از ویرایش

چند پیکرۀ فارسی با دسترسی آزاد برای همگان:

نورلایب:
https://noorlib.ir/
نسکبان:
https://naskban.ir/
گوگل‌بوکز:
https://books.google.com/
گنجور:
https://ganjoor.net/
پیکرۀ گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان:
https://dadegan.apll.ir/

۱۴۰۳/۱۰/۲۰
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ واژۀ فرتور به معنی «عکس»
در حاشیۀ دست‌نوشتی از لغت فرس اسدی، مشهور به نسخۀ نخجوانی (۷۶۶ هجری)، کاتبی واژه‌ها و شاهدهایی افزوده‌است. یکی از این واژه‌ها فرتور است که کاتب معنی آن را «عکس» نوشته (نک. تصویر پیوست). کاتب هنگام نوشتن این مدخل سهو کرده و در سرمدخل فرتور نوشته، ولی در شاهد فتور آورده. شاهد این است: فتور می از قدح فتاده / بر سقفِ سرا چو آبِ روشن.
در حاشیۀ برهان قاطع آمده‌است: «آیا این کلمه "پرتوی می" [یا «فرتوِ می» به کسر واو. محمد معین] نبوده و غلط خوانده شده‌است؟ (دهخدا)» فرتو گونۀ دیگرِ پرتو است (نک. انجمن‌آرای ناصری) و حدس معین درست است و کاتب «فرتوی می» را «فرتور می» خوانده.
بعدها برخی فرهنگ‌نویسان فرتور را از این نسخه در فرهنگ‌های خود آورده‌اند و موجب گمراهی دیگران شده‌اند (نک. سپهسالار: ۱۷۳؛ سروری: ۹۶۵؛ جعفری: ۳۳۲؛ جهانگیری؛ رشیدی: ۱۰۲۶).
شرف‌الدین رامی هم واژۀ تصحیف‌شدۀ فرتور را، که هیچ‌گاه در زبان طبیعی کاربرد نداشته، در فرهنگ‌ها دیده و از آنجا در شعر خود آورده (نک. سروری). پس شعر شرف‌الدین رامی درستی این واژه را تأیید نمی‌کند.

۱۴۰۳/۱۰/۲۰
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ خاستگاه فعل مستمر (مانندِ دارم می‌آیم)
برخلاف آنچه در فرهنگ‌ها و کتاب‌های دستوری آمده، فعل مستمر در اصل ربطی به فعل داشتن ندارد و صورت تحول‌یافتۀ حرف اضافۀ در است. وقتی می‌گوییم «دارم می‌آیم» یعنی «در عمل آمدن هستم». این ساخت از فارسی تهرانی کهن (که امروز منسوخ شده) به فارسی تهرانی معاصر راه یافته و در متن‌های کهن شاهدی ندارد. یعنی از زبان زیرین به زبان زبرین رسیده. در گویش‌های دامنۀ البرز، مانند گیلکی و مازندرانی و تالشی و گویش‌های قصران و شمیرانات، و برخی زبان‌ها و گویش‌های ایرانیِ دیگر، مانند بلوچی و یزدی و نیشابوری و لکی، هم کاربرد دارد. رفته‌رفته چون پنداشته‌اند این همان فعل داشتن است، از روی فعل حال (یعنی مثلاً دارم) فعل گذشته (یعنی مثلاً داشتم) را هم ساخته‌اند.
شایع است که می‌گویند ریشۀ این فعل مشخص نیست. در کتاب‌های دستوری هم به ریشۀ این فعل اشاره نشده‌است.
چنان‌که دیگران هم گفته‌اند، نمود مستمر به‌ویژه برای تأکید بر استمرارِ بیشتر به کار می‌رود. در نوشتار اگر تأکیدی در کار نباشد، گاه می‌توان آن را حذف کرد: داری چی می‌خوری؟ > چی می‌خوری؟

خواهش فروتنانه و برادرانه: چون این دیدگاه در جایی گفته نشده و حاصل پژوهش‌های شخصی نگارنده است، آن را بدون ذکر منبع در جایی نقل نفرمایید. اگر فرصتی پیدا کنم، نظرم را مفصّل‌تر خواهم نوشت.
۱۴۰۳/۱۰/۱۶

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

#پیام_موقت
دوستان می‌توانند شهریۀ کارگاه را قسطی بپردازند. بدون پیش‌پرداخت هم می‌توان نام‌نویسی کرد.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

#پیام_موقت
این کارگاه در روز جمعه ۷ دی ۱۴۰۳ آغاز خواهد شد.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

چند کتاب فارسی که خواندن آن‌ها دایرۀ واژگانی را گسترش می‌دهد و نثر را بهبود می‌بخشد:
ـ اسرارالتوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، آگاه.
ـ تاریخ سیستان (به‌ویژه بخش نخست)، به کوشش محمدتقی بهار.
ـ تاریخنامۀ طبری، به کوشش محمد روشن، سروش.
ـ ترجمۀ تفسیر طبری، به کوشش حبیب یغمایی، دانشگاه تهران.
ـ سفرنامۀ ناصرخسرو، به کوشش جعفر شعار, قطره (یا به کوشش محمد دبیرسیاقی، زوار).
ـ سیاست‌نامه، خواجه نظام‌الملک، به کوشش محمود عابدی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ قابوسنامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، علمی و فرهنگی.

۱۴۰۳/۱۰/۰۱
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

فهرست فرسته‌های کانال «همانندیاب»

در کانال همانندیاب، همراه با احترام و بدون هیچ‌گونه داوری، فرسته‌های تلگرامی مشابه در زمینهٔ ویرایش را منتشر می‌کنیم. فرستۀ قدیمی‌تر را در ابتدا می‌آوریم. از طریق فرسته‌های این کانال می‌توان فهمید چه کسی اولین بار دربارۀ مطلبی سخن گفته‌است. فهرست این فرسته‌ها در زیر آمده‌است:

آنچه که: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
آندرلاین و آندرسکور: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
اخلاق علمی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
اصل یکدستی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
اگرچه ...، ولی ...: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
املا و رسم‌الخط: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
ایرانیک / ایتالیک نکردن نام کتاب‌های مقدس: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
اینستاگرام، تلگرام، واتساپ: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
بازخورد، واکنش، فیدبک: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
بچه: پیام و فرستهٔ قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
پاچه‌خاری: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
پیشخان / پیشخوان: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
پیش غازی و معلق‌بازی: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
تافتان / تافتون: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
تشدیدها و حرکت‌های زائد: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
تمرین ویرایش: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
تولِرانس: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
جداره: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
چند واژۀ مصوّب فرهنگستان: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
چوب‌الف: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
چیزکیک: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
دو بار آمدن یک حرف اضافه: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
دونقطۀ نادرست: قدیمی‌تر، دو فرستهٔ جدیدتر (اینجا و اینجا)؛
رباعی رودکی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
رسم‌الخط فعل‌های گذشتۀ نقلی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
روزنامه: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
زائو، روروئک، خوئک: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
ساختگی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
ساخت مجهول: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
ساخت معکوس (ارتش، خودکفایی، edit): قدیمی‌تر، جدیدتر؛
سانتریفوژ: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
سخنی از محمدتقی بهار: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
سه طنز زبانی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
سهلِ ممتنع: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
سهیلا و نیکا و پسوندهای فارسی میانهٔ āy- و āg-: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛

این فهرست ادامه دارد (اینجا).

شارژ شدن: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
شلنگ / شیلنگ: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
شوک، جوک، هول: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
طنز و طعنه در تاریخ بیهقی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
طوفان: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
فارسی و پارس: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
فرودگاه: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
قانون تغییر معناییِ گرِشام: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
قیاس: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
کاروان: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
کاندید / کاندیدا: قدیمی‌تر، جدیدتر (انجمن ویراستاری ایران بعدها این فرسته را به‌کل تغییر داد)؛
کله‌خر: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
کمپین: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
گرده‌برداری: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
ماکان: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
مترجم بی‌دقت: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
مثلث سه‌میم در ویرایش: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
محمد زُهَری و تاریخچهٔ معیارهای درست و غلط در زبان: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
مشمع و مشما: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
مطالعه: قدیمی‌تر (اینجا و اینجا)، جدیدتر؛
معیار همسانی: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
ملتفت: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
منابع غلط ننویسیم: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
نشانه‌گذاری منادا در وسط جمله: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
نوفه (noise): قدیمی‌تر، جدیدتر؛
واژه‌های «الـ»دار: ایاب‌وذهاب ← رفت‌وآمد/ رفت‌وبرگشت؛ حق‌الزحمه ← دستمزد؛ حوادث غیرمترقبه ← پیشامدهای ناگهانی؛ دایرة‌المعارف ← دانش‌نامه؛ سایرِ ← دیگر؛ سریع‌السیر ← تندرو؛ صعب‌العلاج ← سخت‌درمان؛ عکس‌العمل ← واکنش؛ علی‌الخصوص ← به‌ویژه؛ فارغ‌التحصیل ← دانش‌آموخته؛ فوق‌الذکر ← پیش‌گفته/ یادشده؛ فی‌المثل ← برای نمونه؛ قدیم‌الایام ← دیرباز/ گذشته‌های دور؛ قرون وسطیٰ ← سده‌های میانه؛ کثیرالانتشار ← پرشمارگان؛ کشف‌الآیات ← آیه‌یاب؛ کشف‌الابیات ← بیت‌یاب؛ کمافی‌السابق ← مانند گذشته/ همچنان؛ لاینفک ← جدانشدنی/ جدایی‌ناپذیر؛ لوازم‌التحریر ← نوشت‌افزار؛ محترقه ← آتش‌زا؛ محیرالعقول ← شگفت‌انگیز؛ مع‌الاسف ← با افسوس/ با دریغ؛ من‌حیث‌المجموع ← روی‌هم‌رفته؛ و امثالهم ← و مانند آن‌ها/ این‌ها: قدیمی‌تر (از اینجا به بعد)، جدیدتر؛
واکسن زدن / واکسن دریافت کردن: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
هزارواژه‌های فرهنگستان: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
هکسره‌های کهن: قدیمی‌تر، جدیدتر؛
هماهنگی واکه‌ای: قدیمی‌تر، جدیدتر (اینجا و اینجا)؛
«یک» در معیار: قدیمی‌تر، جدیدتر.

فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی

نخستین نشست گروه «ویرایش‌پژوهان»
به میزبانی بنیاد موقوفات افشار
پنجشنبه ۸ آذر ۱۴‌۰۳ ساعت ۱۵:۳۰ تا ۱۸
۲۱۰ شرکت‌کنندهٔ حضوری
۱۹۰ بازدیدکنندهٔ پخش‌زنده
ــــــــــــــــــــ
پیشکش می‌کنیم به شما هم‌قطاران:

۱. فیلم‌های نشست
‌فهرست
aparat.com/playlist/12294157
گذری یک‌دقیقه‌ای
aparat.com/v/dxw330n
سخن دبیران، نازنین خلیلی‌پور و حسین جاوید
aparat.com/v/uue8l5o
تاریخچهٔ پژوهش دربارهٔ...، فرهاد قربان‌زاده
aparat.com/v/cfa6p6n
آواشناسی و نحو زبان گفتاری، بهروز صفرزاده
aparat.com/v/jeb876n
هفت دلیل مخالفت...، محمدمهدی باقری
aparat.com/v/nedz601
نسبت دو دستور خط...، علی ملیح
aparat.com/v/yeixqgd
دستور خط زبان گفتاری، هومن عباسپور
aparat.com/v/app41h0
با سپاس از «زودویدیو» zoodvideo.ir

۲. عکس‌های نشست
امیر سبحانی b2n.ir/vp1axs
باران بازودار b2n.ir/vp1axb

۳. صوت‌های نشست
هم به‌تفکیک، هم یکجا b2n.ir/vp1sots

۴. پرده‌نگارهای نشست
به‌تفکیک هر سخنرانی b2n.ir/vp1sot

۵. گزارش متنی نشست
چکیدهٔ سخنان virayeshpazhuhan.ir/1

۶. نظرسنجی نشست
پس از دیدن فیلم‌ها b2n.ir/nvp1

١۴٠٣/٠٩/٢۴
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ واژۀ هلیم / حلیم
هلیم غذایی است رقیق که از گوشت تهیه می‌شود. این واژه را با املای حلیم نیز می‌نویسند. در این یادداشت کوشیده‌ایم که دریابیم کدام‌یک از دو املای هلیم و حلیم کهن‌تر و اصیل‌تر است. برای این کار به منابع پیشین نگریسته‌ایم و درستی و نادرستی دیدگاه‌های درج‌شده در آن‌ها را سنجیده‌ایم. همچنین به کاربردهای این واژه در متن‌های کهن اشاره کرده‌ایم و سیر تحول این واژه و ریشۀ آن را به‌دست داده‌ایم.

دنبالۀ مطلب را از اینجا بخوانید.

۱۴۰۲/۰۱/۱۸
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

گردانندگان وبگاه واژه‌یاب به کسانی که در این کارگاه شرکت کنند اشتراک یک‌سالهٔ این وبگاه را هدیه می‌دهند.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

▫️آغاز دوره: نیمۀ نخست دی ١۴۰٣، جمعه‌ها، ساعت ١۴:۰۰
▫️شرکت‌کنندگان در کارگاهْ عضو کانالی تلگرامی می‌شوند و در آنجا جزوه‌ها و فیلم‌های همۀ جلسه‌ها بارگذاری می‌شود. زمان دسترسی به این جزوه‌ها و فیلم‌ها نامحدود است.
▫️ جلسۀ ۱: رسم‌الخط و املا ١
جلسۀ ۲: نخست: رسم‌الخط و املا ٢
جلسۀ ۳: نشانه‌گذاری
جلسۀ ۴: ویرایش رایانه‌ای
جلسۀ ۵: ویرایش زبانی ١
جلسۀ ۶: ویرایش زبانی ٢
جلسۀ ۷: درست و غلط در زبان ١
جلسۀ ۸: درست و غلط در زبان ٢
جلسۀ ۹: درست و غلط در زبان ٣
جلسۀ ۱۰: واژه‌پژوهی ١
جلسۀ ۱۱: واژه‌پژوهی ٢
جلسۀ ۱۲: مرجع‌شناسی (فرهنگ‌های فارسی)
جلسۀ ۱۳: درآمدی بر صرف
جلسۀ ۱۴: درآمدی بر نحو ١
جلسۀ ۱۵: درآمدی بر نحو ٢
توضیح: جلسۀ ١ تا ٣ در قالب فیلم ضبط‌شده ارائه می‌شود.
▫️عضویت در گروه تلگرامی برای پاسخ به پرسش‌ها.
▫️اشتراک یک‌سالهٔ وبگاه واژه‌یاب.
▫️اگر پرداخت هزینۀ کارگاه برایتان دشوار است، در خصوصی اطلاع دهید.
▫️شهریۀ کارگاه: ‏٨۰۰،۰۰۰ تومان (هشتصدهزار تومان).
▫️شمارۀ کارت: 6104337384300636
بانک ملت، به نام فرهاد قربان‌زاده (پس از واریز، روگرفتِ رسید بانکی را در خصوصی بفرستید.)

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

صفحه‌های «از ویرایش» در فضای مجازی:
اینستاگرام
توییتر
تردز

۱۴۰۳/۰۹/۱۹
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

برخی کتاب‌های مفید دربارۀ دستور زبان فارسی

• دستور زبان فارسی معاصر: ژیلبر لازار، ترجمۀ مهستی بحرینی، انتشارات هرمس
• درسنامهٔ نحو زبان فارسی: مژگان همایونفر، انتشارات علمی
• فرهنگ توصیفی نحو: محمد راسخ مهند، انتشارات علمی
• فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی: علاءالدین طباطبایی، انتشارات فرهنگ معاصر
• نحو زبان فارسی (نگاهی نقشی-رده‌شناختی) : محمد راسخ مهند، انتشارات آگه
• اصول دستور زبان: ارسلان گلفام، انتشارات سمت
• دستور زبان فارسی: ويژۀ دوره‌های کاردانی و کارشناسی پیوسته و ناپیوستۀ آموزش زبان و ادبیات فارسی تربیت معلم، انتشارات مدرسه
• دستور زبان فارسی: واژگان و پیوندهای ساختی: مهدی مشکوة‌الدینی، انتشارات سمت
• دستور زبان فارسی بر پایه نظریه گشتاری: مهدی مشکوة‌الدینی،‌ انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد
• از واج تا جمله: فرهنگ زبان‌شناسی - دستوری: فاطمه مدرّسی، انتشارات چاپار
• دستور زبان فارسی (۱): تقی وحیدیان کامیار با همکاری غلامرضا عمرانی، انتشارات سمت
• صرف در زبان فارسی: حسین سامعی، انتشارات کتاب بهار
• دستور زبان فارسی گفتاری: تقی وحیدیان کامیار، انتشارات بین‌المللی الهدی
• دستور مختصر تاریخی زبان فارسی: خسرو فرشیدورد، انتشارات زوار
• دستور تاریخی زبان فارسی: پرویز ناتل خانلری، به کوشش عفت مستشارنیا، انتشارات توس
• دستور تاریخی زبان فارسی: محسن ابوالقاسمی، انتشارات سمت
• صرف: رویکردهای نظری و کاربرد آنها در تحلیل زبان فارسی: فائزه ارکان، تهمینه حیدرپور بیدگلی، انتشارات سمت
• دستور زبان ادبی معاصر فارسی: یوری آرنوویچ روبینچیک، برگردان از زبان روسی: مریم شفقی،‌ انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
• دستور زبان فارسی: فعل: حسن احمدی گیوی، انتشارات قطره
• فعل و گروه فعلی و تحول آن در زبان فارسی: خسرو فرشیدورد، انتشارات سروش
• ترکیب و اشتقاق در زبان فارسی:‌ خسرو فرشیدورد، به کوشش محمدرضا شعبانی، انتشارات زوار
• کلیدواژه‌های نحو و نظریه‌های نحوی: سيلويا لورگی، كلوديا پارودی، ترجمهٔ محبوبه نادری و ايفا شفائی، انتشارات نویسهٔ پارسی

۱۴۰۳/۰۹/۱۱
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

تاریخچۀ پژوهش دربارۀ فارسی تهرانی
پرده‌نگارِ سخنرانی در نشست «فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی»
۱۴۰۳/۰۹/۰۸
بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار

۱۴۰۳/۰۹/۰۹
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

نشست «فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی» از ساعت ۱۵ در سالن بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار آغاز خواهد شد و میزبان شرکت‌کنندگان ارجمندی است که پیش‌تر برای حضور در این نشست ثبت‌نام کرده‌اند.

با تلاش گروه فنی، خوشبختانه امکان پخش زندۀ این نشست نیز فراهم شده‌است. می‌توانید برای مشاهدۀ زندۀ مراسم و سخنرانی‌ها به نشانی زیر مراجعه فرمایید:

aparat.com/VirayeshPazhuhan/live

گروه ویرایش‌پژوهان

در کتابی که برای آموزش زبان «فارسی» به غیرفارسی‌زبانان نوشته‌ شده‌است، نمونه‌ای از خط نستعلیق آورده‌اند، ولی متن آن به «عربی» است.

پانوشت: این سهو از ارزش کار دوستان و استادان گرامی در بنیادِ ارجمندِ سعدی و نشرِ گران‌سنگِ خاموش نمی‌کاهد.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ واژۀ نرد و تخته‌نرد
نرد صورت کوتاه‌شدۀ nēw-ardaxšēr است (MacKenzie 1971, p. 59؛ کارنامهٔ اردشیر بابکان، ص ۱۵) که بعدها به‌صورت nardašīr و سرانجام به‌صورت نَرد درآمده.
نردشیر (جوالیقی ۱۹۹۰، ص ۶۰۵؛ Nyberg 1974, p. 138) و نرد وارد عربی (جوالیقی ۱۹۹۰، ص ۶۰۵) شده‌است.
واژهٔ Ardaxšēr همان «اردشیر»، پادشاه ساسانی، است. مؤلف شهاب‌الاخبار (ص ۲۲۴) گوید: «این قمار را برای آن نردشیر گویند که اردشیر جمع کرد». واژهٔ nēw به معنی «دلیر» است (Nyberg 1974, p. 138). نیو به فارسی نو هم رسیده‌است: «نیو: مرد دلیر و مردانه بود. فردوسی گفت: چو طوس و چو گودرز و گشواد و گیو / چو گرگین و فرهاد و بهرامِ نیو» (اسدی ۱۳۱۹، ص ۴۱۲). با وجود این، در فرهنگ صحاح‌الفرس به‌نادرست آمده‌است: «گویند واضع آن بزرجمهر است» (محمدبن هندوشاه نخجوانی ۱۳۴۱، ذیل نرد).
تخته‌نرد نیز دراصل تختِ نرد (معین ۱۳۹۱، ذیل تخت نرد) بوده‌است: «در تخت نرد خاکی اسیر مششدرم / زین مهرهٔ دورنگ کز این تخت نرد خاست» (خاقانی، دیوان، ص ۷۴۸)، ولی در دو سه قرن اخیر، با تغییر جای تکیه، هکسره گرفته و به‌صورت تخته‌نرد نوشته شده‌است (تذکر احمدرضا قائم‌مقامی) و اشکالی هم ندارد.
با توجه به آنچه گفته شد، اگر در کتابی تصحیح‌شده از متنی کهن املای تخته‌نرد مشاهده شود، می‌توان حدس زد که یا حاصل دست‌برد مصحح در متن است یا حاصل دست‌بردِ کاتبانِ نسخه‌های متأخر.

منابع:
اسدی (۱۳۱۹)، لغت فرس، به کوشش عباس اقبال، تهران، مجلس.
جوالیقی، ابی‌منصور (۱۹۹۰)، المعرّب، به کوشش ف. عبدالرحیم، دمشق.
محمدبن هندوشاه نخجوانی (۱۳۴۱)، صحاح‌الفرس، به کوشش علی طاعتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
معین، محمد (۱۳۹۱)، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر.
MacKenzie, David N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press.
Nyberg, H. S. (1974), A Manual of Pahlavi II, Wiesbaden, Otto Harrassowitz.

۱۴۰۰/۱۱/۱۱
فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

«نقد و بررسی بخش ریشه‌شناسی فرهنگ بزرگ سخن»، فرهاد قربان‌زاده، مجلهٔ فرهنگ‌نویسی، شمارهٔ ٩، اردیبهشت ۱۳۹۴.

فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

با گذشت فقط ٢۴ ساعت، ظرفیت تکمیل شد و ٢٨٠ نفر نام‌نویسی کردند.
از استقبالتان سپاسگزاریم.
‌
اگر در این نشستِ حضوری نام‌نویسی کرده‌اید و سپس متوجه شدید که نمی‌توانید آن روز تشریف بیاورید، حتماً زودتر به یکی از ما بگویید تا جا باز کنیم برای گرامیانی که می‌خواهند و می‌توانند بیایند.

با قدردانی از همراهی‌تان
گروه «ویرایش‌پژوهان»

▫️این نشست حضوری است. اگر امکان شرکت کردن ندارید، لطفاً نام‌نویسی نکنید.

▫️فرایند نام‌نویسی را تا پایان و تا زدن دکمۀ ارسال و دریافت پیامک دوم انجام دهید، وگرنه نام‌نویسی کامل نخواهد شد.

دعوتید به نخستین نشستِ
گروه «ویرایش‌پژوهان»
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
فارسی گفتاری و شکسته‌نویسی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
به میزبانی بنیاد موقوفات افشار
پنجشنبه ۸ آذر ۱۴‌۰۳
ساعت ۱۵ تا ۱۷:۳۰

سخنرانان: فرهاد قربان‌زاده، بهروز صفرزاده،
محمدمهدی باقری، علی ملیح، هومن عباسپور
دبیران نشست: نازنین خلیلی‌پور، حسین جاوید

این برنامه رایگان است.
با نام‌نویسی، حضورتان را قطعی کنید:
VirayeshPazhuhan.ir
خوش‌وقت می‌شویم از دیدنتان.

دربارۀ فرهنگ برخطی به نام «فرهنگ معین»
در بسیاری از وبگاه‌هایی که فرهنگ‌های فارسی را بارگذاری کرده‌اند فرهنگی به نام «فرهنگ معین» وجود دارد. استفاده از این فرهنگ در میان ایرانیان رواج گسترده‌ای یافته و حتی در سال‌های اخیر برخی مصححان و شارحان متن‌های کهن فارسی، به گمان اینکه این فرهنگ همان فرهنگ فارسی (محمد معین، امیرکبیر، ۶ جلد) است، در کتاب خود معنی واژه‌ها را از آن نقل می‌کنند.
در سال ۱۳۸۰ و با گذشت سی سال از درگذشت دکتر محمد معین، ناشران بسیاری دست‌به‌کار شدند و کتاب‌هایی یک‌جلدی یا چندجلدی به نام فرهنگ فارسی (معین) چاپ کردند. این ناشران تخصصی در فشرده کردن فرهنگ و تبدیل فرهنگی شش‌جلدی به یک‌جلدی یا دوجلدی نداشتند، ولی توانستند با این کار بسیاری را گمراه و با مبلغی کمتر صاحب «فرهنگ معین» کنند. برخی اهل قلم نیز، که بیشتر با ناشران موجه و آبرومند سروکار داشته‌اند، بی‌خبر از رفتارهای نکوهیدۀ برخی ناشران دیگر، با چشم پاک خود به موضوع نگریسته‌اند و ساده‌دلانه نوشته‌اند: «در ۱۳۸۰ ش. تلخیصی از فرهنگ فارسی متوسط زیر نظر "گروه تحقیق انتشارات سرایش" در یک جلد انتشار یافت که قاعدتاً باید همان "فرهنگ کوچک فارسی" باشد که در طرح جامع معین برای دانش‌آموزان و دانشجویان پیش‌بینی شده بود!» (مجدالدین کیوانی، «فرهنگ معین»، در: دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۷)
باور آن دشوار است، ولی برخی ناشران نیز فرهنگ‌های جدیدی منتشر کردند که هیچ ارتباطی با فرهنگ‌های پیشین نداشت، ولی برای آنکه فروش آن افزایش یابد، نام آن را فرهنگ فارسی معین گذاشتند! انتشارات معین یکی از این ناشران بود. مؤلفی که نام ایشان را نمی‌دانیم فرهنگی یک‌جلدی تألیف کرده بود که هیچ ربطی به فرهنگ فارسی (محمد معین، امیرکبیر) نداشت، ولی انتشارات معین روی جلد این فرهنگ نام و تصویر دکتر محمد معین را آورد و در مقدمه نوشت اگر دکتر محمد معین زنده بود و می‌خواست فرهنگ خود را ویرایش کند، آن فرهنگ شبیه این فرهنگ می‌شد! (نقل به مضمون) انتشارات معین برای فرهنگ خود نرم‌افزاری در قالب لوح فشرده تهیه کرده بود و آن را به‌همراه کتاب عرضه می‌کرد. بعدها یکی از وبگاه‌ها قفل این نرم‌افزار را شکست و آن را در فضای مجازی منتشر کرد و دیگران هم این وبگاه را هک کردند و از روی پایگاه داده‌های آن نسخه‌ای تهیه و در وبگاه‌های خود منتشر کردند (و این همان بلایی است که بر سرِ فرهنگ فارسی عمید ویراستۀ من و همکارانم هم آمد).
تشخیص فرهنگ انتشارات معین از فرهنگ فارسی (محمد معین، امیرکبیر) بسیار ساده است. کافی است بدانیم دکتر محمد معین در فرهنگ خود تلفظ واژه‌ها را با حروف لاتین آوانویسی کرده‌اند و در فرهنگ انتشارات معین تلفظ واژه‌ها با زیر و زِبَر و پیش (کسره و فتحه و ضمه) نشان داده شده‌است.
در اینجا عکس یک صفحه از فرهنگ فارسی (محمد معین، امیرکبیر) و سه مدخل از فرهنگ انتشارات معین را هم‌رسانی کرده‌ایم تا خواننده این دو فرهنگ را مقایسه کند و سَره را از ناسَره بازبشناسد (در فرهنگ انتشارات معین واژهٔ نهادگی مدخل نشده‌است).
نگارنده چندی پیش این نکته را به مسئولان وبگاه واژه‌یاب تذکر داد و خوشبختانه نام کتاب در این وبگاه به «فرهنگ انتشارات معین» اصلاح شده‌است.
کوتاه اینکه فرهنگی که با نام «فرهنگ معین» در وبگاه‌ها دیده می‌شود هیچ ربطی به فرهنگ فارسی (محمد معین، امیرکبیر، شش جلد) ندارد و فرهنگ فارسیِ انتشارات معین است. اعتبار علمی این فرهنگ آن‌قدر نیست که بتوان به آن استناد کرد.

۱۴۰۳/۰۸/۱۴
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

از ویرایش pinned «سلام، دوستان. ما یک گروه تلگرامی هم داریم که جایی است برای افزایش دوستی‌ها. در کنارش دربارۀ ویرایش و زبان فارسی هم گفت‌وگو می‌کنیم. گاهی دعوایمان هم می‌شود، ولی دورادور روی هم را می‌بوسیم و زود آشتی می‌کنیم. کاش قابل بدانید و به محفلمان بپیوندید. اینجا است.…»

سلام، دوستان.
ما یک گروه تلگرامی هم داریم که جایی است برای افزایش دوستی‌ها. در کنارش دربارۀ ویرایش و زبان فارسی هم گفت‌وگو می‌کنیم. گاهی دعوایمان هم می‌شود، ولی دورادور روی هم را می‌بوسیم و زود آشتی می‌کنیم. کاش قابل بدانید و به محفلمان بپیوندید. اینجا است.

١۴٠٣/٠٨/١٣
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

ایران
خط سید احمد بنی‌جمالی

۱۴۰۳/۰۸/۰۶
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

فرهنگوارهٔ دشنام‌های فارسی
آب‌کون
آپاردی
آتشکی
آسمان‌جل
آشغال
آش‌مال
آکله
ابنه‌ای
احمق
ازگل
اسکل
اشکول
اشّک
اکبیری
الاغ
الدنگ
ان
ان‌ترکیب
ان‌چهره
انگَل
اُبی
ایشّک
بچه‌خوشگل
بچه‌خونگی
بچه‌سوسول
بچه‌قرتی
بچه‌کونی
بچه‌مثبت
بچه‌مزلف
بچه‌ننر
برمامگوزید
بز
بزغاله
بشکه
بِکِش: جاکش
بلاوه: روسپی
بلایه: روسپی
بوگندو
بی‌اتیکت
بی‌ادب
بی‌باباننه
بی‌بته
بی‌پدر(ومادر)
بی‌چاکِ‌دهن
بی‌چشم‌ورو
بی‌خایه
بی‌شرف
بی‌شرافت
بی‌شعور
بی‌صاحب
بی‌عرضه
بی‌کتاب
بی‌کردار
بی‌مروت
بی‌ناموس
بی‌ننه‌وبابا
بی‌وجود
بی‌همه‌چیز
بی‌همه‌کس
پاپتی
پاچه‌ورمالیده
پاردم‌ساییده
پپه
پتیاره
پُخ
پخمه
پدرسگ
پدرسگ‌صاحب
پدرسوخته
پدرصلواتی
پررو
پست‌فطرت
پشت‌کوهی
پفیوز
پلشت
پیزُری
تاپاله
تپاله
تخم‌جن
تخم‌حرام
تخم‌خر
تخم‌سگ
تخم‌مول
تخمی
تردامن
ترکمون / ترکمان
تفلون
توکون‌نرو
توله‌سگ
تون‌به‌تون‌افتاده
جاپیچ
جاکش
جرت‌قوز
جعلق
جعلنق
جقی
جلَب
جلنبر
جنده
جنده‌پولی
جوجه
چاچولباز
چاقال
چاقالو
چپ‌چس
چس‌خور
چس‌دماغ
چس‌نفس
چسو
چسونه
چشم‌سفید
چلاق
چلغوز
چُلمَنگ / چلمن
چنان‌وچنان
چنان‌وچنین
چنین‌وچنین
چنین‌وچنان
چهارچشم
چهل‌پدر
حال‌به‌هم‌زن
حرام‌زاده
حرام‌لقمه
حرامی
حمال
حیف‌نان
حیوان
خاک‌برسر
خاک‌توسر
خایه‌خور
خایه‌لیس
خایه‌مال
خر
خراب
خرچران
خرچسونه
خُل
خل‌وچل
خل‌وضع
خنگ
خنگ‌خدا
خنگول
خواهرکُـ...ده
خوک
خویْله
خیابانی
دبنگ
دبنگوز
دبوری
دراز
دریده
دست‌وپاچلفتی
دلقک
دول‌فندقی
دول‌موشی
دوهزاری (دوزاری)
دهن‌دریده
دهن‌سرویس
دهن‌گاییده
دیلاق
دیوانه
دیوث
ذلیل‌شده
ذلیل‌مرده
روانی
روسپی
ریغماسی
ریغو
ریغونه
زاخار
زبان‌نفهم
زرده‌به‌کون‌نکشیده
زنازاده
زن‌به‌مزد
زن‌جلب
زن‌جنده
زن‌خراب
زن‌قحبه
زنکه / زنیکه
زیرخواب
سعتری
سگ‌پدر
سگ‌مذهب / سگ‌مسب
سلیطه
سنده
سوزمانی
سوسول
سیرابی
شاسکول
شاشو
شپشو
شیرخشتی‌مزاج
ضعیفه
طبق‌زن
عجوزه
عفریت
عفریته
عقب‌افتاده
عقب‌مانده
عَلَقه‌ومُضغه (قرآنی)
علیه‌ماعلیه
عمه‌جنده
عمه‌خراب
عمه‌ننه
عن
عنتر
عن‌ترکیب
عنتری
عنَک
عوضی
غازقلنگ
غراچه
غرچه
غولتشن / قلتشن
فاحشه
فلان‌فلان‌شده
فنچ
فیل‌کُـ...
قحبه
قاطر
قرتی
قرشمال
قرمدنگ
قرمساق
قزمیت
قلتبان
قلتبوز
قلچماق
کاسه‌لیس
کثافت
کذاوکذا
کره‌خر
کُـ...پا
کُـ...پاره
کُـ...پدر
کُـ...تغار
کُـ...چروکیده
کُـ...خراب
کُـ...خرنه
کُـ...خل
کُـ...دست
کُـ...قاپ
کُـ...کپک‌زده
کُـ...کش
کُـ...کلک
کُـ...گو
کُـ...لیس
کُـ...مادر
کُـ...مشنگ
کُـ...مغز
کُـ...موتور(ی)
کُـ...میخ
کُـ...نمک
کُـ...ننه
کُـ...و
کشخان
کلپتره
(به) کلۀ پدر کسی
کله‌کـ...ری
کوتوله
کودن
کون‌بچه
کون‌برهنه
کون‌پاره
کون‌پدر
کون‌تپل
کون‌تغار
کون‌تلق‌تلوق
کون‌دریده
کون‌ده
کون‌ده‌خواهر
کون‌ده‌ننه
کون‌کج
کون‌کش
کون‌گشاد
کون‌نشور
کونی
کیدی
کـ...رخواره
کـ...ردزد
کُـ...رقاپ
کـ...ری
گاگول
گدا
گداصفت
گداگشنه
گراز
گندوگُه
گوربه‌گوری
گوزبه‌ریش
گوزبه‌سبیل
گوزمخ
گوزو
گوزینه
گوساله
گوسفند
گول
گه
گه‌خور
گه‌لوله
گه‌مغز
گیدی
گیس‌بریده
لاتِ کوچه‌خلوت
لادین: بی‌دین
لاشی
لاغرمردنی
لاکتاب
لاکردار
لامذهب / لامسب / لامصب
لجن
لقمه‌حرام
لکاته
لگوری
لندهور
مادربه‌خطا
مادرجنده
مادرتونل
مادرخراب
مادرسگ
مادرغر
مادرقحبه
ماست‌کش
مخنث
مردکه / مردیکه / مرتیکه
مرده‌سگ
مزلف
مشنگ
مفنگی
ملعون
منگل
میمون
نادان
ناکس
نامرحوم
نامرد
نامسلمان
نانجیب
نِرد
نره‌خر
نسناس
نفهم
نکبت
نکبتی
ننه‌جنده
ننه‌خراب
ننه‌سگ
ننه‌قحبه
هرجایی
هرزه
هزارپدر
همه‌کس‌خراب
هیچ‌ندار
هیچی‌ندار
هیز
وحشی
ولدِچموش
ولدِزنا
ولد‌ِسگ
هار
هَوَل
یابو
یابوعلفی
یک‌لاقبا

۱۴۰۳/۰۷/۲۹
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

از ویرایش pinned «در سال ۱۳۵۰ و پس از ۶۸ سال، براساس قطعنامه‌های سازمان ملل، برای استعمارزدایی سرزمین‌های استعمارشده، نیروهای انگلیسی موظف بودند به اشغال تنب بزرگ پایان دهند تا این جزیره به کشور مادر (ایران) بازگردد. در ٩ آذر ١٣۵٠ ساعت ۶:١۵ صبح هنگام ورود نیروهای مسلح…»

زبان‌شناسی برای ویراستاران (نیز مناسب برای نویسندگان و مترجمان)
▫️آغاز دوره: نیمۀ نخست آبان ١۴۰٣، پنجشنبه‌ها، ساعت ١۰:۰۰
▫️جلسۀ نخست: آواشناسی
جلسۀ دوم: واج‌شناسی
جلسۀ سوم: صرف ١
جلسۀ چهارم: صرف ٢
جلسۀ پنجم: نحو ١
جلسۀ ششم: نحو ٢
جلسۀ هفتم: معنی‌شناسی ١
جلسۀ هشتم: معنی‌شناسی ٢
جلسۀ نهم: زبان‌شناسی پیکره‌ای
جلسۀ دهم: فرهنگ‌نویسی
جلسۀ یازدهم: جامعه‌شناسی زبان
جلسۀ دوازدهم: تاریخ زبان فارسی
جلسۀ سیزدهم: دستور تاریخی زبان فارسی
جلسۀ چهاردهم: سبک‌شناسی تاریخی
جلسۀ پانزدهم: واژه‌پژوهی
▫️عضویت در گروه تلگرامیِ پشتیبانی برای پرسش‌وپاسخ
▫️شرکت‌کنندگان در کارگاه عضو کانالی تلگرامی می‌شوند و در آنجا جزوه‌ها و فیلم‌های همۀ جلسه‌ها بارگذاری می‌شود. زمان دسترسی به این جزوه‌ها و فیلم‌ها نامحدود است.
▫️اگر پرداخت هزینۀ کارگاه برایتان دشوار است، در خصوصی اطلاع دهید.
▫️شهریۀ کارگاه: ‏٨۰۰،۰۰۰ تومان (هشتصدهزار تومان).
▫️با امکان پرداخت قسطی.
▫️شمارۀ کارت: 6104337384300636
بانک ملت، به نام فرهاد قربان‌زاده (پس از واریز، روگرفتِ رسید بانکی را به @Farhad_Ghorbanzade بفرستید.)

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ واژۀ ساسپندر
ساسپندر «یک جفت بند باریک و کِشی است که از جلوِ شلوار و از روی شانه‌ها تا پشت کشیده می‌شود و شلوار را بالا نگه می‌دارد». در فرهنگ‌های انگلیسی ـ فارسی معنی آن را «بند شلوار» نوشته‌اند. این واژه را در انگلیسیِ بریتانیایی suspender می‌گویند و تلفظ آن در این زبان /sə'spɛndə/ است. در انگلیسیِ آمریکایی این واژه را به‌صورت جمع، یعنی suspenders، به کار می‌برند. این واژه برگرفته از فعلِ suspend «آویزان کردن؛ به حالت تعلیق درآوردن» است.
در فارسی به این واژه سوسپندر و ساسبند نیز گفته می‌شود. شاید تلفظ سوسپندر به تأثیر از زبان فرانسوی باشد، ولی ساسبند حاصل نوعی ساخت معکوس است. فارسی‌زبانان واژۀ روسیِ اَکسِلبَنت را نیز واکسیلبَند تلفظ می‌کنند و شاید می‌پندارند میانِ واژۀ فارسیِ بند و واژۀ روسیِ اکسلبنت ارتباطی وجود دارد که آن را واکسیل‌بند می‌نویسند و گاهی بند را نیز حذف می‌کنند و فقط واکسیل را به کار می‌برند. به همین قیاس، برخی فارسی‌زبانان ساسپندر (یا اگر بخواهیم خود را خیلی انگلیسی‌دان جلوه دهیم: سِسپندر) را نیز ساسبَند تلفظ کرده‌اند.

▫️فرهاد قربان‌زاده
▫️با صدای سعیده فضلوی
@azvirayesh

از ویرایش pinned «سلام، دوستان. ما یک گروه تلگرامی هم داریم که جایی است برای افزایش دوستی‌ها. در کنارش دربارۀ ویرایش و زبان فارسی هم گفت‌وگو می‌کنیم. گاهی دعوایمان هم می‌شود، ولی دورادور روی هم را می‌بوسیم و زود آشتی می‌کنیم. کاش قابل بدانید و به محفلمان بپیوندید. اینجا است.…»

دربارۀ فرهنگ انگلیسیِ امریکایی لانگمن
چاپ نخست فرهنگ انگلیسیِ آمریکایی لانگمن (Longman Dictionary of American English) در سال ۱٩۸۳، ویراست دوم آن در سال ۱٩٩۷، ویراست سوم آن در سال ۲۰۰۴، ویراست چهارم آن در سال ۲۰۰۸ به سرپرستی مایکل مایور، همراه با لوح فشرده در ۱۱۸۰ صفحه و ویراست پنجم آن در سال ۲۰۱۴ در ۱۲٩۶ صفحه منتشر شده‌است. در ویراست اخیر، شمارۀ شناسایی شخصی (PIN) قرار دارد که کاربر با استفاده از آن می‌تواند به‌رایگان از نسخۀ برخط کتاب استفاده کند.
پیش‌متن ویراست چهارم فرهنگ از این بخش‌ها تشکیل شده‌است: نکته‌هایی دربارۀ تلفظ‌های موجود در فرهنگ (یک صفحه)، کوته‌نوشت‌ها و کدهای دستوری (یک صفحه)، برچسب‌های به‌کاررفته در فرهنگ (یک صفحه)، شناسنامۀ کتاب و نام مؤلفان (یک صفحه)، سپاسگزاری (یک صفحه)، فهرست (یک صفحه)، عنوان (یک صفحه)، راهنمای استفاده از فرهنگ (دو صفحه)، و پیش‌گفتار (یک صفحه).
میان‌متن فرهنگ از این بخش‌ها تشکیل شده‌است: دست‌نامۀ زبان‌آموز (بخش نخست) که در آن ۳۷ تمرین برای استفادۀ درست از فرهنگ وجود دارد (از صفحۀ A1 تا A14)، تصویرهایی رنگی از حیوانات، بدن انسان، ورزش‌ها، فعل‌های مربوط به آشپزی، رایانه و فناوری، نام‌آواها (مانند crunch «قرچ‌قروچ» و rustle «خش‌خش»)، فعل‌های مربوط به حرکت دست (مانند pinch «نیشگون گرفتن» و scratch «خاراندن»)، فعل‌های حرکتی (مانند push «فشار دادن» و jump «پریدن»)، درختان و گیاهان، پدیده‌های زمین‌شناختی، نقشۀ امریکا (از صفحۀ A15 تا A25)، دست‌نامۀ زبان‌آموز (بخش دوم) که در آن دربارۀ نشانه‌گذاری، تقویت واژگان، همایندها، اصطلاحات، مقاله‌نویسی، نوشتن نامه و رایانامه، نوشتن کارنامک، واژه‌سازی با استفاده از وندها، ریشه‌شناسی، اسم‌های شمارپذیر و شمارناپذیر، الگوهای نحوی فعل، حروف اضافه، فعل‌های گروهی، فعل‌های وجهی، قیدهای تأکیدی، و ادات‌ها مطالبی آمده‌است (از صفحۀ A26 تا A58).
پس‌متن فرهنگ نیز از این بخش‌ها تشکیل شده‌است: فعل‌های بی‌قاعده (چهار صفحه)، نام‌های جغرافیایی و صورت صفتی آن‌ها (شش صفحه)، واحدهای اندازه‌گیری و شمارش (یک صفحه)، پاسخ پرسش‌های موجود در دست‌نامۀ زمان‌آموز که در میان‌متن فرهنگ قرار دارد (یک صفحه)، و قراردادی حقوقی که به‌موجب آن کاربر این فرهنگ اجازۀ برخی کارها، مانند تکثیر لوح فشردۀ فرهنگ یا تهیۀ رونوشت (فتوکپی) از صفحه‌های آن را نخواهد داشت (یک صفحه).
این فرهنگ برای انگلیسی‌آموزان سطح متوسط مناسب است.
تلفظ‌ها با الفبای آوانگار بین‌المللی نشان داده شده‌اند.
در ویراست پنجم کتاب، ۱۰٩,۰۰۰ واژه، معنی و عبارت و نیز ۵٩,۰۰۰ شاهد قرار دارد. ٩۰۰۰ واژۀ پرکاربرد انگلیسی که برای درک متن اهمیت بسیار دارند با رنگ دیگر مشخص شده‌است.
پیکرۀ زبانی این فرهنگ به نام شبکۀ پیکرۀ لانگمن (Network Longman Corpus) دربردارندۀ حدود چهارصدمیلیون واژه (تا زمان تألیف ویراست چهارم فرهنگ) است. افزون‌براین، از پیکرۀ زبان‌آموز لانگمن (Longman Learner’s Corpus) با حدود هشت میلیون واژه نیز در تألیف این فرهنگ استفاده شده‌است. متن‌های موجود در این پیکره را زبان‌آموزان زبان انگلیسی در قالب امتحان و یادداشت نوشته‌اند. بررسی غلط‌های انگلیسی‌آموزان در برگه‌های امتحانی و یادداشت‌هایشان این امکان را به مؤلفان فرهنگ داده‌است که اطلاعات کاربردی روشن و مفیدی در فرهنگ بگنجانند. این اطلاعات که در تعریف‌ها، شاهدها و نکته‌های کاربردی (← دنبالۀ مطلب) نمود یافته‌است، به کاربران فرهنگ کمک می‌کند از آن اشتباهات بپرهیزند. برای تهیۀ بخش گفتاری این پیکره، گفت‌وگوهای واقعی مردم امریکا ضبط و پیاده‌سازی شده‌است.
تعریف‌های موجود در این فرهنگ با استفاده از دوهزار واژۀ پرکاربرد انگلیسی نوشته شده‌اند. ازاین‌رو، درک تعریف‌ها برای زبان‌آموز بسیار ساده است.
در برخی مدخل‌ها، علاوه‌بر مقولۀ دستوری، نکته‌های دستوری در کادری صورتی‌رنگ و با عنوان GRAMMAR آمده‌است. برای نمونه، در مدخل every چنین آمده‌است: every, every one, everyone: این سه واژه با فعل مفرد به کار می‌رود [شاهد]. Every one برای تأکید بر این به کار می‌رود که منظور شما هر شخص یا چیزی است که در یک گروه قرار دارد. Everyone به‌معنی «همۀ افراد گروه» است.
واژه‌های همایند، همراه با معنی آن‌ها، در کادری آبی‌رنگ با عنوان COLLOCATIONS آمده‌است. این همایندها ترکیب نیستند و نمی‌توانند زیرمدخل شوند. برای مثال، در مدخل seat «صندلی»، هشت همایند آمده که یکی از آن‌ها good seat است به این معنی: «در تئاتر، ورزشگاه و مانند آن‌ها، جایی که دید خوبی دارد».
(دنبالۀ مطلب)

١۴۰٣/۰٧/٢۴
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

در پیشگاه خورشید!
(دکتر حسن انوری)

١۴۰٣/۰٧/٢١
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ فرهنگ زبان‌آموز پیشرفتۀ کِیمبریج
ویراست چهارم فرهنگ زبان‌آموز پیشرفتۀ کِیمبریج (Cambridge Advanced Learner’s Dictionary) در سال ۲۰۱۳ به سرپرستی کالین مک‌اینتاش (Colin McIntosh) در ۱۸۴۴ صفحه و همراه با لوح فشرده منتشر شده‌است. این فرهنگ دربردارندۀ ١۴۰،۰۰۰ واژه، عبارت، معنی و شاهد است و برای انگلیسی‌آموزان سطح فرامیانی تا پیشرفته مناسب است.
چاپ دورنگ کتاب به کاربر فرهنگ کمک می‌کند تا راحت‌تر به برخی اطلاعات دست یابد.
تلفظ‌ها با الفبای آوانگار بین‌المللی (IPA) نشان داده شده‌اند و در پایینِ همۀ صفحه‌ها نویسه‌های این الفبا همراه با یک مثال فهرست شده‌است.
واژه‌ها، ترکیب‌ها و معنی‌های پربسامد به‌ترتیب با برچسب‌های A1، A2، B1، B2، C1، و C2 مشخص شده‌اند. A1 نشان‌دهندۀ پربسامدترین واژه‌ها، ترکیب‌ها و معنی‌ها است و C2 بسامد کمتری را نشان می‌دهد. این برچسب‌ها برای زبان‌آموزان بسیار کاربردی‌اند و می‌توانند با استفاده از آن‌ها واژه‌های ضروری‌تر برای یاد گرفتن را اولویت‌بندی کنند.
پیکرۀ بین‌المللی کیمبریج (Cambridge International Corpus) پیکرۀ اصلی این فرهنگ است. این پیکرۀ یک‌ونیم‌میلیاردکلمه‌ای (تا زمان تألیف ویراست چهارم فرهنگ)، که براساس گسترۀ وسیعی از منابع نوشتاری و گفتاریِ بسیار متنوع گردآوری شده‌است، هم انگلیسی بریتانیایی و هم انگلیسی امریکایی را در بر دارد. برای تألیف این فرهنگ از پیکرۀ زبان‌آموز کیمبریج (Cambridge Learner Corpus) نیز استفاده شده‌است. چهل‌وپنج‌میلیون (تا زمان تألیف ویراست چهارم فرهنگ) واژۀ انگلیسی نوشتاری موجود در این پیکره برگرفته از برگه‌های امتحانی انگلیسی‌آموزان سراسر دنیا است. در این پیکره، بیش از ۲۳ میلیون غلط زبان‌آموزان مشخص شده‌است. افزون‌براین، رایج‌ترین غلط‌های انگلیسی‌آموزانِ سطح پیشرفته استخراج شده و در قالب پانصد یادداشت با عنوان «غلط رایج» (Common Mistake) در فرهنگ درج شده‌است تا کاربران از آن‌ها پرهیز کنند. با بهره‌مندی از این پیکره می‌توان دریافت که زبان‌آموزان در هر سطح به چه میزان از توانایی دست یافته‌اند.
پیش‌متن فرهنگ از این بخش‌ها تشکیل شده‌است: پیش‌گفتار (دو صفحه)، راهنمای استفاده از فرهنگ (چهار صفحه)، و واژه‌هایی که با عدد آغاز می‌شوند و نمی‌توان آن‌ها را در بدنۀ فرهنگ قرار داد، مانند 4WD و 4G (یک صفحه).
میان‌متن فرهنگ، که بین دو صفحۀ ٩۱۶ و ٩۱۷ قرار دارد، از سه بخش تشکیل شده‌است: ۱. بخشی با عنوان «تمرکز بر نوشتار» (focus on writing) در سی صفحه و متشکل از زیربخش‌های «پیشرفت در نوشتن»، «نوشتار رسمی»، «نوشتار دانشگاهی»، «مصاحبه»، و «نوشتار غیررسمی». ۲. تصویرهایی رنگی از اعضای بدن، حالت‌های بدن، غذاها، میوه‌ها و سبزیجات، پوشاک، مو (رنگ‌ها و حالت‌های آن)، رایانه، نوشت‌افزار و وسیله‌های اداری، مسافرت، کشتی، قایق و هواپیما، خودرو و موتورسیکلت، خانه، وسایل آشپزخانه، سازها، ورزش‌ها، حیوانات، و گل‌ها. این بخش نوعی فرهنگ موضوعی و تصویری زبان انگلیسی هم هست. ۳. نقشۀ بریتانیا، امریکا و کانادا، و استرالیا و نیوزیلند.
پس‌متن فرهنگ نیز از این بخش‌ها تشکیل شده‌است: فهرستی از فعل‌های بی‌قاعده (سه صفحه)، نام‌های جغرافیایی و صورت صفتی آن‌ها (پنج صفحه)، جدول نشانه‌های آوایی (یک صفحه) و نکته‌هایی دربارۀ تلفظ امریکایی و بریتانیایی، تکیه (stress)، هجا، و صورت‌های قوی و ضعیف (strong forms and weak forms) (یک صفحه). دربارۀ صورت‌های قوی و ضعیف، ازجمله در مدخل them چنین آمده‌است:
them strong /ðem/, weak /ðәm/
افزون‌بر تصویرهای رنگی موجود در میان‌متن فرهنگ، گاه در برابر برخی مدخل‌ها نیز تصویری تک‌رنگ وجود دارد، مانند مدخل‌های coyote «نوعی گرگ بومی امریکای شمالی»، gondola «نوعی قایق ونیزی»، hourglass «ساعت شنی»، و iron «اتو».
در مدخل‌های دارای معنی‌های زیاد، پیش از شمارۀ معنی، معنیِ کلی آن به رنگ قرمز و با قلم درشت‌تر نوشته شده‌است تا با نگاهی گذرا به این معنی‌نما(signpost)ها، بتوان سریع‌تر به تعریف مورد نظر رهنمون شد. با این امکان، کاربر مجبور نخواهد بود همۀ معنی‌ها را بخواند تا معنی دلخواه خود را بیابد. برای نمونه، بنگرید به مدخل thrash در عکس پیوست:
معنی یا معنی‌هایی که مقولۀ دستوری یکسانی دارند با نشانۀ ▶️ از معنی یا معنی‌هایی که مقولۀ دستوری دیگری دارند تفکیک شده‌اند، مانندِ
book
▶️ noun 1 ... 2 ... 6 ...
▶️ verb 1 ... 2 ...
نسخۀ برخط این فرهنگ: اینجا.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

در فارسی به‌جای f*cking می‌گوییم «کوفتی»، «لعنتی»، «زهرماری»، «وامانده»، «صاحب‌مرده»، «آشغال» یا معادل‌های مناسب دیگر:
ده‌میلیون فاکینگ تومن.
ده‌میلیون تومنِ کوفتی.
نیاز نیست که چون در انگلیسی «فاکینگ» در وسط عبارت می‌آید، در فارسی هم معادلش را در وسط عبارت بیاوریم.
۱۴۰۱/۰۴/۱۳
◽️ فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ واژۀ فارس
فارس / پارس اسم مکان است (مانند «خلیج فارس» و «استان فارس»). منسوب به فارس / پارس می‌شود فارسی / پارسی (مانند «سلمان فارسی» و «زبان فارسی» و «سرباز پارسی»). پس کسی که به فارسی سخن می‌گوید می‌شود فارسی‌زبان. فارسی‌زبانان به زبان طبیعی در معرفی خود نمی‌گویند «من فارسم»، بلکه به شهر و زادگاه خود اشاره می‌کنند و می‌گویند «من اصفهانی‌ام / تهرانی‌ام / شیرازی‌ام».
به کار بردن واژۀ فارس (بدون پسوند «ـ‌ی») برای اشاره به افرادْ جدید است و فقط چند دهه قدمت دارد. در گذشته به فارسی‌زبانان و، در کاربردی گسترده‌تر، به همۀ ایرانیان فارسی می‌گفتند: «عشق است که آرزوی جانِ همه اوست / عشق است که مرغِ آشیانِ همه اوست ـ نه ترک، نه فارسی، نه هندو، نه عرب / لیکن همه‌دان و هم‌زبانِ همه اوست» (اهلی شیرازی، شاهد از گنجور).
و جمع پارسی و فارسی به‌ترتیب پارسیان و فارسیان بوده‌است: «فارسیان او را اردشیر درازدست خوانند» (ابن‌بلخی، تاریخ گزیده، ۱۹۲۱، ص ۹۴)؛ «پارسیان ... روزها را نام‌ها داشتند اندر ماه» (بیرونی ۱۳۵۲، ص ۲۳۳، شاهد از کتابخانۀ دیجیتال نور).
فارس نامیدن فارسی‌زبانان از آنجا به فارسی راه یافته که گروه‌های زبانی دیگر، مانند کردها و ترک‌ها و عرب‌ها، به قیاس نام جامعهٔ زبانی خود، یعنی کُرد و تُرک و عرب و جز آن‌ها، پنداشته‌اند قومی به نام فارس هم وجود دارد. حال آنکه تا پیش از انقلاب مشروطه در هیچ منبعی فارسی‌زبانان فارس خوانده نشده‌اند، بلکه فارسی / پارسی نامیده شده‌اند. البته در فارسی باستان و میانه به گروهی از ایرانیان پارس (و نه فارس) گفته می‌شده‌است، ولی این کاربرد زبانی در دورهٔ اسلامی فراموش شده‌است.
در این چند دهه، به تأثیر از گروه‌های زبانی دیگر، مانند کردها و ترک‌ها و عرب‌ها، این کاربرد کمابیش به فارسی نیز راه یافته و گاه ممکن است فارسی‌زبانان هنگام ایجاد تقابل میان فارسی‌زبانان و دیگران، مثلاً بگویند «فلانی تُرک است و بهمانی فارس است»، ولی چنان‌که گفته شد، این کاربرد در فارسی قدمتی ندارد.
تأکید می‌شود که در این یادداشت سخن فقط دربارۀ حذف پسوند «ـ‌ی» از فارسی / پارسی است.

١۴۰٣/۰٧/٢۱
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ واژۀ زغال‌اخته
«زغال‌اخته میوه‌ای است ترش، از زرشکِ تازه بالیده‌تر و رنگش سیاه، در شکنبۀ گوسفند مطبوخ سازند (محاوره‌دانان ایران). وحید در هجو کمال‌نام، خواجه‌سرایی که سیاه‌فام بود، گوید: "جمله ترشی‌های عالم در مذاقم شکّر است / کند کرده این زغال اخته دندان مرا"» (سیالکوتی مَل وارسته، ص ۳۶۵). این تعریف و شاهد در فرهنگ بهار عجم (لاله تیک چند بهار) نیز آمده و در آنجا یاد شده این شاهد برگرفته از تذکرۀ نصرآبادی [در متن: نصیرآبادی] است. در تذکرۀ نصرآبادی (محمدطاهر نصرآبادی، ص ۳۸۶) سرایندۀ این بیت، با اندکی تفاوت، میرزا صادق دست‌غیب، قاضی‌القضات شیراز در زمان شاه‌صفی (حکومت: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲)، ذکر شده‌است. ازاین‌رو، واژۀ زغال‌اخته دست‌کم از قرن یازدهم در فارسی کاربرد داشته‌است.
این واژه به‌صورت اخته‌زغال و با املای اخته‌ذغال نیز به کار رفته‌است: «همه قسم میوه برای فروش آورده بودند و ازجمله چیزی است به اخته‌ذغال می‌ماند، درشت‌تر و آبدارتر» (امین‌الدوله، ص ۳۷۲، از فرهنگ جامع زبان فارسی ۱۳۹۵، ذیل اخته‌ذغال). اخته‌زغال در گیلکی نیز کاربرد دارد (ستوده، با املای اخته‌ذغال).

در فارسی دست‌کم دو واژۀ اَخته وجود دارد که اولی پرکاربرد و دومی کم‌کاربرد است. اخته در معنی «(انسان یا حیوان) که بیضۀ او را بیرون کشیده باشند» برگرفته از واژۀ مغولیِ میانۀ غربیِ axta یا aqta است (Doerfer 1963, vol. 1, p. 114). برخی این واژه را گونۀ دیگری از آخته (به معنی «بیرون‌کشیده»)، صفت مفعولیِ آختن، دانسته‌اند (نک. فرهنگ جامع زبان فارسی ۱۳۹۵، ذیل اخته۱).
یک واژۀ اخته نیز وجود دارد که آن هم صفت است و با واژۀ پیشین هم‌نام (هم‌آوا و هم‌نویسه) است و در زبان بسامد اندکی دارد. شاملو (ص ۵۵۲) ذیل آتش اخته آورده‌است: «زغالی که تا مغز افروخته باشد و دیگر گاز کربن تولید نکند». نجفی (ذیل آتش) معنی آتش اخته را «آتش کاملاً افروخته و گُل‌انداخته» ذکر کرده‌است. اینک چند شاهد از اخته:
ـ «عروس را آهسته‌آهسته تا دَمِ درِ خانۀ داماد می‌آوردند و از خانۀ داماد یک آینه و دو چراغ و یک منقلْ آتشِ اخته می‌آوردند و در آن اسپند و کُنْدُر و وَشا می‌ریختند و دود می‌کردند» (کتیرایی، ص ۱۸۸، شاهد از نجفی).
ـ «چارپایه بده و چایی پرمایه بریز / مرگ من! آتش اخته بده، وافور تمیز» (محمدعلی افراشته، شاهد از فرهنگ جامع زبان فارسی ۱۳۹۲، ذیل آتش اخته).
ـ «بگو بروند سرتاخت از تنور جهنم دو سه گل از آن آتش‌های اختۀ سینه‌کفتری و از آن حُطَمه‌های [= آتش‌های] بی‌دود بیاورند» (جمال‌زاده، ص ۱۶، شاهد از فرهنگ جامع زبان فارسی ۱۳۹۵، ذیل اخته).
ـ «باشلار شاعر و فیلسوف خلوت و حریم انس و خانۀ کودکی و شعلۀ شمع و آتش اخته و گل آتش به رنگ قرمز تند و سرخِ سیر است که همواره به‌سان یاقوت سرخ می‌تابد» (ستاری، ص ۵۴).
ـ شهر هنوز در گرمای داغِ روز له‌له می‌زند. شاید این وضع تا صبح ادامه یابد. کسی نیست تا زغال‌های اخته [متن: آخته] را از دامن آن بردارد. من نیز به یک زغال اخته [متن: آخته] می‌مانم (ایوانوا، ص ۲۳۲، شاهد از کتابخانۀ دیجیتال نور).
زغال در زغال‌اخته همان واژۀ پرکاربرد زغال به معنی «چوب سیاه‌شده براثر سوختن» است. از قرن پنجم دانشمندان ایرانی به این نکته آگاه بوده‌اند که به‌جز واژۀ ذرخش (کوتاه‌شدۀ آذرخش)، «در زبان پارسی هیچ کلمه نیست که اول او ذال بُوَد» (اسدی، ذیل ذرخش). پس بهتر است زغال (با «ز») را املای معیار بدانیم.
کوتاه اینکه زغال‌اخته در لغت به معنی «زغال فروزان و سرخ» است و گویا فارسی‌زبانان این میوه را به چنین زغالی تشبیه کرده‌اند.

منابع
اسدی طوسی (۱۳۱۹)، لغت فرس، به کوشش عباس اقبال، مجلس.
امین‌الدوله، حاج میرزا علی‌خان صدراعظم (۱۳۵۴)، سفرنامۀ امین‌الدوله، به کوشش اسلام کاظمیه، با مقدمۀ علی امینی، توس.
ایوانوا، ناتالیا (۱۳۸۰)، ایران‌نامه، ترجمۀ هادی آزادی، الهدی.
باشلار، گاستون (۱۳۷۸)، روانکاوی آتش، ترجمۀ جلال ستاری، مقدمۀ مترجم، توس.
جمال‌زاده، محمدعلی (۱۳۵۶ [= ۲۵۳۶])، صحرای محشر، کانون معرفت.
ستاری، نک. باشلار.
ستوده، منوچهر (۱۳۹۱)، فرهنگ گیلکی، رشت، فرهنگ ایلیا.
سیالکوتی مَل وارسته (۱۳۹۶)، مصطلحات‌الشعرا، به کوشش سیروس شمیسا، میترا.
شاملو، احمد (۱۳۶۱) کتاب کوچه، مازیار.
فرهنگ جامع زبان فارسی (جلد ۱: ۱۳۹۲؛ جلد ۲: ۱۳۹۵)، زیر نظر علی‌اشرف صادقی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
کتیرایی، محمود (۱۳۴۸)، از خشت تا خشت، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
لاله تیک چند بهار (۱۳۸۰)، بهار عجم، به کوشش کاظم دزفولیان، طلایه.
محمدطاهر نصرآبادی (۱۳۷۸)، تذکرۀ نصرآبادی، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر.
نجفی، ابوالحسن (۱۳۷۸)، فرهنگ فارسی عامیانه، نیلوفر.
Doerfer, G. (1963), Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden, Steiner.

۱۴۰۳/۰۷/۱۸
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارهٔ واژهٔ نجات‌غریق و غريق‌نجات
١. نجات‌غريق یا غريق‌نجات به معنی «نجات‌دهندهٔ غریق» است و نجات در این ترکیب صفت‌گونه است و نه اسم. در برخی واژه‌های مرکب فارسی، اسم تغییر مقوله می‌دهد و به‌صورت صفت‌گونه به ‌کار می‌رود؛ مانند ايران‌دوست (= دوست‌دارندهٔ ایران)، بلندپرواز (= بلندپروازکننده)، جان‌نثار (= نثارکنندهٔ جان)، زودباور (= زودباورکننده)، و گفتاردرمان (= درمان‌کنندهٔ گفتار).
این واژه‌های مرکّب صفت‌اند. در زیرساختِ جزء صفت‌گونهٔ این ترکیب‌ها (یعنی نجات، دوست، پرواز، نثار، باور، و درمان)، به‌ترتیب فعل‌های مرکب نجات دادن، دوست داشتن، پرواز کردن، نثار کردن، باور کردن، و درمان کردن قرار دارد. پس از حذف شدنِ همکردِ این فعل‌های مرکّب، عنصر غیرفعلی یا همان صفت‌واره به‌مانند بن فعل بسیط عمل می‌کند و به‌قیاس صفت‌های فاعلی مرکّب مرخم (به تعبیر دستورهای سنتی)، مانند داستان‌نويس (= نویسندهٔ داستان)، دانشجو (= جویندهٔ دانش) و طلافروش (= فروشندهٔ طلا)، در فرایند واژه‌سازی به ‌کار می‌رود.
این فرایند را می‌توان این‌گونه تحلیل کرد:
نجات دادنِ غريق ◄ نجات‌دهندهٔ غريق ◄ غريق‌نجات
چنان‌که، برای مثال، جان‌نثار را نیز می‌توان این‌گونه تحلیل کرد:
نثار کردن جان ◄ نثارکنندهٔ جان ◄ جان‌نثار
٢. نجات‌غريق مقلوبِ غريق‌نجات است؛ چنان‌که برای نمونه، کارمزد نیز، در لغت، مقلوب مزدِ کار است. این ساخت یکی از ساخت‌های صرفی در زبان فارسی است و نمی‌توان آن را غلط دانست.

منابع
علاءالدین طباطبایی، ترکیب در زبان فارسی (بررسی ساختاری واژه‌های مرکّب)، تهران، کتاب بهار، ۱۳۹۵.
علاءالدین طباطبایی، واژه‌سازی و دستور (مجموعه‌مقالات)، گردآوردهٔ احمد خندان، تهران، کتاب بهار، ۱۳۹۴.

تحریر پیشینِ این یادداشت نخستین بار در سال ۱۳۹۶ در وبگاه ویراستاران منتشر شده‌است.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

دربارۀ واژۀ رتیل / رطیل
برخی معتقدند اصل این کلمه در عربی رُتیلاء، به ضمّ اول و فتح دوم، است. این دو کلمه را گاهی به‌غلط رطیل و رطیلاء می‌نویسند.

پاسخ:
۱. در زبان عربی هم رتیلاء به کار می‌رود و هم رطیلاء. با این توضیح که به نوشتۀ مؤلف فرهنگ محیط‌المحیط، رطیلاء تصحیف‌شدۀ رتیلاء است (بطرس البستانی، محیط‌المحیط ۱۹۸۷، ص ۳۳۹).
٢. گاه سخن‌گویان یک زبان برخی واژه‌های بسیطِ معمولاً قرضی را متشکل از یک ریشه و یک وندِ زبان بومی خود می‌پندارند و سپس آن به‌اصطلاح وند را از آغاز یا پایان واژه حذف می‌کنند. در زبان‌شناسی، به این قاعده «ساخت معکوس» (back formation) می‌گوییم.
در فارسی، بست چاکناییِ پایانیِ رتیلاء و رطیلاء را حذف یا تضعیف کرده‌ایم و واکۀ «ا» در پایان این دو واژه را پسوند جمع انگاشته‌ایم؛ یعنی صورتِ گفتاریِ رتیل‌ها و رطیل‌ها. سپس با حذفِ «ا» از پایانِ آن‌ها، به‌گمان خود، صورت مفرد این دو، یعنی رتیل و رطیل، را ساخته‌ایم. این فرایند در فارسی مثال‌های بسیاری دارد؛ ازجمله:
کالباس از کالباسای روسی؛
واکس از واکسای روسی؛
لنت از لنتای روسی؛
دوجین از دیوژینای روسی (مثال‌ها از: علی‌اشرف صادقی، «کلمات روسی در زبان فارسی و تاریخچهٔ ورود آن‌ها»، مجلهٔ زبان‌شناسی، شمارۀ ۴۰، ۱۳۸۴)؛
کاندید از کاندیدای فرانسوی (علی‌اشرف صادقی، «فرهنگ اصطلاحات دورهٔ قاجار: قشون و نظمیه»، مجلهٔ زبان‌شناسی، شمارۀ ۳۵، ۱۳۸۲، ص ۱۴۸)؛
قلع از قلعیِ عربی (علی‌اشرف صادقی).
این فرایند در دیگر زبان‌ها نیز روی می‌دهد؛ چنان‌که در انگلیسی، واژهٔ babysit را از babysitter و televise را از television ساخته‌اند (Trask's Historical Linguistics, Routledge, 2015, p. 30).

کوتاه آنکه در عربی رتیلاء و رطیلاء وجود دارد و در فارسی رتیل و رطیل، ولی چون در زبان وام‌دهنده، یعنی عربی، رطیلاء مصحف است و کاربرد آن از رتیلاء کمتر است، بهتر است در زبان وام‌گیرنده، یعنی فارسی، نیز رتیل را معیار و رطیل را غیرمعیار بدانیم. با استناد به پیکره‌های زبانی فارسی نیز، بسامد رتیل از رطیل بیشتر است.

پیکرۀ زبانیِ استفاده‌شده در این پژوهش‌:
پیکرهٔ فارسی روز، به سرپرستی فرهاد قربان‌زاده، به سرمایه‌گذاری انتشارات تیسا

نیز بنگرید به کاندید / کاندیدا.

۱۴۰۳/۰۷/۱۶
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

‏دربارۀ واژۀ تخمی

از قدیم، کشاورزان تخم خیار و کدو و بادمجان پرتخم (تخمی) را برای کِشت سال آینده نگه می‌داشتند. برای تخمی شدن صیفی‌جات آن‌ها را نمی‌چیدند تا بیش‌ازاندازه بزرگ شود و تخم‌های بیشتری در آن‌ها به عمل بیاید. روشن است که این محصولاتِ تخمی بی‌کیفیت و زیادی بزرگ‌اند و برای خوردن مناسب نیستند. ظاهراً واژۀ نوپدیدِ تخمی در معنی «بی‌کیفیت» و «نامطلوب» و «ناخوشایند» از اینجا سرچشمه گرفته‌است. در دوران معاصر تخم در تخمی را عضوی از بدن پنداشته‌اند و معنی ناپسندی از آن برداشت کرده‌اند.
جعفر شهری (تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم؛ زندگی، کسب‌وکار، تهران، رسا، ۱۳۶۹، ج ۶، ص ۳۱۸) از یک بیت شعر بی‌ارزش با عبارت «بیت تخمی»‌ یاد می‌کند و در حاشیه دربارهٔ واژهٔ تخمی می‌نویسد: «هر حرف و عمل بدِ بی‌ربطِ بی‌فایده را تخمی می‌گفتند. گرفته‌شده از بادمجان تخمی (تخم‌دار) و مرکّبات پرتخم و هندوانه و سبزیجات و ...».
ابوالحسن نجفی (فرهنگ فارسی عامیانه ۱۳۷۸، ذیل تخمی) شاهدهایی به دست می‌دهد که در آن‌ها [...]

(دنبالۀ یادداشت در اینجا)

۱۴۰۰/۰۵/۲۷
▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

سلام، دوستان.
ما یک گروه تلگرامی هم داریم که جایی است برای افزایش دوستی‌ها. در کنارش دربارۀ ویرایش و زبان فارسی هم گفت‌وگو می‌کنیم. گاهی دعوایمان هم می‌شود، ولی دورادور روی هم را می‌بوسیم و زود آشتی می‌کنیم. کاش قابل بدانید و به محفلمان بپیوندید. اینجا است.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

تو بمان!

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

واژه‌هایی که در فرهنگ بزرگ سخن ریشۀ آن‌ها برای فرهنگ‌نویس نامعلوم بوده‌است
فهرست زیر دربردارندۀ ۱۴۶ مدخلی است که در فرهنگ بزرگ سخن ریشۀ آن‌ها نامعلوم است و با «؟» مشخص شده. ریشۀ برخی از این واژه‌ها را روبه‌روی هر واژه آورده‌ام. برای معنی هر واژه بنگرید به فرهنگ بزرگ سخن. این فرسته روزآمد خواهد شد.

آبار١ [عربی]
آبسلانگ [فرانسوی: abaisse-langue]
آلاخون [نک. آلاخون‌والاخون]
آلاخون‌والاخون [از «آلا» متضاد «والا» + «خون» به معنی «خان» و «خانه» + «والا» گونۀ دیگرِ «بالا»] (علی‌اشرف صادقی)
ابار [از عربی: آبار]
اتینا
اشپیل [بسنجید با آلمانی: Splint]
اشکول
اصولولو
اکردوکر
الاکلنگ
الم‌سرات
اوسول‌لولو
ایتال‌ودال [؟ + فرانسوی: dalle]
ایروپولی [فارسی: ایر (کوتاه‌شدهٔ ایران). انگلیسی: poly، به قیاس Monopoly]
ایزوسیل [انگلیسی: isocil؟]
ایزوگام [انگلیسی: Isogum «نام تجاری»]
باسترک
باق
پاسور [روسی: pasúr] (صادقی ۱۳۸۴، ص ۳۷؛ Bashiri 1994, p. 113)
پرچم
پریتکس
پلیکا
پولوس [روسی: polosá «نوار، تسمه، خط، راه»] (صادقی ١٣٨۴، ص ٢٨)
تاپس
تترنا
تترون
تراویرا (ذیل فرهنگ بزرگ سخن) [انگلیسی: Trevira] (قربان‌زاده ۱۳۹۴)
ترمتای
تندیر
تنور
تیفور
جابلسا
جابلقا
جان‌خانی
جزایر
جَمَره
جُمری
چِت٢
چتایی [بسنجید با هندی: jot «بند، ریسمان»] (Platts 1884, p. 395)
حشلحف
حوله [از عربی: حُلّة؟]
حیز
خرند
خندیقون [از یونانی؟]
دامپا [انگلیسی: DAMPA، از دانمارکی: dæmp-af «(صدا) خنثی کردن»] (منبع)
دناسری
دوبه
دین٢
رابیتس [آلمانی: Rabitz، برگرفته از نام Carl Rabitz، مخترع آلمانی (۱۸۲۳ـ۱۸۹۱)]
رام٢
رزوه [از روسی: rezʸbá «دنده»] (صادقى ۱۳۸۴، ص ۲۹)
رکبی
روپلی
رولکس
ریم٢
سارگپه
سالامبور
سقو
سمالی
سملی
سور۵
سوفاله [از عربی: ثُفاله، بسنجید با تفاله]
سوکوهارا [انگلیسی: Tsukahara، از ژاپنی، برگرفته از نام Mitsuo Tsukahara، ژیمناست ژاپنی (متولد ۱۹۴۷)]
سیپورکس [فرانسوی: Siporex «نام تجاری»] (منبع)
سینکا
شتل
شرجی
شلخو
شمامه
شمخال
شمط
طمطراق
طنگ
علم‌شنگه
علم‌صلات
غات
غرس
غلیان [از عربی: غلیون] (قربان‌زاده ۱۳۹۴)
فاق
فله
فن
فوندوله
قاپاس
قات
قاط
قبل‌ومنقل
قپی
قرت‌وغراب
قرص
قرطبان
قرنیز [از روسی: karníz] در روسی karníz به معنی «گیلویه [= باریکۀ گود سراسرى در محل اتصال سقف با دیوار زیر آن]» است. ممکن است این کلمه از طریق ترکى وارد فارسی شده باشد (صادقى ۱۳۸۴، ص ۴۰)
قفایی
قلاویز
قلتبوز
قلندر [کوتاه‌شدۀ قلندری] (محمدرضا شفیعی کدکنی، منطق‌الطیر، ص ۷۱۸ـ۷۲۲). ساخت معکوس است.
قلیان [از عربی: غلیون] (قربان‌زاده ۱۳۹۴)
کانگا [انگلیسی: kanga، از سواحیلی: kanga] (منبع)
کپ۴
کدری
کُرُم
کرنش٢
کشفه [به قیاس حشفه؟]
کلوکه [فرانسوی: cloqué]
کنس
کنیتکس
کودری [انگلیسی: cowdery؟]
کیم
گمرکی
لفتک
لیم
لیویس
ماخچی
ماردون
متکا
مرمریت
مزغل
مزقل
مسطوره [ترکی عثمانی، از ایتالیایی: mostra] (قائم‌مقامی ۱۴۰۰، ص ۲۹۰)
مکالئوم [انگلیسی: mekaleum «نام تجاری»]
مکرمه [ریشه: اینجا]
مکرومه [ریشه: اینجا]
ملیکا [انگلیسی: melica]
منچ [آلمانی: Mensch، کوتاه‌شدۀ Mensch ärgere Dich nicht «عصبانی نشو، رفیق» (بازی آلمانی)]
موسیلاژ [فرانسوی: mucilage]
مهیله
مینچ [نک. منچ]
ناس [هندی: nās، بسنجید با نسوار] (Platts 1884, p. 1114)
نبوک
نغنخواد [نک. حسن‌دوست]
نغنخوال [نک. حسن‌دوست]
نغنغه
نقطه٢ [مغولىِ میانۀ غربى: noqta] (Doerfer 1963, vol. 1, p. 517)
نوربلین
نوقان [فرانسوی: Nagant، برگرفته از نام Léon Nagant، صنعتگر بلژیکی]
ولا٢
هشلهف
هوا٣
هویه
هیمیا
یابر
یاسج [ترکی: yasїč] (Doerfer 1975, vol. 4, p. 96)
یغتنج
یلک
ینگ
یوزی [انگلیسی: Uzi، از عبری: Uziel Gal «نام افسر ارتش اسرائیل»] (بریتانیکا، ذیل Uzi submachine gun)

منابع:
صادقی، علی‌اشرف (۱۳۸۴)، «کلمات روسی در زبان فارسی و تاریخچۀ ورود آن‌ها»، مجلۀ زبان‌شناسی، سال ۲۰، شمارۀ ۲.
قائم‌مقامی، احمدرضا (۱۴۰۰)، «مستوره و سرپاتک: دو نکته دربارۀ تعلیقات الهی‌نامه»، مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ ۱۸۸.
قربان‌زاده، فرهاد (۱۳۹۴)، «نقد و بررسی بخش ریشه‌شناسی فرهنگ بزرگ سخن»، مجلۀ فرهنگ‌نویسی، شمارۀ ۹.
Bashiri, Iraj (1994), ‘Russian Loanwords in Persian and Tajiki Languages’, Persian Studies in North America, Bethesda, Maryland.
Doerfer, Gerhard (1963-1975), Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, 4 band, Wiesbaden, Steiner.


درخواست فروتنانه و برادرانه: دشواری گردآوری چنین فهرستی بر خواننده روشن است و نگارنده چشم دارد آن دسته از سرورانی که به نوشتن منبع اعتقاد ندارند بر وقت و نیروی صرف‌شده و سرمایۀ عمر این کمترین دل بسوزانند و، بی اشاره به نام گردآورنده و کانال «از ویرایش»، از نقل آن در کانال‌ها و صفحه‌های خویش خودداری فرمایند.

۱۴۰۳/۰۶/۳۱

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

فرهنگ فارسی عمید (چاپ قدیم، امیرکبیر) بسنجید با فرهنگ فارسی عمید (سرپرست تألیف و ویرایش: فرهاد قربان‌زاده، ۱۳۸۹).

همهٔ فرهنگ‌های قابل‌جست‌وجویی که با نام فرهنگ فارسی عمید در اینترنت بارگذاری شده و در وبگاه‌هایی مانند واژه‌یاب و آبادیس و لام‌تاکام یافت می‌شود ویرایش و تألیف من و همکارانم است و اگر در وبگاهی نام سرپرست تألیف و ویرایش و نام ناشر نیامده باشد، حقوق مادی و معنوی ما نقض شده‌است. حدود نیمی از این کتاب تألیف است، نه ویرایش، مانند افزودن آوانوشت و برچسب‌های «قدیمی» و «عامیانه» و افزودن هزاران واژه و معنی جدید. این به‌جز حذف مدخل‌هایی است که در تاریخ زبان فارسی هیچ‌گاه به کار نرفته‌اند، ولی در فرهنگ قدیمی مدخل شده بودند.

▫️فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh