ادبیات چیست؟

غم‌انگیزترین شکل دلتنگی، دلتنگی برای نسخه‌های قدیمی‌تر خودت است؛ چون می‌دانی که دیگر سراغت نمی‌آیند و حتی گاهی که از سر تصادف چیزی تو را به تصویر محوشان برمی‌گرداند، باز می‌بینی که جزییاتشان را فراموش کرده‌ای. مثلاً نوجوانی‌ پرحوصله‌ات را یادت هست که می‌توانست شش ساعت بی‌وقفه کتاب بخواند و حتی فراموش می‌کرد چراغ اتاق را روشن کند تا بعدها ضعف بینایی نگیرد، ولی فراموش کرده‌ای که چطور کلمات را در ذهنش می‌بلعید و میل به خیالبافی‌اش را جان‌دارتر می‌کرد. با اینکه هنوز به اندازه آن دخترک شانزده ساله کله‌ام پر از کلمه و مغزم در احاطه‌ی ابرهای تخیل‌ است؛ اما چیزهای بسیاری از جهان خودم را فراموش کرده‌ام. انگار گذشت سال‌ها، لایه‌های حافظه‌ام را به تصویرهایی تقلیل داده که امنیت اکنون و ثبات این لحظه را فدای چیزهایی کنم که زمانی در من بوده‌اند و حالا نیستند. اما من انگار آن نسخه‌های کم‌سن‌وسال‌تر و بی‌تجربه‌تر خودم را به خویشاوندانی تبدیل کرده‌ام که مثلاً در خلال جوانی از سر بی‌احتیاطی و حماقت از دست داده‌ام. ولی حالا فرصت دارم آثار باقی‌مانده‌شان را مرور و در گرمای محو یادآوری‌ها و تداعی‌ها، دلتنگی را مزه‌مزه کنم. دور زدن حافظه و ساختن قصه‌های نیمه‌واقعی و نیمه‌خیالی، شاید از آن دست خصلت‌ها باشد که در هر نسخه از من، به‌جای پس‌نشستن بزرگ‌تر شده و چه کسی می‌تواند برای این چیزها از خودش خجالت‌زده شود؟

خاصیت تیر در اینه که آدم رو می‌کشه و از رنج راحت می‌کنه، ولی دیروز یک بیت از المتنبی خوندم که انگار رزق کلمه‌ای من بود و داشت در مورد تیر نگاه معشوق حرف می‌زد:
وَرَمَى وَمَا رَمَتَا يَدَاهُ فَصَابَنِي
سَهْمٌ يُعَذِّبُ وَالسِّهَامُ تُرِيحُ
و تیری افکند در حالی که دو دست او تیری نیفکنده بود، و آن تیر به من خورد، در حالی که تیرها، آدم را راحت می‌کنند اما این تیر مرا عذاب می‌دهد و ناراحتم می‌کند.
و این به نظرم خیلی زیبا آمد.

#المتنبی

@whatisliterature

می‌خواهید اوج ناامیدی رو تصور کنید؟ تیراندازی رو در نظر بگیرید که کمانش شکسته باشه، تیر داره ولی ابزاری که بخواد باهاش تیراندازی کنه رو نداره. برای همین #مولانا وقتی می‌خواد فراق رو به تصویر بکشه از این مثال استفاده می‌کنه و میگه عقل که کارش استفاده از گزاره‌های منطقی برای سازماندهی واقعیتهاست در مقابل هجران اینطوری مستاصل میمونه، پس وای به حال ما:

عقل دَرّاک از فراق دوستان
همچو تیرانداز اشکسته کمان

@whatisliterature

او از میان دو راه، ماتم برای گذشته‌ی از‌دست‌رفته و مواجهه‌ی مالیخولیایی با شکست، دومی را برگزید؛ درس گرفتن از گذشته و به رسمیت شناختن شکست‌ها، همراه با نگاهی انتقادی. از سر همین مقابله، به روایت تاریخ از زبان ادبیات روی آورد: «فکر می‌کردم ایرانی بودن گرفتاری‌ها و بدبختی‌های فراوانی دارد. ولی زبان فارسی، ادبیات فارسی همه‌چیز را جبران می‌کند. با خواندن این آثار فکر می‌کردم وقتی بر سر دیگران، آدم‌هایی مثل ادیپ و سیاوش، ایوب و اسفندیار، یک چنین بلاهایی آمده، بر سر ما چیزی نیامده‌. البته مقایسه‌ی بلندپروازانه‌ای است، ولی در ضمن تسلی فوق‌العاده‌ای بود.» گویی برای رنج‌ها و زخم‌هایش به چنین مرهمی محتاج بود.

نامیرایان
شاهرخ مسکوب
نوشته‌ی علی بزرگیان
نشر مان کتاب
صفحه‌ی ۶۳

#یک_جرعه_کتاب

@whatisliterature

رسیده‌ام به نامه‌ای از میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا آقا تبریزی، ایرانیها به واسطه‌ی حضور در اروپا و انقلاب مشروطیت کم‌کم داشتند با اندیشه‌های تجددخواهانه آشنا می‌شدند و نیاز به فرمهای جدید ادبیات داشتند:

«دور گلستان و زینت‌المجالس گذشته است. امروز این قبیل تصنیفات به‌کار نمی‌آید، امروز تضمینی که متضمن فوائد ملت و مرغوب طبایع خوانندگان است، فن دراما و رمان است.»

متاسفانه این نگاه اشتباه الان هم وجود دارد، همین شده که در این دوره و زمانه، دیگر کسی گلستان و باقی متون کهن را نمی‌خواند، در حالی که ریشه‌های پیشرفت ما برمی‌گردد به همین متون.

@whatisliterature

دست‌ها و پاهای من چالاکند. قوی و تازه. اما سرم پیر است، به اندازه‌ی سال‌های عمرم. من اغلب اندیشیده‌ام که آن دوگانگی که همیشه در حیاتم حس کرده‌ام نتیجه‌ی این وضع بوده است. یک گوشه‌ی بدنم مرا به زندگی می‌خواند و گوشه‌ی دیگر به مرگ. این دوگانگی را در روحم کشنده‌تر و شدیدتر حس می‌کنم.

ملکوت
بهران صادقی
انتشارات نیلوفر
صفحه‌ی ۲۲

#یک_جرعه_کتاب

@whatisliterature

قلزم یعنی دریا، یعنی اقیانوس. مولانا توی یکی از حکایتهای مثنوی می‌گه:
دشمنی گیری به حد خویش گیر
تا بود ممکن که گردانی اسیر
قطره با قلزم چو استیزه کند
ابله است او، ریش خود را می‌کند

ریش خود را کندن هم کنایه از رنج و محنت بیفایده کشیدن است.

#مثنوی_معنوی

@whatisliterature

وقتی قواعد صرف‌ونحو عربی رو می‌خونیم، می‌رسیم به اینکه مثلا در جمله‌ی ذهب علی (علی رفت)، ذهب میشه فعل و علی هم فاعل جمله.
مولانا همین نکته‌ی صرفی رو توی یکی از حکایتهاش میاره و می‌گه:
مات زید، زید اگر فاعل بُوَد
لیک فاعل نیست، کو عاطل بُوَد
او ز رویِ لفظِ نحوی فاعل است
ورنه، او مفعول و، موتش قاتل است
فاعلِ چه؟ کو چنان مقهور شد
فاعلی‌ها جمله از وی دور شد

توضیحی هم که میده به این صورته: وقتی می‌گیم زید مُرد، درسته از لحاظ نحوی زید میشه فاعل، ولی در اصل فاعل اصلی جمله مرگه و زید مفعول جمله است، چون اراده‌ای در مقابل مرگ نداره و مقهور و شکست‌خورده است و فاعلیتی از خودش نداره.

#مثنوی_معنوی

@whatisliterature

ز رفتن تو من از عمر بی‌نصیب شدم
سفر تو کردی و من در جهان غریب شدم

#محتشم_کاشانی

@whatisliterature

یک غزلی از مولانا می‌خوندم رسیدم به این بیت:
روشن است آن خانه گویی آن کیست
ما غلام خانه‌های روشنیم

به قول خانم غزاله علیزاده «چقدر کلید در قفل بچرخانم و قدم بگذارم به خانه‌ای تاریک؟»

@whatisliterature

رسیده‌ام به حکایتی در سوانح غزالی، سلطان محمود با ایاز به گفتگو نشسته و می‌پرسد: «هر چند که من در کار تو زارترم و عشقم به کمال‌تر است، تو از من بیگانه‌تری؟ این چراست؟» ایاز توضیح می‌دهد که آن موقع من بنده بودم و تو سلطان، عاشق که شدی جایمان عوض شد، بند بندگی از روی من برداشته شد و من معشوق شدم، «عاشقی همه اسیری است و معشوقی همه امیری. میان امیر و اسیر گستاخی چون تواند بود؟»


@whatisliterature

با کلمات وحشیِ حامل اندوه و کلمات وحشی‌ترِ انباشته از درد، صفحه‌های متعدد را یکی پس از دیگری سیاه کرد.


تصویر دوریان گری
نوشته‌ی اسکار وایلد
ترجمه‌ی سپاس ریوندی
نشر مد
صفحه‌ی ۲۰۲

#یک_جرعه_کتاب

@whatisliterature

داشتم آرشیو خاطرات خودم و ارغوان رو می‌خوندم، رسیدم به این یادداشت که برای ده فروردین ۱۴۰۱ بود:

«از یک جایی به بعد هر کاری کردم نتونستم بنویسم دخترم، مستاصل بودم، به روزهای پایانی با هم بودنمون که می‌رسیدم فلج‌تر می‌شدم، ناتوان‌تر و حتی عصبی‌تر. دهم فروردین روز جدایی من و تو بود، بردمت و تحویل مامانت دادم، قلبم داشت از توی سینه‌ام درمیومد بیرون، میخواست نابودم کنه، هیچ کاری از دستم برنمیاد، هیچ کاری از دستم برنمیومد. کافکا توی یکی از نامه‌هاش به فلیسه می‌نویسه:
«زندگی خیلی دشوار و غم‌انگیز است. چطور آدم می‌تواند امیدوار باشد که خواهد توانست کسی را با نوشتن برای خودش نگه دارد؟»
به نظرت خواهم توانست با نوشتن نگهت دارم؟ نمیدونم، هیچ چی نمیدونم دخترم.»

#یاد_آر

@whatisliterature

به مسیر آمده که نگاه می‌کنم، می‌بینم بعد تمام این فرازونشیبها و ماههای ندیدنت که داشت سوقم می‌داد به تاریکی مطلق و حتی مرگ خودخواسته، لبخندت بود که نجاتم داد، رابطه‌ی پدر و دختری عجیبی داریم، و می‌دانی که جانم می‌رود برای یک خنده‌ی تو دخترم.

#ارغوان

@whatisliterature

عاشقانه‌ترین کلامی که می‌شود گفت به گمانم همین است:
[بذار باور کنم یه تکیه‌گاهم]

#موسیقی

@whatisliterature

‏کجاست بالش امنی که با تو سر بنهم
که حسرت سر و سامان که گفته‌اند، این است...

#حسین_منزوی

@whatisliterature

عهد عتیق می‌گوید بنی‌اسرائیل در جایی شروع به شکوه‌ای ناخوش می‌کنند، یهوه آن را می‌شنود و آتش خشمش شعله‌ور می‌شود و قسمتی از اردوگاه را به کام خود می‌کشد تا موسی شفاعت می‌کند و یهوه آرام می‌گیرد. اسم مکان را می‌گذارند تبعیره: یعنی جایی که آتش یهوه نزد ایشان شعله‌ور گشت. از اینجا به بعد جالب‌تر می‌شود، وقتی قوم شروع می‌کنند به غر زدن که در مصر، ماهی رایگان می‌خوردیم و خیار و خربزه و سیر داشتیم و اکنون در این بیابان گرفتاریم و چیزی جز تخم گشنیز نیست که بخوریم. یهوه کم‌کم عصبانی می‌شود و موسی غمگین می‌شود و به یهوه می‌گوید:
«از چه روی بر بنده‌ی خویش بدی روا می‌داری؟ از چه روی در نظرت عنایت نیافته‌ام که بار تمامی این قوم را بر دوش من افکنده‌ای؟ آیا تمامی این قوم را من آبستن گشته‌ام، آیا ایشان را من بزاده‌ام که مرا می‌گویی: "آنان را در آغوش خویش، همانند دایه‌ای که کودک شیرخوار را می‌برد، به سرزمینی ببر که با ادای سوگند به پدرانشان وعده دادم". از کجا گوشت بیابم تا به تمامی این قوم بدهم، آنگاه که با اشکهای خود مرا به ستوه آورند و گویند: "ما را گوشت بده تا بخوریم؟" به تنهایی تمامی این قوم را بردن نتوانم: این بهر من زیاده سنگین است. اگر بر آنی تا بدین‌سان با من رفتار کنی، بمیرانم! آه! اگر در نظرت عنایت یافته‌ام، دیگر نگونبختی خویش نبینم!»
یهوه هم در جواب به موسی می‌گوید هفتاد نفر از بزرگان اسرائیل را بردارد و با خودش به خیمه‌ی میعاد بیاورد تا یهوه با او صحبت کند ولی «از روحی که بر تو است، برگیرم تا برایشان نهم، بدین‌سان بار این قوم را با تو بر دوش کشند و به تنهایی آن را بر دوش نکشی.» بعد ادامه می‌دهد آنقدر به بنی‌اسرائیل گوشت می‌دهم تا بخورند و از دماغشان گوشت بریزد و حالشان از این همه گوشت به هم بخورد.
راهکاری که یهوه ارائه می‌دهد جالب است، از بار رسالت موسی برمی‌دارد و بین هفتاد نفر از بزرگان تقسیم می‌کند، اینگونه است که پیامبرانی به وجود می‌آیند تا کمک‌دست موسی باشند.

#عهد_عتیق

@whatisliterature

باید می‌مرد. بعدش یک شادی وحشتناک شروع می‌شد. اما عذاب همین است: «آنها» به موقع نمی‌میرند.

یادداشت‌ها
آلبر کامو
ترجمه‌ی خشایار دیهیمی و شهلا خسروشاهی
نشر ماهی
صفحه‌ی ۳۹۲

#یک_جرعه_کتاب

@whatisliterature

«کسانی هستند که از بیست سالگی شروع به جان کندن می‌کنند.»
این را صادق هدایت گفته که زندگی و آثارش انگار شرح این جان کندن مدام بوده است. جمله‌اش گویی حرف دل منم هست، به این فکر می‌کنم که اگر روزی روزگاری کتابی نوشتم عنوانش را بگذارم "شرح جان کندن."

@whatisliterature

شعرِ ناب چگونه است؟


به این بیت حافظ بنگرید:

چو آفتابِ می از مشرقِ پیاله برآید
ز باغِ عارضِ ساقی هزار لاله برآید

ما با هنر‌سازه‌هایی از نوع تشبیه «آفتابِ می» و «مشرقِ پیاله» و «باغِ عارض» از قبل آشنایی داریم، یعنی در ادبیات فارسی و عربیِ قبل از روزگارِ حافظ این‌گونه تشبیهات به‌ تکرار دیده می‌شود. آنچه باعثِ انگیزش این تشبیهات، در این شعر، شده است آن عملِ ذهنیِ شاعر است که با این «نظامِ نو» فُرمی به وجود آورده است که در آن فُرم، آن «هنر‌سازه‌ها» از نو فعّال شده‌اند.

هرچه هست و نیست مسألهٔ انگیزشِ «هنر سازه»ها است. وزن و قافیه و ردیف و تشبیه و استعاره و جناس و تمام ابزارهای موجود در آثار ادبی، بر اثرِ «تکرار» ناتوان و غیر فعّال می‌شوند، کارِ نویسنده و شاعر این است که هنر سازه‌ها را فعّال کند.

در درون همین نظریهٔ «ادبیّت» و فعّال کردن هنر سازه‌ها است که تکاملِ آثارِ ادبی، در بستر بیکرانهٔ تاریخ ادبیات ملل مختلف، شکل می‌گیرد و تمام «موتیف‌»‌های ناتوان و همهٔ هنر‌سازه‌های بی‌رمق و از کارافتاده، فعّال می‌شوند و با چهره‌ای دیگر خود را آشکار می‌کنند.
ز باب تمثیل می‌توان گفت هر «واژه» سکه‌ای است که دو روی دارد. ما همیشه در گفتگوی روزمرّه فقط با آن روی سکّه سر‌وکار داریم که معنایی و یا پیامی را به ما منتقل می‌کند امّا روی دیگر سکّه که وجه جمال‌شناسیک اوست، غالباً، از ما نهفته است. تنها شاعر است که می‌تواند با خلاقیتِ خویش کاری کند که آن روی دیگر سکّه را نیز ببینیم و مسحور آن روی دیگر سکّه شویم و غالبا این عمل، در شعر، چنان اتفاق می‌افتد که ما از فرطِ اعجاب نسبت به وجهِ جمالشناسیکِ کلمه، « پیام» آن را یا روی دیگر آن را که وظیفهٔ پیام‌رسانی دارد فراموش می‌کنیم. حتی، گاهی، در اوج شاهکارهای شعری، به تعبیرِ الیوت، قبل از اینکه شعر «فهمیده» شود، با ما «رابطه برقرار» می‌کند.

شعرِ ناب چنین است. قبل از آنکه به معنیِ آن برسیم مسحورِ زیبایی و وجهِ جمال‌شناسیک که آن می‌شویم.
گاهی هست که ما ساعت‌ها مسحورِ یک بیت سعدی یا حافظ یا مولوی و فردوسی می‌شویم و آن را با خود زمزمه می‌کنیم و هرگز به معنی آن کاری نداریم. همان حالت رستاخیز کلمه‌ها است که ما را مجذوب خود می‌کند و چنان است که آن روی دیگر سکّه را هرگز به یاد نمی‌آوریم، روی پیام‌رسانی و جانب معنایی جمله را.

محمدرضا شفیعی کدکنی
رستاخیز کلمات، صص ۶۲-۵۹
#حافظ

جای دیگری مولانا داستان عیسی را تعریف می‌کند که در کوهی با شتاب در حال حرکت بود، شخصی او را می‌بیند و می‌گوید با این سرعت کجا فرار می‌کنی؟ من که پشت سر تو نه دشمنی می‌بینم نه حیوان درنده‌ای. عیسی در جواب می‌گوید که از دست انسانهای احمق فرار می‌کنم. بعد در جواب تعجب شخص که می‌پرسد تو که کور و کر و لال را شفا می‌دهی و مرده، زنده می‌کنی، چرا احمق را عاقل نمی‌کنی؟ می‌گوید این کار از دست من برنمی‌آید:
«از معالجه‌ی اکمه و ابرص بلکه از زنده کردن مرده عاجز نیامدم و از معالجه‌ی احمق عاجز آمدم.»

ز احمقان بگریز، چون عیسی گریخت
صحبت احمق بسی خون‌ها که ریخت
اندک اندک آب را دزدد هوا
دین چنین دزدد هم احمق از شما
گرمی‌ات را دزدد و سردی دهد
همچو آن کو زیر کون، سنگی نهد

@whatisliterature

بگو کدام تو را می‌کشد از این همه غم؟
مرا بغل نشدن می‌کشد...‌ بغل نشدن

#یاسر_قنبرلو

@whatisliterature

دفتر سوم مثنوی را می‌خوانم، رسیده‌ام به حکایت اختلاف کردن در چگونگی و شکل پیل. مولانا گریزی می‌زند به داستان نوح و کشتی‌اش. طوفان، کنعان پسر نوح را غرق می‌کند و بعد نوح با خدا وارد دیالوگ می‌شود، آخر سر که می‌فهمد حقیقت ماجرا چیست با تضرع به خدا می‌گوید خوب شد طوفان را فرستادی و باعث شدی حجاب از چشمانم برداشته شود:
شکر، طوفان را کنون بگماشتی
واسطه‌ی اطلال را برداشتی
زآنکه اطلال لئیم و بد بُدند
نی ندایی، نی صدایی می‌زدند
من چنان اطلال خواهم در خطاب
کز صدا چون کوه واگوید جواب
تا مثّنا بشنوم من نام تو
عاشقم بر نام جان‌آرام تو
هر نبی، زآن دوست دارد کوه را
تا مثّنا بشنود نام تو را

خوارزمی می‌گوید: «زیرا تمنای عاشق آنست تا هر عضوی به قدر قابلیت خویش لذتی از محبوب دریابد.»
گوش هم دوست دارد انعکاس صدای محبوب و معشوق را بشنود.

@whatisliterature

آخرین وسوسه‌ی مسیح کازانتزاکیس، روایت خاصی از زندگی مسیح را به تصویر می‌کشد: مسیح زمینی و نه آسمانی! در میان حواریون، عیسی ناصری با یهودا راحت‌تر است، ماموریت لو دادن را خود مسیح به او می‌سپارد و به او توضیح می‌دهد که این یک ضرورت است، ما دو نفر باید دنیا را نجات بدهیم، من با مردنم و تو با لو دادنت و وقتی یهودا از او می‌پرسد اگر او بود استادش را لو می‌داد؟
می‌گوید: «نه، فکر نمی‌کنم قادر به انجام این کار می‌شدم. برای همین هم بود که خداوند بر من رحمت آورد، و وظیفه‌ی ساده‌تر، یعنی مصلوب شدن را به من عطا کرد.»
یهوداست که کار سخت‌تر را انجام می‌دهد و مسیح را لو می‌دهد و این منطقی‌تر است: صلیب بر دوش گذاشتن، تاجی از خار بر سر نهادن و قدم گذاشتن در راه اندوه راحت‌تر است از فروختن بهترین دوستت.

@whatisliterature

اگر حرکات و سکنات تو به دست تو بُوَد، خودپرستی باشد و اگر زمام تو به دست غیری بُوَد، عاشقی.

[بخشی از مکتوبات عین‌القضات همدانی‌ که ضمیمه شده  به سوانح غزالی، ویرایش جعفر مدرس صادقی، نشر مرکز، صفحه‌ی ۴۷]

#یک_جرعه_کتاب

@whatisliterature

چون در حرکت و سکون چیزی نویسم، رنجور شوم از آن به غایت و چون در معاملت راه خدای چیزی نویسم هم رنجور شوم و چون در تفضیل انبیا چیزی نویسم، خود نعوذ بالله! و چون از احوال عاشقان نویسم، خود نشاید. و چون احوال عاقلان نویسم هم نشاید. و هر چه نویسم هم نشاید. و اگر هیچ ننویسم هم نشاید. اگر گویم هم نشاید و چون خاموش گردم هم نشاید و اگر این واگویم هم نشاید و اگر خاموش شوم هم نشاید. احوال من چنین است.

-عین‌القضات همدانی
@whatisliterature