Қадимги Хоразм, Сўғд ва Бақтрия тилларига қайтамиз.
Турли версиялар ичидан “ҳақиқат” деб тан олинадиган “Шарқий Эрон тиллари” вариантига тўхталамиз. Яъни бу версияга кўра, қадимда Эрон тиллари ва Шарқий Эрон тиллари бўлган. Бизнинг қадимий тилларимиз ўзлари мустақил тиллар бўлмаган ва Шарқий Эрон тилларига кирган.
Янада соддалаштирсак, биз қадимда ҳам, яқинда ҳам мустақил мавжуд бўлмаганмиз. Олдин Эронники, кейин турклашиб, туркларники бўлганмиз. Қадимги Хоразм, Сўғд, Бақтриялар бекорга мавжуд бўлганлар, улар мавжуд бўлмаганлари учун Кирнинг бошини кесганлар, шарқий эронлик бўлганликлари учун ғарбий эронлик Дорога қарши курашиб, уни чўлда адаштирганлар.
Бунга маданиятларимиз эллинистик, яъни грек ва кушонча, яъни хитойча эканини, қонимиз араб ва мўғуллар билан мажбурий қоришганини ҳисобга олсак, биз аслида ҳеч ким эмасмиз. Ундан бундан яралган, на тили, на маданияти, на тарихи, на қони, на ўзлиги бор насл насабсизлармиз.
Аслида дунёда қоришмаган, аралашмаган миллат йўқ. Умуман миллат тушунчасининг ўзи ясама. Аммо бошқаларга “асл миллат” бўлиш ярашаверади. Эронлик, араб, турк, француз, инглиз, рус, мўғул, ҳинд, хитойлик бўлиш мумкин. Аммо бизга мумкин эмас.
Тўғри, Қадимги тилларимиз ва қадимги Эрон тили бир тил оиласига мавжуд бўлганлиги бор гап. Масалан, ўзбек, қозоқ, туркман ва ҳоказо тиллари каби. Лекин ҳеч ким ўзбек тилини “Жанубий қозоқ тили” ёки қозоқ тилини “Шимолий ўзбек тили” демаяпти.
Нега Эрон тиллари “Ғарбий Хоразм тиллари” ёки “Узоқ сўғд тиллари” деб айтилмаяпти-ю, бизнинг қадимий тилларимиз “Шарқий Эрон тиллари” деб эронлаштириб юбориляпти?
Бунга сабаб ва асослар қандай?
Барчаси қадимга эмас, яқин 18-19 асрларга бориб тақалади. Бу асрларда ҳозирги “миллат” сунъий ижтимоий-сиёсий тушунчаси яратилади. Худди ўша даврларда шарқшунослар “Шарқ”нинг тарихи, тиллари ва маданиятларини учга Форс шоҳлари, Усмоний султонлар ва араб ўлкаларига бўлиб ўрганадилар. “Узоқ шарқ”, яъни Япония, Хитой, Ҳиндихитойлар алоҳида мавзу.
Дунё миллатларга бўлинаётган, тарихлар таснифланаётган ва талашилаётган вақтда бизда ўз ички ишларига ўралашиб қолган, ташқи дунё билан деярли алоқалари бўлмаган қолоқ хонлик ва амирликлар бўлган. Кейинчалик ҳудудларимиз Чор Россияси томонидан босиб олингач, тарихимиз, тилларимиз, маданий бойликларимизни ҳимоя қилиш, бўлишиш, эга чиқиш имконимиз бутунлай йўқолган.
Бу пайтда Форс олимлари Ғарб шарқшунослари ҳамкорлиги ва ҳайриҳоҳлигида Эрон, Марказий Осиё ва Ҳиндистонгача бўлган ҳудудларнинг тарихи ва маданий меросларини “эронлаштириш” билан машғул бўлганлар. Зардушт эронлик, Авесто Эронники, қадимий тиллар эроний тиллар, меморчиликда умумийликлар борми, эрон меморчилиги ва ҳоказо.
Бу иддаолар бир неча юз йиллар давомида ҳеч қандай қаршилик ва раддияларсиз илмий китобларда ёзилиб, такрорланиб, ҳатто ўзимизнинг олимлар ҳам тан олиб, илгари сурадиган “илмий ҳақиқатлар”га айланган.
Собиқ СССР даврида тарихимизнинг кўплаб зарварақлари ёзилган, археологик исботлари кўрсатилган. Совет, хусусан рус олимларининг бу борада қилган хизматлари беқиёс. Буни эътироф этмаслик инсофсизлик бўлади. Уларнинг ўрнида ўзимизникилар бўлганида бу илмий ишлар балки ҳеч қачон қилинмас, балки барча топилмалар ё ўғирлаб йўқ қилинган бўлар эди.
Бошқа томондан, бизнинг тарихимиз, маданий меросимиз ҳимоясига улкан ҳисса қўшган олимларнинг барчаси Европа шарқшунослари таъсирида бўлган евроцентрик шарқшунос олимлар бўлганлар.