در غیاب آبی‌ها

غم‌انگیزترین شکل دلتنگی، دلتنگی برای نسخه‌های قدیمی‌تر خودت است؛ چون می‌دانی که دیگر سراغت نمی‌آیند و حتی گاهی که از سر تصادف چیزی تو را به تصویر محوشان برمی‌گرداند، باز می‌بینی که جزییاتشان را فراموش کرده‌ای. مثلاً نوجوانی‌ پرحوصله‌ات را یادت هست که می‌توانست شش ساعت بی‌وقفه کتاب بخواند و حتی فراموش می‌کرد چراغ اتاق را روشن کند تا بعدها ضعف بینایی نگیرد، ولی فراموش کرده‌ای که چطور کلمات را در ذهنش می‌بلعید و میل به خیالبافی‌اش را جان‌دارتر می‌کرد. با اینکه هنوز به اندازه آن دخترک شانزده ساله کله‌ام پر از کلمه و مغزم در احاطه‌ی ابرهای تخیل‌ است؛ اما چیزهای بسیاری از جهان خودم را فراموش کرده‌ام. انگار گذشت سال‌ها، لایه‌های حافظه‌ام را به تصویرهایی تقلیل داده که امنیت اکنون و ثبات این لحظه را فدای چیزهایی کنم که زمانی در من بوده‌اند و حالا نیستند. اما من انگار آن نسخه‌های کم‌سن‌وسال‌تر و بی‌تجربه‌تر خودم را به خویشاوندانی تبدیل کرده‌ام که مثلاً در خلال جوانی از سر بی‌احتیاطی و حماقت از دست داده‌ام. ولی حالا فرصت دارم آثار باقی‌مانده‌شان را مرور و در گرمای محو یادآوری‌ها و تداعی‌ها، دلتنگی را مزه‌مزه کنم. دور زدن حافظه و ساختن قصه‌های نیمه‌واقعی و نیمه‌خیالی، شاید از آن دست خصلت‌ها باشد که در هر نسخه از من، به‌جای پس‌نشستن بزرگ‌تر شده و چه کسی می‌تواند برای این چیزها از خودش خجالت‌زده شود؟

و من نگاه کردن بر دنیا را از گلی آموختم
که با نظر در آب باز می‌شد
بالغ شدیم تا در یکدیگر نگریستیم.
دنیا نگاه کرد ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ ‌ من شکفتم
و من نگاه کردم ‌ ‌ ‌ ‌ دنیا شکفت.

__ محمد مختاری
‌ ‌

اخبارِ تازه قبل از شروع روز، از راه می‌رسند؛ ولی ما باز بیدار می‌شویم و کار هر روزه‌مان را از سر می‌گیریم. امروز حتی راننده‌ی تاکسی خطی هم انگیزه‌ای برای تحلیل اتفاق‌ها نداشت. همه‌چیز خیلی عادی و معمولی به نظر می‌رسید. فقط چند نفر با احتمال اتفاقات آینده جوک گفتند و شوخی کردند. انگار همه‌مان به جایی رسیده بودیم که بدتر شدن وضع، آخر قصه‌مان را آن‌قدر عوض نمی‌کرد و یا حتی، آخر هر قصه‌ای را پیش‌ از این رها کرده بودیم. دیگر مطمئن نبودم که مرگ دارد ما را مسخره می‌کند یا ما مرگ را؟ تاریکی داشت به ریش ما می‌خندید یا ما تاریکی را به هیچ‌کجایمان گرفته بودیم؟ فکر نمی‌کنم که اسمش بی‌تفاوتی باشد، بیش‌تر شبیه حفر کردن تونلی کم‌خطر در دل هولناک‌ترین آشوب است؛ پیدا کردن راهی به زندگی، وقتی که همه‌چیز خلاف آن پیش می‌رود. و فکر کردم امروز ما شبیه جمله‌ای است که کیوان طهماسبیان اول کتابش نوشته بود: «آنها زیرِ تهدیدِ هیچی زندگی کردن را مثلِ زیرِ هیچ تهدیدی زندگی کردن زندگی کردند.»

شاید نجات‌دهنده‌ی سبزپوش، در آینه سرویس بهداشتی محل‌کارت باشد.✌️

«وَز» برای من و دوستم مخفف «وضعیت زهره» است و اشاره دارد به روزی که رفته بودیم قبرستان تا زهره را خاک کنیم؛ مثل نهالی که از فصل کاشتنش گذشته باشد و اشتیاق به بالیدنش، خاموش. انگار کاشتن این نهال آن‌قدر بی‌موقع بود که کسی نخواسته بود شاهد مراسمش باشد. دو‌سه نفر از خانواده‌اش آمده بودند و دور ایستاده بودند و رفیق قدیمی‌اش هم بود و دوستم و من که فقط یک‌بار او را دیده بودم. همه‌چیز خیلی سریع و بی‌تشریفات انجام شد، جوری که انگار مرگ، ساده‌ترین اتفاق زندگی است. تابه‌حال ندیده بودم کسی به‌اندازه‌ی زهره، مرگ را اینقدر حقیر کرده باشد.
کارگرها خاکی که برای کندن قبر بیرون ریخته بودند را سر جایش برگرداندند؛ با این تفاوت که بدن باریک و چهل ساله‌ی زهره هم آن ته جا خوش کرده بود. سادگی آن مراسم، داشت الگوهای آشنای ما را به‌هم می‌ریخت، هیبت مرگ به اندازه جمعیتی که دور قبر ایستاده بودند، کوچک شده بود. همه اشک ریختیم، ولی دلهره‌ی حاصل از این آشنازدایی، به تسکین بیشتری نیاز داشت.
دوستم نشست کنار خاک بی‌نشان زهره، یک نخ سیگار روی خاک گذاشت و خودش هم یک نخ دود کرد. دهان من از قبلش هم تلخ بود. به خودم قبولاندم که مهم نیست چند نفر در مراسم مرگ تو شرکت کنند؛ مهم این است که زندگی‌ات شبیه مرگت نبوده باشد؛ و برای زهره نبود؟ نمی‌دانستم. فقط می‌دانستم که زهره چهار تا گربه دارد که یکی‌شان مثل گربه‌ی خودم نارنجی است.
از تنها باری که زهره را دیده بودم، تصویرهای اندکی یادم بود؛ ولی مرگش داشت چیزهای زیادی را توی ذهن‌مان تغییر می‌داد. از همان‌جا بود که «وَز» به مرزبندی جدیدی در حافظه‌مان‌ تبدیل شد. ادراکی شبیه یک فعل که در انتهای صرف شدن، محو می‌شود؛ مثلاً فعل وزیدن. وزیدن یک نسیم آرام در مرزهایی بیرون از هستی و نیستی، بیخیال و آسوده‌خاطر از بودن یا نبودن.

یکی از دلایلی که شاید جای اشتباهی به دنیا آمده‌ام، این است که نمی‌توانم هر وقت که بخواهم و هر جایی که باشم، برقصم. توی خیابان، کنار سکوی مترو، توی پیج جاده‌‌ی پرت‌افتاده‌ای که به جنگل می‌رسد، کنار آدم‌هایی که برای اتفاق مشترکی خوشحال‌اند و یا حتی وقتی که غمگین هستی و هر واکنش دیگری بی‌احترامی به اندوه است. دراین‌وقت‌ها دوست دارم برقصم، چشم‌هایم‌ را برای پرهیز از نگاه قضاوت‌گرانه‌ی دیگران ببندم و فکر کنم با اجداد باستانی‌ام یکی شده‌ام؛ حرکت سایه‌ها در نور سرخ آتش، صدای ترکیدن ذره‌های چوب در میان شعله‌ها، صدای موسیقی که به اندازه و متناسب است و من که در ضلع شمال‌شرقی میدان ونک دارم در مقابل رقصیدن مقاومت می‌کنم.
رقصیدن برخلاف همه‌ی آیین‌های توافق‌شده میان آدم‌ها نیازمند پذیرش یک باور بزرگ‌تر نیست و برای به‌جا آوردنش فقط باید به حرکات بدنت اعتماد کنی تا جریان عمودی زندگی را احساس کنی که در مدار تنانه‌ای پیج می‌خورد، موج می‌گیرد و به همان اندازه که اشتیاق داری، مشتاقت می‌کند. رقصیدن اثبات زنده بودن است، وقتی احساساتت را به‌جای حبس کردن، شورانگیزانه می‌رقصی.

•
توی دو ماه گذشته که دنبال خانه بودم، خانه پیدا کردم، سرخوشانه اجاره‌نامه امضا کردم، اسباب‌کشی کردم و وسایل را چیدم، یخچال قرمز و فرش لاکی خریدم؛ نمی‌دانستم این‌جا تازه نقطه‌ی شروع همان مصرع از غزل حافظ است که پاییز گذشته فالم شده بود: «ای هدهد صبا به سبا می‌فرستمت، بنگر که از کجا به کجا می‌فرستمت». فکر می‌کردم چطور می‌شود درباره طلاق و تصمیم به آن نوشت و نمی‌دانستم که حافظ راه شاعرانه‌ای نشانم می‌دهد. این از کجا به کجا شدن را آدمی در موقعیت من خوب می‌فهمد. این دگرگونی که شبیه آفرینش همه‌چیز از نقطه‌ی آغازین است؛ درحالی‌که حافظه‌ی جهان‌های قبلی هنوز با تو و همراه توست. آدم انگار مجموعه‌ای از همین شدن‌هاست؛ از کجا به کجا شدن‌هایی که حتی لسان‌الغیب هم نمی‌خواهد و‌ یا نمی‌تواند واضح و روشن نشانت بدهد. فقط خیالم را خوش می‌کند که‌ اگر هنوز گنجشک کوچک شاخه‌ی نازک درخت زندگی‌ام، باید برای پریدن به شاخه‌های بالاتر تمرین کنم، چون به قول خودش؛ «حیف است طایری چو تو در خاک‌دانِ غم،
زین‌جا به آشیانِ وفا می‌فرستمت». و آدم نیازمند همین شیوه‌های شاعرانه برای زیستن است، حتی به اندازه یک روز بیشتر.
•

هر بار که از آدم‌ها خسته و بیزار می‌شوم، فکر می‌کنم که باید چیزی توی خودم جابه‌جا شده باشد. وگرنه نمی‌شود که همه‌ی ایرادها و ناهمخوانی‌ها از دیگران باشد. بعد برمی‌گردم و قصه‌هایی را مرور می‌کنم که توی هر کدام نقشی دارم. از خودم می‌پرسم بیزار شدن نتیجه‌ی چه حسی است و آن حس، نتیجه‌ی چه نیازی و آن نیاز، نتیجه‌ی چه گرهی؟ و بنگ. دوباره کودکی می‌شوم که به تجربه‌‌ اولین زخم‌هایش برگشته. لحظه‌هایی که هنوز نمی‌دانستم قرار است بارها با این حس‌های ناخوشایند و دردناک رنج بکشم و این تجربه‌ها قرار است دنیا را جور دیگری پیش‌رویم بگذارند. می‌دانم که نجات هیچ آدمی در دوری‌گزینی و بیزاری از دیگران نیست؛ اما به خودم سخت نمی‌گیرم. تا همین‌جا هم فهم آن لحظه‌ها و پیدا کردن زخم‌های بنیادین، مثل حفر معدن سخت و طاقت‌فرسا بوده. حتی اجازه می‌دهم که بیشتر توی خلوتم بمانم. مگر نه اینکه دیگران در گذشته به اندازه کافی به من سخت گرفته‌اند؟ برای روبه‌راه شدن رابطه‌ها و آدم‌ها وقت هست، باید به سکوت کودکی رسیدگی کرد که از بچگی تا بزرگسالی‌ منتظرت مانده تا رنج‌هایش را به رسمیت بشناسی؛ کودکی که درون توست.

فاصله، آموزنده‌ است و محل پذیرش و نقطه‌ای لغزنده. جایی بیرون توست و هم‌زمان نیمی از تو را می‌پوشاند و نیم دیگرت را به دیگری می‌سپارد. من توی فاصله‌ها چیزهای زیادی یاد گرفتم. بیشتر از همه، درباره‌ی خودم. یاد گرفتم که فاصله مثل‌ اسپیس گذاشتن بین کلمه‌ها، هستی آدم‌ها را معنادار می‌کند، چیزی می‌سازد شبیه یک جمله‌ی سالم و پاکیزه. یاد گرفتم که فاصله جایی است بین دوری و نزدیکی. پیدا کردنش هم می‌تواند دردناک باشد، چون ممکن است بیش‌ازحد نزدیک شوی و دردت بگیرد. اما در دوری بیش‌ازحد هم دیگر قصه‌ای ساخته نمی‌شود. فاصله جای درست تو با هر چیز دیگری در جهان است. خواه یار موافق باشد و خواه رفیق نامناسب. ‌فاصله همپوشانی درد و لذت است. تناسبی میان اشتیاق و خواستن و خویشتن‌داری و ملاحظه. این نسبت را با ترازهای شخصی خودت پیدا می‌کنی، با نقاط دردناکت و تورفتگی‌ها و حفره‌های وجودت و در حین این تراز کردن‌ها و جست‌وجوها یاد می‌گیری که قدم برداری یا بایستی، گفت‌وگو کنی یا سکوت و غرق شوی یا بگریزی.
گاهی این فاصله اندازه کل کائنات است و فقط گاهی، شاید هم تنها یک بار در تمام زندگی با شاملو هم‌نظر باشی که می‌گوید «فاصله تجربه‌ای بیهوده است». شاید وقتی زیادی جوانی و یا وقتی آسمان زیادی آبی است.

به آن نوع تنهایی نیاز دارم که می‌توانی در جوارش بنشینی و آسوده باشی. گره‌های کورشده‌اش را آهسته با سر ناخن باز کنی و بی‌آن‌که درونش حبس شوی، در آغوشش بگیری. آن شکلی از تنهایی که با تو گفت‌وگو می‌کند، گذشته را تغییر می‌دهد و آینده را بی‌اضطراب و امن تحویلت می‌دهد. آن تنهایی که به تو فرصت تماشا می‌دهد تا خودت را نظاره کنی و دیگران را، که مثل لشکر ابرهای نازک و بی‌غبار از کنارت عبور می‌کنند، می‌گذرند. رازهایت را دوباره توی دامنت می‌گذارد تا مثل‌ گردوهای تازه و رسیده، پوست‌شان بگیری و درون‌شان را باز بکاوی و شادی‌های مختصر را به یادت می‌آورد که مثل گل‌های سرخ و ارغوانی بر پیراهنت می‌روید.
و در آخر به تو یادآوری می‌کند که فرق دارد تنهایی با بی‌کسی، خلوت کردن یکی نیست با بی‌پناهی و انسان تنها همان انسان رهاشده نیست.

یک سایه‌ی پر رنگ آبی می‌خواهم برای پشت پلک‌هام که وقتی می‌بندم‌شان نشت کنند به همه‌ی تصویرها و همه‌چیز را آن پشت، آبی ببینم. چون دیگر بس است زیستن در غیاب آبی‌ها و چون من همان آدم‌ام که زندگی‌ام وصل بود به رگه‌های لاجوردی که می‌دویدند وسط خاکستری‌ها و تقلا می‌کردند که در غلظت رنگ‌های تیره، آبی بمانند.
حالا می‌خواهم زمین و درخت و پرنده را آبی ببینم. می‌خواهم به چشم‌هام که نگاه می‌کنم دو نقطه آبی درخشان بهم زل بزنند و لبخندم آبی کم‌رنگی باشد مثل چشمه پری‌ها. همان چشمه‌ها که اگر دستت را ببری توی آبی‌شان یک چیزی توی دستت می‌گذارند و آرزویت برآورده می‌شود. دلم می‌خواهد جادوگر پاره‌وقتی باشم که ساعتی با انگشت‌هاش گَرد نرم و جادویی خیال را به همه‌جا می‌پاشد و ساعتی بعد در لباس شق‌ورق واقعیت، وانمود می‌کند همه‌چیز از ابتدا آبی بوده است.

•
بعضی‌ها دنبال رابطه‌ای هستند که مثل رابطه‌ی مادر و نوزادِ تازه به دنیا آمده‌اش باشد؛ خودشان نقش نوزاد را ایفا کنند و طرف مقابل مادری باشد که نوزاد را تغذیه کند، تروخشک کند، از شیره وجودش در جان نوزاد بریزد. سراپا ازخودگذشته و فداکار. نوزاد هم با نیاز بی‌پایان به مهر و توجهی یک‌طرفه، بدون وظیفه و مسئولیت هر وقت که بخواهد غرولند کند، سروصدا کند، لگد بکوبد و غافلگیرانه به هر کجای این رابطه ادرار کند. و در برابر این دسته‌گل تازه باید چه واکنشی نشان بدهید؟ توجه عمیق‌تر و نوازش بیش‌تر. جای تعجبی هم ندارد؛ آن‌ها نوزادهای ابدی‌اند که هیچ قنداقی اندازه‌شان نیست و مادران بسیاری دارند، از دوست و شریک عاطفی گرفته تا هر غریبه و آشنایی که تیمار کردن، تروخشک کردن، نوازش و توجه کردن یک طرفه و بی‌نیاز از پاسخ را توی یک رابطه تاب بیاورد.
•

•
در یک سال گذشته همه ساعت‌هایی را که تنها بوده‌ام و حالم برای نوشتن مساعد بوده، صرف رمان‌نویسی کرده‌ام. هیچ اوقاتی خوش‌تر از زندگی در جهانی نیست که همه‌چیزش را خودت خلق کرده‌ای و می‌توانی برای مدت طولانی این لذت را دنبال کنی. آن‌قدر خوش‌شانس نبوده‌ام که روزهای بیش‌تری بنویسم، غم نان نمی‌گذاشت؛ ولی بخت همچنان با من بوده که بعد از امیدها و یأس‌های ناتمام، کلمه‌ها ترکم نکرده‌اند. امروز که رمانم به چهل هزار کلمه رسید، همه‌ی لحظه‌هایی که وقف نوشتن کردم از ذهنم گذشت. و مطمئنم بعد از تمام شدنش با هر سرنوشتی که داشته باشد، دلم برای این لحظه‌ها بدجوری تنگ ‌شود.
•

•
گاهی دلم می‌خواهد برای همه‌ی چیزهای ازدست‌رفته سوگواری کنم. ولی بعد می‌بینم که هر کدامِ آن چیزها، حس‌ها و زخم‌ها تبدیل به چیز دیگری شده‌اند. حس‌های عمیق و معصومانه‌ام درباره دنیا و آدم‌هایش به لایه‌های متفاوتی از تجربه‌های زیسته تبدیل شده‌اند که نمی‌گذارند مدام اشتباه کنم. عاطفه‌ام درباره دوستی‌ها و صمیمیت‌های پیوست‌شده به رابطه‌های قدیمی، به نگرشی متفاوت تبدیل شده که اجازه می‌دهد هر دوستی را با نقاط تاریک و روشن بیش‌تری بپذیرم و در مقابل تغییر آدم‌ها منعطف‌تر باشم. زخم‌هایم از آدم‌های هرز و رهگذرهای نماندنی را هم به باورهای تازه‌ای تبدیل کرده‌ام که هر چند مثل چینی‌های بندزده، ترک خورده‌اند اما مراقبم هستند. به جز این چیزهای ازدست‌رفته، چیزهایی هم هستند که ازدست‌نرفته‌اند و شکل‌شان عوض نشده؛ مثل زخم‌های بزرگ، دل‌شکستگی‌ها، آسیب‌های فراموش‌نشدنی که احتمالاً برای سوگواری مناسب‌ترند. ولی همین که ازدست‌نرفته‌اند و قالب عوض نکرده‌اند آدم خیال می‌کند که تا همیشه وقت دارد که بهشان رسیدگی کند. آدمیزاد خوش‌خیال.
•

اگه تنها دستاورد یه آدم از تمام زندگیش، داشتن بچه‌ست؛ پس چرا انسان از غار اومد بیرون و متمدن شد؟ همین بچه‌ای که می‌آرن رو هم جوری «تربیت» می‌کنن که وقتی بزرگ شد، باید کلی هزینه کنه و سال‌ها بره تراپی تا مگر قسمتی از تراما‌هایی که والدین براش ایجاد کردن، درمان شه. چه بسا توی غار و کنار والدین نئاندرتال کمتر آسیب می‌دید. بعد انسان امروزی به خاطر بچه‌ای که هنوز داره به روش نیاکانش «تربیتش» می‌کنه به خودش مفتخره. جالبْ واقعاً.

یکی از قشنگ‌ترین ابیات در غزل‌های سعدی این است که می‌گوید: «خاک من زنده به تأثیر هوای لب توست/ سازگاری نکند آب و هوای دگرم». این‌جا سعدی از تأثیر لب معشوقش می‌گوید و نه فقط از زیبایی یا شیرینی بوسه‌هایی که ازش می‌گیرد. سعدی از اثرگذاری حیات‌بخشی حرف می‌زند که کنار معشوق نگه‌اش می‌دارد. از این‌که دلیل همه‌ی نرفتن‌ها و ماندن‌هایش همین اثرپذیزی‌ست؛ یک وابستگی عاشقانه و ملایم، یک تنیدگی میان میل به زندگی و نزدیکی به معشوق. برای همین حتی کمی فاصله گرفتن از «او» به معنای سفر است، سفر سختی که سعدی پای رفتنش را ندارد: «پای می‌پیچم و چون پای دلم می‌پیچد/ بار می‌بندم و از بار فروبسته‌ترم». سعدی این اعتراف بزرگ به اهمیت همجواری با معشوق را در یک بیت خلاصه می‌کند. گفتن این‌که حال من با تو خوب است، همین‌جا که هستم. کنار تو هوا آفتابی و مساعد است و هر شکلی از دوری‌ یعنی کم‌تر زنده بودن، یعنی فرسایش خاک تَن، یعنی مُردن.

هر رابطه یک آینه است که روبه‌روی خودت می‌گیری و قسمت‌هایی از خودت را در آن تماشا می‌کنی که پیش از این نادیدنی بودند. زیر آسمان شب که در آن صورفلکی به سادگی پیدا بود و ستاره‌ها برای هم‌نشینی با مسافران کویر، پایین آمده بودند، آدم‌هایی به یادم آمدند که از هم گذر کرده بودیم. در این گذر، اتفاق‌های زیادی افتاده بود. دادوستدها، خوشی‌ها و تجربه‌ها و نگاهی سرتاپا به آن‌چه هستیم. تپه‌های شنی کویر مثل شمایل غول‌هایی بودند که از خستگی خواب‌شان برده بود و سایه‌ی آدم‌هایی که در جوار تپه‌ها ایستاده بودند، دراز و کشیده پیش پای‌شان می‌افتاد. از میان آن تاریکی‌ها، تصویر خودم را می‌دیدم که آدم‌های مختلف نشانم داده بودند. خصلت‌هایی که انگار تا آمدن آن آدم مخصوص محال بود به چشمم بیاید و ویژگی‌هایی که در تماس با تجربه‌های جدید ظهور می‌کرد. شاید آدم بتواند به اندازه آدم‌هایی که وارد زندگی‌اش می‌شوند، پنجره‌ای تازه در خودش پیدا کند، بُعدی جدید رو به زندگی و روایتی نو برای زیستن و تعریف متفاوتی از خویش. وقتی چراغ‌های رنگی، سینه کویر را اندکی روشن کردند و صدای موسیقی بالا رفت، سایه‌ی مسافران به‌سوی منبع موسیقی در هم می‌شد. شبیه کاروانی از دوران کهن که برای شنیدن قصه‌های ناگفته‌ی هم، دور آتش جمع می‌شدند. شاید میل من به رابطه از همین قصه‌ی تازه می‌آید، قصه‌ای که خودت را برای خودت تعریف می‌کند؛ اما هر بار از زبان یک راوی متفاوت.

•
چیزهایی که فراموش نمی‌کنیم اغلب بیش‌تر از چیزهایی‌اند که فراموش می‌کنیم؛ برای همین است که در قسمت‌هایی از زندگی، غم به سراغ‌مان می‌آید. اول به‌خاطر شادی‌های تکرارنشدنی که از یادمان نمی‌روند و دوم به‌خاطر اندوهی که همواره شبیه قایقی بدون ملوان روی خاطرمان شناور می‌ماند و فراموش نمی‌شود.
•

کتاب‌هایی که سال صفر دو خوندم:

• شعر
۱-درخت نام اوست/ سپیده رشنو
۲-وزن دنیا/ محمد مختاری
۳-نشان جهان/ آزاد ماتیان
۴-شعبده‌باز/ حسین مزاجی

• داستانی
۵-پانزده زندگی اول هری آگوست/ کلر نورث
۶-چطور کاملاً ناپدید شویم و هرگز پیدا نشویم/ فین کندی
۷-نوشته‌های روی تن/ جنت وینترسن
۸-سخت‌پوست/ ساناز اسدی
۹-میرا/ کریستوفر فرانک
۱۰-دوران طلایی/ جان چیور
۱۱-کینکاس بوربا/ ماشادو د آسیس
۱۲-در ارتش فرعون/ توبیاس وولف
13-Back in the World/ Tobias Wolff
۱۴-اسباب‌کشی بزرگ و چند داستان دیگر/ بهزاد ناظمیان
۱۵-قاضی و جلادش/ فریدریش دورنمات
۱۶-دفترچه ممنوع/ آلبا دسس‌پدس

• غیرداستانی
۱۷-تاریخ ایران مدرن/ عباس امانت
۱۸-کاوشی در فلسفه فمینیستی/ رابین می شات
۱۹-مردها می‌خواهند همه‌چیز را به من توضیح دهند/ ربکا سولنیت
۲۰-مارکسیسم و ستم بر زنان/ لیز فوگل
۲۱-جنبش حقوق زنان در ایران/ الیز ساناساریان
۲۲-مغز جنسیت‌زده/ جینا ریپون
۲۳-جهان هزار و یک شب/ جلال ستاری
۲۴-پژوهشی در دو داستان هزار و یک شب/ جلال ستاری
۲۵-پروست و من/ رولان بارت
۲۶-بیخود و بی‌جهت/ وودی آلن
۲۷-خودِ نوشتن/ احمد اخوت