ТАРИЙХҚА_НӘЗЕР

Қарақалпақлардың тил мийраслары

Қарақалпақ халқы жүдә әййемнен киятырған өзиниң таза, жүдә бай мәдений мийрасларына ийе. Әдебий ҳәм фолклорлық дөретпелер қарақалпақ халқының бай мәдений мийрасларының үлкен бир топарын жәмлейди. Көпшилик түрки халықларына кеңнен мәлим болған аўызеки әдебияттың үлгилери болған халық дәстанларының ең бай, ең сап нусқалары қарақалпақ халқында сақланғаны мәлим. Қарақалпақ халқының қахраманлық дәстанлары "Қоблан", "Едиге", "Ер Шора", "Алпамыс", "Мәспатша", "Қырық қыз" дәстанлары солардың қатарына киреди.

Қарақалпақ халқының аўызеки дөретпелериндеги үрдис, пикирлеў ҳәм ой-пикирди сөзде тулғаландырыў усыллары халықтың әдебий тилиниң өзеги болып бизиң дәўиримизге дейин жетип келди. Усындай халықлық руўҳ жазба жолы менен қоңсы түрки халықларынан енген, ямаса солар менен ортақ болған әдебий мийрасларға да өтти. Мәселен "Ғәрип ашық", "Юсип-Әҳмед" сыяқлы дәстанлардың қарақалпақлар арасындағы түри өзиниң стиллик ҳәм тил өзгешеликлери жағынан өзбекше яки түркменше нусқаларынан ҳәр тәреплеме қарақалпақласқанлығы менен парықланып турады. Бул нәрсе сол гезлердеги қарақалпақ халқының өзине тән мәдений дәстүриниң нәтийжеси, қоңсы халықлардың ортақ мүлклерин қарақалпақлардың өзлериниң талабына, эстетикалық татымына сай келтирип бағындырып өзлестире алыў уқыбы жемиси.

Революцияға дейинги Қарақалпақстан жеринде басқа қоңсылас түрки халықларда болмаған сап мазмунға ҳәм стильге ийе болған бир қатар лиро-эпикалық жанрда жазылған сап қыссалар дөрелген фактлери бар. Соңғы ўақытлары қолжазбалары табылған "Едиге" дәстанының қысса нусқасы "Қумырыхан", "Шәрьяр" усаған лиро-эпикалық дәстанлар бул пикиримизге дәлийил болады. Бул дәстанлар Қарақалпақстанның Шымбай ҳәм Қоңырат районларында белгили саўатхан, шайыр қыссаханлар тәрепинен жазылған.

Дерек: Ҳ. Ҳамидов. Ески қарақалпақ тилиниң жазба естеликлери.

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Ассалаўма Әлейкум азиз ўатанласлар
Қарақалпақ тилине тил бийлиги берилгенине 35 жыл толды, бәршеңизди байрам менен шын кеўилден қутлықлап қаламыз!

® Тарийхқа Нәзер каналы
https://t.me/Tariyxqa_nazer

"Кочевые племена ПРИАРАЛЬИЯ в XV - XVII вв" Т. И.Султанов.

Арал бойындағы ҳәм Орта Азия далаңлықларындағы көшпели урыўлар тарийхы туўралы китап, бунда қарақалпақлар ҳаққында да мағлыўматларды көриўиңиз мүмкин.

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Татар болмаған татарлар

Бул адамларда қандай улыўмалық бар деп ойлайсыз?

Хасанов Мансур Хасанович (1930-2010) - түрли дәўирлерде Татар АССРы Министрлер Кеңеси баслығының орынбасары, Татарстан Республикасы Илимлер Академиясы президенти, Татар Энциклопедия Институты директоры.
Ғайсин Илшат Ахатович (1939-2021) - түрли дәўирлерде Қазан Мәмлекетлик Аўыл Хожалығы Академиясының проректоры, Илимлер Академиясы журналист ағзасы. Татарстан Республикасы Аўыл Хожалығы илимлери докторы, профессор, Россия Федерациясында хызмет көрсеткен агрохимик.
Илдарханов Илдус Гареевич (1944-ж.т.) - түрли жылларда журналист, "Шәҳри Қазан" газетасының бас редакторы, ТАССРсындағы "Татарша Көрәш" миллий гүрес спорты федерациясы баслығы. ТАССРында хызмет көрсеткен мәденият ғайраткери.
Яғфаров Хусаин Ғумерович (1952-2021) - шайыр, Нижнекам ўалаятының бас ветеринар шыпакеры.

Булардың ҳәммеси қарақалпақлардың урпақлары!

1831-жылда Оренбург Мәмлекетлик палатасы қарары менен қарақалпақлардың 32 ревизион топары (жәми 15 шаңарақ 57 жан) Оренбург ўалаяты, Мензенинский районы, Биринде дәриясы бойында (Татарстан Республикасы Тукаеваский районы Иштеряково) Алансу ясак татарлары менен есапқа алынды.
• Ясак татарлары бул қарарға разы емес еди, себеби олардың халықтың Жан басына туўрыдан-туўры ажратылатын дереклер ревизион топарлар санынан бир неше есе азайғай, яғный оларға тийесин үлес кемейген. Жағдай аўырласқаны себепли ҳүкимет бир неше жыллар қарақалпақ егинлерин қорғаўды шөлкемлестирди. Бул жерде бир аўыл ишинде бир әсирге шамалас келиспеўшиликлер болып турған, ҳәм соңында қарақалпақларды "қырғыз очы" деп атаў басланған (қырғыз аты олардың қырғыз-кайсакларға байланыслы болғаны ушын болыўы керек бирақ анық емес). Олар соңынан башқурт урыўларына қырғыз аты менен қосылған
• Қырғызлар (қарақалпақлар) сан жағынан аз емес еди, 32 қырғыз 113 ясак татарына қарсы). Бирақ олар өзлери менен аўыл хожалығының жетилискен түрин ҳәм биринши гезекте бақ жаратыўды алып келди, мәлим болғанындай жергиликли татарлар буларды билмеген.
• Кейинрек ҳүкмет белгили мүддетке қурылыс ҳәм хожалық жүргизиў ушын мәмлекетлик тоғайлардан өз алдына участкалар пайда еткен. Қырғызлар бул мәселеге табыслы шешим таўып қоңсы Елабугада ағаш саўдасын баслады. Тоғайға кириў имканятын жоғалтпаў ушын Ташлық аўылынан келген тоғай бақлаўшысы менен ағайин болып алған.
• Және олар қымыз писиўди билетин еди ҳәм бул қымыс Мензелинская районының ең батысындағы Иштеряковода қымыз бәндиргисине айланды. Пристанның жақынлығы себеп қырғызларда жазда қымыз ушын келетуғын бай қазанлы мийманларды қабыл ететуғын еди. Тек Идрис Исмагиловтың шаңарағында (1883-жыл туўылған) 17 саўын бийе, падасы 50 басқа жақын болған. Қырғызлар 7 жыл избе-из Лаишевский районындағы ат шәрўаларына барып, қымыз писиў ҳәм ат сақлаўды үйренген.
• Булардың бәрине қарамастан Иштеряководағы қырғызларға атақ қоспады, келиспеўшиликлер себеп олар кейинрек өз алдына мешит, бөлек қойымшылық, бөлек калхоз дүзип алды.
• Соның менен бирге қырғызлар өзлериниң палыз егинлери менен аш қалмаған, олар ҳәр дайым бай болған, ҳәм соның ушын олар Иштеряководағылардың унатпаўына қарамай олардан қыз алып отырған, өзлерин бай ҳәм мүнәсип күйеў деп есаплаған адамларда оларға қызларын берген, өйткени екиниң-бири империя алтыны менен қалын мал төлемеген, (пулға келгенде келиспеўшиликлер умытылған).
• Қырғызлардың неке дәстүрине мысал: Идрис Исмагиловтың әкеси Исмагил Зюмагуловтың (төмендеги 1900-жылғы сүўретте ол шағарағы менен) төрт улы ҳәм бир қызы Гамбәр бар еди. Гамбәр айым турмысқа шыққанда да аты ким Қызыл Кадка (Татарстан Республикасының Ютазинский районы) имамы Хабибрахман бин Хабибулла Муратаев ал Байрякавтың улы шайхлар шаңарағы ўәкили Абдулбари Муратвевқа турмысқа шықты. Бул неке менен қырғызлар сол дәўирдеги жергиликли мусылман шақасының әҳмийетли бөлимине қуда болып алды.

Дерек: Байки от бабайки каналы

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Live stream finished (1 hour)

Live stream started

Live stream scheduled for Nov 26 at 15:10

20:10да баслаймыз!

Ассалаўма Әлейкум ҳүрметли канал ағзалары
Бүгин каналымызда саат 20:00 де "Қарақалпақлар Алтын Орда ҳәм Ноғай ордасы дәўиринде" темасы шеңберинде даўыслы сәўбет болып өтеди, бәршеңизди сәўбетке мират етип қаламыз!!!

https://t.me/Tariyxqa_nazer

Әййемги Хорезм мийраслары ҳәзирги Хорезм ойпаты халықларында.

Бартольд "Түркистан тарийхы" китабында әййемги хорезмлилер липасларының өзгешелик жери бийик бас кийим қалпақ болған, ол ҳәзир хийўалылар ҳәм түркменлер арасында сақланып қалған. Әййемги Хорезм тилинен айрым сөзлер бүгинги күнге шекем жетип келген, суўғарыў менен байланыслы хийўалылар ҳәм түркменлер тилинде қалған. Мәселен үлкен канал "арна", одан киширеги "баб" делинеди.

Қарақалпақлар тарийхына өтетуғын болсақ бул жағдай тек ғана хийўалылар ҳәм түркменлер менен емес, Әмиўдәряның төменги алғысындағы қарақалпақларда да ушрасады. Олардың бас кийими болса хорезмлилер менен бирдей болған "қара - қалпақ"

Екиншиден бүгинги күнде ноғайлар Ҳажытарханда ҳәм Арқа Кавказда жасайды. Олардың бас кийими де "қара - қалпақ", бул үрдис кейинги дәўирде өзгере баслады. Будан 20-25-жыл алдын олардың бас кийимлери хийўалылар ҳәм қарақалпақлардики менен бирдей болған болса, ҳәзир тек қарағаш ноғайларында сақланған.

Егер бул "қарақалпақ" бас кийими әййемги Хорезм цивилизациясы тийкаршылары тәрепинен жаратылған болса, ол ноғай ҳәм қарақалпақларға қалай жетип келген? Яки жоқары айтылған халық менен бирге ме? Хорезм мәдениятын жаратқанлар кимлер?

Бизиңше бул қарақалпақ, ноғай, түркмен, хорезм-өзбеклери ушын орталық миллий кийим. Қай жерде көпшилик болса сол жерде жақсырақ сақлаған. Мәселен Орта Азияның Самарқанд, Ферғана сыяқлы аймақларындағы қарақалпақлар ҳәм түркменлерде бундай бас кийим жоқ. Оның орнында "кийиз қалпақ" яки "сәлле" бар.

Енди "арна", "баб" сыяқлы суўғарыў дийханшылық пенен байланыслы атамаларға өтсек, олардың түркий халықларға тийисли екени мәлим болады. Хорезм-өзбеклери, түркменлер, қарақалпақлар бунда тек арна ҳәм баб емес, "салма", "тартма" киби атамаларды да қоллайды.

Олардың парқы арна ҳәм баб үлкен каналлар ушын, кишилерине салма, тартма делинеди, ең қызық жери бул атамалар басқа түрк халықларында жоқ.

Дерек: Академия Наук Республики Татарстан Институт Языка, Литературы и Искусства имени Г: Ибрагимова. У Истоков Узбекской Историографии
Взгляд татарских учёных Г. Губайдуллина и Б. Салиева. Казань, 2021

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Печенеглердиң қурал-жарақлары.
Эрмитаж музейи

каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Неҳжү'л-Ферәдис (نهج الفراديس)

Исламның түрк әдебиятында қырық ҳәдис қатарларында санап өтилген "Неҳжү'л-Ферәдис" нәсият сөзлерге тийкарланған шығарма есапланады.

Изертлеўлерге қарағанда шығарманың түп нусқасы Кердерли Махмуд ибн Али тәрепинен түрки тилинде Хорезмде 1360-жыллардан алдын жазылған.

Китаптың түп нусқасы сақланбаған болса да оның көширмелери бизге шекем жетип келген, шығарма туўралы терең изертлеўлерди Ахмед Заки Валиди Тоган алып барған.
Шығарма Хорезмде жазылған "Кисасүл-Энбия" "Мүинүл-Мүрид" және "Муҳаббатнама" сыяқлы шығармалар менен теңдей қунлылыққа ийе.

Китапты онлине оқыў ушын силтеме:
<iframe src="https://archive.org/embed/Nehcl-FeradisTpkbasm" width="560" height="384" frameborder="0" webkitallowfullscreen="true" mozallowfullscreen="true" allowfullscreen></iframe>

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Хийўа ханлығы ләшкери тәрепинен қолланылған топлар.

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

#Тарийхый_естеликлер

Караван сарай Белеули в 1950 г. Во время экспедиции. (Из книга И.А. Аржанцевой "ХОРЕЗМ ИСТОРИЯ ОТКРЫТИЙ И ИССЛЕДОВАНИЙ ПО МАТЕРИАЛАМ АРХИВА ХОРЕЗМСКОЙ ЭКСПЕДИЦИИ")

Толық мағлыўматлар:👇
1). https://t.me/Tariyxqa_nazer/1929
2). https://t.me/Tariyxqa_nazer/1930
3). https://t.me/Tariyxqa_nazer/1931
4). https://t.me/Tariyxqa_nazer/1934
5). https://t.me/Tariyxqa_nazer/1935

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer