Quyosh taraflarda

​Qishloqdoshlari bahor kelishi bilan eski yaylovlarga ko'chib chiqishar va yer shudgorlar, har kim o'z tashvishiga berilib ketardi. Qishloqda qolgan Bayna Momo esa bu paytda yolg‘izlik dashtini shudgorlar, u yerga har yili Zamon otboqor hukumat odamlari bilan kelib, eri va o‘g‘lini otib tashlagan oqshomni ekar, so‘ng yolg‘iz o‘zi hosilini ham yig'ib olardi. Bayna momo har kecha ko‘z yoshlari bilan to'lgan qayiqlarda yillar qoyalari orasida qolib ketgan eri bilan o‘g‘lining ilma-teshik bo‘lgan murdasi va Zamon otboqorning muzaffar qamchisi yotgan qonli halqob bilan to'lgan ayvonga suzib borar, ertalablari ho‘l bo‘lib ketgan yostig'ini xuddi qadim ajdodlarining unut yaloviday uyining oldidagi – oradan yillar o‘tgach, uyini buzayotganlar qo‘porib tashlashga kuchlari yetmagach, kovlab olishga majbur bo‘lgan – baland tolga osib, oftobda qurutardi. Qish paytlari g‘amlab qo‘ygan o‘tini yetmagan kunlari u ko‘rpaga oyog‘ini tiqqancha xotiralariga isinib jon saqlardi.

"Shamolni tutib bo‘lmaydi" Nazar Eshonqul

Tasvir, ifoda, uslub hammasi odamning etini junjuktirib yuboradigan darajada mudhish bo‘lsa, unda aks etgan taqdir mudhishdan ham mudhishroqdir. Bir ojiza sifatida ko'rilgan ayolning qanchalik bardoshliligini, qanchalik qasoskor ekanligini, qanchalik sodiq bo‘la olishi mumkinligi ko‘rsatilgan bu hikoyada yoki yozuvchining boshqa hikoyalarida ayollar anchayin yaxshi ochiladi. Haqiqiy, eski, o‘sha ming yillik folklorimizdagi kabi bardam ayollar kerak bo‘lsa erini odamlar safiga qo‘shadi ("Farishta"), kerak bo‘lsa barcha orzularidan kechadi ("Momoqo‘shiq"), kerak bo‘lsa eri va o‘g‘li uchun qotillik qiladi. ("Shamolni tutib bo‘lmaydi") Qilganda ham oddiy emas: murdaning hayotlik chog'i o‘q ochgan beshta barmog'ini chopib oladi.

O'zbek ayollari Ra'no ("Ikki eshik orasi") va Anzirat ("Urush odamlari") kabi xiyonotkor yoki "Momoqo‘shiq" dagi kabi butun orzularini oilasi va eriga bog'lagan bo‘lishi mumkin. Lekin ko'pincha ular ancha dadilroq, sobitqadamroq, kurashchanroq bo‘lishadi. Buni ko'plab boshqa asarlarda, e‘tibor bilan qaralsa hayotda ham kuzatish mumkin. Muazzam shaharga ketish haqida eshitib, o‘ylab yurgan chog'ida, begona erkak san‘at uchun kurashishga undab turgan payti uning eri hech narsa demay, tanlovni xotiniga qoldiradi. To‘g‘ri u bu bilan ancha mardlik qilgan. Ammo javobini xat bilan emas, axir u shoir yoki yozuvchi emas dehqon, o‘z so‘zlari bilan bildirsa boshqacharoq bo‘lardi. Nazrimda xat berish sahnasi butun boshli hikoyaga o‘tirishmagandek. Yozuvchi buni ataylab shunday yozgan taqdirda ham barcha hikoyalarda ayollar obrazining haqiqiy qiyofasi ochilganiga amin bo‘lasiz.

To‘plamda yana bir hikoyani uchratdim: "Qultoy". Odam bir umr yolg'onlar ichida yashashi mumkin. Aslida bizga bunday hayot ancha mos va qulayroq sharoit yaratib beradi. Haqiqat bilan yuzlashishni, har daqiqa uning achchiq shamolini tatib turishni har kim eplolmaydi. Ammo kishi, baribir, o‘z-o‘zidan yashirishga urinsa ham, haqiqatni ichdan sezib turadi. Shunchaki, uni tan olgisi, qabul qilgisi kelmaydi. Uljon ham ichida bir savolni ko‘p takorlardi: Nega bu nogiron, aqli noqis ayolga nisbatan allaqanday o‘zgacha hisni tuyayapmani? Nega meni himoya qilgan payt tegib ketgan ko‘kraklariga nisbatan allaqanday boshqachalik bor? Eski, g‘ira-shira, lekin qadrdon narsalarni esimga tushuryapti, deydi? Javobini izlaganda: Bu tentak xotin nolasi yo‘qligi uchun menga o‘zining jirkancha mammalarini berib ovunib yurgan deb, battar nafrati oshadi. Ammo u miyasida to‘qigan xayolotning birontasi haqiqat emasdi. Haqiqat butun bo‘yi bilan bo‘y rostlagan payt esa hech qayerdan najot kelmaydi.

Nazar Eshonqulning boshqa ko‘p hikoya va qissalari bor. Nashrdan chiqqan, internetda pdf shaklida ham tarqalgan. Ijodkorning o'zi ko'p adabiy uchrashuvlarga kelib turadi. Bir yil avval kichikroq davrada suhbatlashganmiz, yaqinda Universitetga ham keldi. Hozir tirik bo‘lib yaxshi kitoblar yozayotgan kam sonli adiblardan biri. Kitoblarini o‘qish, tahlil qilish lozim. Gaplarim bitta postga sig‘madi. Siz esa ko‘proq yana ko‘proq o‘qing.

@quyoshtaraflarda

​​​Voqelikda hamma narsa aralash-quralash. Lekin inson xayolotining ishida mustahkam mantiq bor. Va bizning xayolotimizgina pushaymonni jinoyat izidan bir qadam ham ortda qomay borishga majbur etadi. Faqat xoyolotimizgina har bir gunohimizning jirkanch manzaralarini ko‘z o‘ngimizda chizib beradi. Real faktlar dunyosida gunohkorlar jazolanmaydi, avliyolar mukofotlanmaydi. Kuchlilarga omad yor bo‘ladi, kuchsizlar muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Tamom-vassalom! Bor-yo‘g‘i – shu!

"Dorian Greyning potreti" Oskar Uayld

@quyoshtaraflarda

​Chingiz Aytmatovdan o‘qimaganimga ancha yil bo‘lgan ekan. Rostini aytsam "Sarviqomat dilbarim"ni xushlamaygina boshladim. Chunki maktab vaqti maza qilib o‘qigan kitoblarimda ilk taassurorim qolgan. Ehtiyoj sezmasam qayta o‘qimayman. Agar hozir yoqmasa yoki xulosalarim o‘zgargan bo‘lsa, go‘zal xotiralarim buzilishi mumkin. Ba‘zan eski narsa eskiligicha qolgani yaxshi emasmi? Axir, qayta o‘qilganda ham birdek yoqadigan asarlar judayam kam-ku.

Shunday qilib qissani boshladim. Yaxshi ham yomon emasdi. Tez o‘qidim. Kitob yakunlangan sari undagi fojiaviylik va iztirob ham ortib borardi. So‘ngi sahifaga kelgach esa Aytmatov mahorati va yozishiga yana bir bor qoyil qoldim. Nega deysizmi? Chunki hech kimga ta‘na qilmagan, hech kimdan hech narsa kutmagan, oddiy shu bilan birga buyuk hayotni yashaydigan odamlar juda kam bo‘ladi. Aytmatov qahramonlarining esa hammasi shunday hayotga ega. Ularning barchasi sevadi. Faqat oila qurishim, nasil qoldirishim kerak, deb tumush boshlamaydi. Oddiy ishchi bo‘lsa ham, rassom bo‘lsa ham sevgini teran his qiladi, u uchun kurasha biladi.

Ular shunaqa samimiy odamlar-ki, yuz bergan barcha hodisalarni o‘zlaridan yoki taqdirdan deb bilishadi. Nolish, hayqirish, isyon umuman begona. Yozuvchi esa bironta kishi hayotiga aralashmaydi. Voqelikni ham, qahramonlar xarakterini ham boricha tasvirlaydi.
Kichik qissani o‘qib borar ekansiz, inson degan judayam murakkab yaratiqni tushunish juda qiyinligini, uni yomonlash ham, maqtash ham osonmasligini yanada teran anglaysiz. Zero haqiqiy asar ham shunday bo‘ladi. U kimnidir yaxshi yoki yomon deyish uchun yozilmaydi.
Mutolaa jarayonida Asal bilan birga yig‘laysiz, Ilyos bilan dovon oshasiz, Bektemirga yordamlashasiz. Oxirida ularning barchasi baxtli bo‘lishga haqli ekanligiga borlig‘ingiz bilan ishonasiz.

Men so‘ngi kunlarda ancha maishiylashgandek edim. Odam katta bo‘lgan sari tashvishlari ko‘payib borarkan. Bu hayot bilan bog'liqmi yoki ichki dunyoyim. Aniq bir narsa deyolmayman-u, ammo bu kitob qalbimni eski qalbimni xotirlatgandek bo‘ldi. Aslida, boy berilgan narsani qaytarib bo‘lmaydikuya... Menda endi hammasi butunlay o‘zgarib ketgan. Lekin ayrim kinolar, ayrim kitoblar ko‘p narsani yodga tushuradi. Ba‘zan adabiyotdan uzoqlashish o‘zim uchun foydali bo‘lishini yaxshiroq anglayman. Ammo, mutolaa qilib tursam, qalbim butunlay o‘lib qolmasliga umid qilaman. Nimadir meni kitoblardan uzib yubormaydi.

@quyoshtaraflarda

​Bir kecha ming kecha bo‘lgan bu kecha.


Faxriyor "Geometrik bahor"

Rostini aytsam, kitob orqasida Nazar Eshonqul yozgan tahlilga o‘xshash gaplar bor edi. O'shani o‘qib biron nima qoralayman deb yurudim. Ammo o‘qimadim. Hozir vaqtim kamligi, ko‘p kitoblarga hech narsa yozmayotganimni hisobga olib, umumiy gaplar bilan cheklanaman.

Avvalo kitob qanday qilib qo‘limga tushdi? Nashr 2004-yil. Deyarli hech qayerda yo‘q kitobni men emas, kitobning o‘zi meni topdi. Undan keyin Sheroziy va Bayron she‘rlarini ham sotib oldim, bir necha kam topiladigan adabiyotlarni o‘zim uchun belgilab qo‘ydim. Bu to‘plam esa naq xazinaning o‘zi bo‘ldi desam adashmayman.

She‘rlarning birontasini tez o'qib bo‘lmaydi. Ohang, qofiya bari joyida. Lekin undagi fikrlar ancha-muncha zarvorli. Shoirlarning hissiyotli (aslida she‘riyat bu hissiyot degani bo‘lsa kerak) bo‘lishi, she‘rlardan muhabbat ufurib turishi yaxshi narsa. Ammo ularda intelekt, fikrlash, bilim, dunyoqarashning kuchli bo‘lishi bu boshqa masala. Unda she‘r siz uchun qalb taskini, siz ham his qilgan narsalar ifodasi bo'lib qolmay yangilikka, oldinga, fikrlashga undovchi kuchga aylanadi. Bunday undov Usmon Nosir, Cho‘lpon she‘rlarida bor.

Sevgiga yo‘g‘rilgan satrlarda esa ayriliq va sog‘inch ufurib turadi. So‘z tanlash, ifoda, quyilib kelgan jumlalar haqida ortiqcha gapirmayman. Buni tepada yozilgan bir misradayoq payqab olishingiz mumkin. Mana bular alohida belgilab o‘qiganganlarim:

Ko‘ngilda ayriliq mavsumi,
Vido tuyg‘ulari sondirar.
So‘nayotgan sham kami umid,
Yuragimni og‘ir yondirar.

Parpiraydi umidning shami,
Do‘nib borar umidsizlikka.
Sen ketgan yo'llarga — bir kami —
Qorlar yog‘ar. Qor — izlikkina.

***

Lag‘zada sevgimiz qaridi,
Sochlarini bo‘yar uning tun.
Ne g‘amki, visoling aridi,
Nogahon men sevilmagan kun.

Ketar jafosining izini
Gul bo‘lib bahordan so‘rmading.
Bilmon, men tug‘ulgan kuznimi?
Qolmog‘ingga ravo ko‘rmading.

"Izlikkina qor", "sevilmagan kun" kabi topilma jumlalar deyarli har bir she‘rda bor. Ba'zi qatorlardagi so‘z shakli va o‘yinlarini bittada anglash qiyin. Qayta va ayta o‘qib ko‘rishga to‘g‘ri keladi. O‘quvchi shunda ham mutolaaga bo‘lgan chanqoqog‘ini qondirolmaydi. Yana va yana o‘qigisi kelaveradi. Mana hozir ham kam yozmoqchi edim, lekin unchalik ham kam narsa chiqmadi. Bular dengizdan tomchini ham hosil qilmaydi. O‘zingiz o‘qing. Bu kitob bo‘lmasa ham, Faxriyorning boshqa kitoblarini o‘qing. O‘qiganda ham shunchaki emas, butun vujudingiz o‘qishiga imkon berib ko'ring.

"Kezmoqqa tog‘, botmoqqa tog‘ning —

Yo‘qligi" sen bo‘lding. Sensizlik —
Mening kasbim. Mening vazifam.
Muhabbat armonli tengsizlik.


@quyoshtaraflarda

Qo'shiqni shunchaki eshitish boshqa. Ijodkor fojiasini anglab tinglash esa umuman boshqa daraja. Bergennikidek taqdirni boshqa hech qayerda uchratmaganman.

Seni kalbimden kovdum,
Bir daha giremezsin.
Beddua ettim sana.
Geriye dönemezsin.


https://t.me/quyoshtaraflarda

Ben okuduğum bir hikayede böyle yazılmıştı: Insanlar hiç şiir okumamış kadar kötüdürler.

@quyoshtaraflarda

#hayotiy_hamgomalardan

Bugun yana xonadoshlar bilan birga ovqatlandik. Tabiiyki gurung juda qizib ketdi. Shunda yangi qizimiz bo‘lmish "instabukbloger" Omina opaning kitoblari haqida gapirib:
– Yengil va oson o‘qiladi, deb turgan joyida klassika o‘qiydigan boshqa qiz:
– Orqasidan qayt qildiradi, desa bo‘ladimi. 🤦‍♀

Ancha-muncha gapdan keyin diniy kitoblar haqida suhbat ketdi. So‘ngra biz Barchinoy bilan instabukblogerimizga "Evrilish"ni o‘qitmoqchi, undan avval esa ramkali surat osilgan xonaga ko'chirib o'tkazmoqchi bo‘ldik. Suvarak oyoqlari o‘sib chiqishi mumkinligi haqida ogohlantirish umuman esdan chiqmadi))

Aytmatov va Hoshimov asarlari haqida uzundan-uzoq bahs qildik. Dilnoza spoyler qilmanglar deb baqirsa, Barchinoy qo‘lini umuman pastga tushurmay o‘tirdi. So‘ng qanday qilib "Qizil va qora"ni o‘qiganligim haqida aytib berdim. "Birinchi muallim" (Ch.Aytmatov), "Muallim" (O‘.Hoshimov) larni sizlarga ham qattiq tavsiya qilaman.

Fikrimizcha yangi xonadoshimizga bir oyda klassika o‘qitib yuboramiz yoki hayotga bo‘lgan ishtiyoqini o‘ldiramiz. Nima deb o‘ylaysiz, shafqat lozimmikan?

@quyoshtaraflarda

***
Yozilmagan she‘rlar
o‘qilmagan kitoblar
ro‘y bermagan muhabbat
sarflanmagan ehtiroslar
gunohi

@quyoshtaraflarda

Masalan, uni sog‘insangiz rasmiga qarang. Shunda yolg‘iz ekanligingizga shukur qilishni boshlaysiz.

Kuz hali tugamadi...🍂

@quyoshtaraflarda

​Xullas bunaqa mavzularda yozish ham sal noqulay. Bilasizmi-yo‘qmi, Til va adabiyot Universitetida bitiruvchi kurs talabasiman. Bizda asosiy fakultetlar: O‘zbek filologiyasi va O‘zbek tili va adabiyoti bo‘lganligi uchun asosan qizlar o‘qishadi. Ba‘zi joylarda yozishganidek o‘qishga kirish va chiqish joyi "Yor-yor" ko‘rsatuviga o‘xshaydi. Qiz ko‘rgani kelganlar, uchrashuvlarga necha bor guvoh bo‘lib qolish mumkin. Lekin gap bunda emas.

O'zbeklar, umuman biz va bizga qardosh bo‘lgan xalqlarda or va nomus juda muhim narsalar hisoblangan. Xoh qiz bola bo‘lsin, xoh o‘g‘il nozik mavzularda boshqalardan hayo qilishgan, uyalishgan. Yangi turmush qurgan yoki turmush qurish arafasida bo‘lgan yigit-qizlar yaqinlarining ko‘ziga qarashga botinolmagan. Homilador kelinlar ota-onasi, qaynona-qaynotasiga ko‘rinmagan hatto. To‘g‘ri, hozir ko‘p narsa o‘zgardi, shunga yarasha odamlardagi qarashlar boshqacha bo‘lib boryapti va bu tabiiydir ham. Lekin odam, ayniqsa o‘qimishli kishilar boshqalardan faqat bilim va dunyoqarashi bilan emas, o‘zidagi odob va farosati bilan ham ajralib turishi kerak.

Qizlar erga tegayotganini, yigiti borligini istoriya, profiliga qo‘yilgan rasm bilan ko‘z-ko‘zlashi shart emas. Aynan Universitet atrofida uchrashuvlar uyushtirishi ham kerakmas narsa. To‘yi bo'layotganini butun xalq, obunachilari, qo'shni guruhlar bilmasa ham baxti kamayib qolmaydi. To‘ydan keyin qachon yukli bo'lganini (odam yozgandayam noqulay bo‘ladi) boshqalarga bildirish umuman hojati yo‘q narsa. Darsga kelmay qolganim sababi to‘yim bo‘lgani, falon-falonga hojat yo‘q. Bunaqa narsalarni og‘iz ko‘pirtirib gapirishda hech bo‘lmaganda jinday xijolat bo‘laylik.

Meni tushunmaydigan kishilar orasida ko'p yashaganim uchunmi, gaplarim boshqacha assotsiatsiya hosil qilmasligi uchun yozma nutqimda ham e‘tiborliroq bo‘lishga urunaman. Tepadagilar qo‘shtirnoq ichidagi ayrim holatlarni qamrab olgan. E‘tibor berilsa har joyda duch keladigan hodisalarimiz. O‘zim hech biri: sevgiga, munosabatlarlarga qarshichilik joyim yo‘q. Ammo hayotmizni, nomusimizni, g‘ururimizni yo‘qotib qo‘ymaylik deyman. Hayotimizda bo‘layotgan hamma narsani o‘rtaga olib chiqish yaxshi emas. Odam baxtini ham, muammolarini ham yashira bilishi lozim. Xalqimiz eskidan "Ko‘z tegmasin", deb ko‘zmunchoq taqib yurishgan. Chet nigohlarning sizga kamroq tushishi tinchligingizdayam juda muhim.

Oxirgi bir yil davomida bunday mavzularda yozmay qo‘ydim. Atrofni jim kuzatish va o‘z yo‘limda ketish ma‘qul ko‘rinardi. Yaqinda bir suhbat bo‘lib, Shoxsanam "Jannatga yo‘l"ni eslatdi. Unda shoir faqat yaxshi narsalarni yozgani, yomoniga doim ko‘z yumib kelgani uchun ayblanadi. Ya‘ni odam faqat kitoblar, she'rlar bilan o‘ralashib, atrofiga befarq bo‘lsa hech narsa chiqmaydi. Befoyda deganimiz bilan bularni o‘qib bir kishi bo‘lsa-da nimanidir tushunsa, o‘zi uchun xulosa chiqarsa – bu katta natija. U keyin boshqalarga ta‘sir o'tkazishi, natija hayotimizda kichik o‘zgarish sodir bo‘lishi mumkin.

@quyoshtaraflarda

Esladim, bariga kitob sababchi edi.

Tilla va latta-putta o‘rniga kitob oladigan qizlar kunimizda judayam noyob sizga aytsam.

Bilaman, hozir judayam saxiyman. Bu "New yorkda kuz"ning turkcha varianti. Nihoyat sizlar bilan bo‘lishdim. Adashmasam, kanalga tashlagan ikkinchi kinoyim shu bo‘ladi. Yomg'ir ovozi ostida yoqimli hordiqlar tilab, Quyosh qizi.

@quyoshtaraflarda