عباس پژمان

زندگی

هیچ توجه کردی، کانی؟ که زندگی همه‌اش حافظه است. به جز این دمی که آن‌قدر سریع از کنارت می‌گذرد که حتی نمی‌فهمی کی گذشت! واقعاً همه‌اش حافظه است، کانی! به جز این دمی که می‌گذرد.

تنسی ویلیامز
[قطار شیر اینجا توقف نمی‌کند]
ترجمهٔ عباس پژمان

واقعاً همین است! ما هیچ گاه بیشتر از یک «دَم» از زندگی‌مان را نمی‌توانیم به شکل «لایو» تجربه کنیم. از آغاز تا پایان زندگی‌مان، فقط یک دم است که آن را زندگی می‌کنیم. اما تصوری که از زندگی‌مان داریم ظاهراً یک‌جور دیگر است. یعنی این دم را دم احساس نمی‌کنیم. دم را در واقع خیلی بیشتر از یک دم احساس می‌کنیم. چرا؟  این هم بدون شک یکی از توهماتی است که مغزمان برایمان ساخته است. حتی گذشته را هم که می‌خواهیم حس یا ادراک کنیم، مثل این است که به حال، یا دم، تبدیلش می‌کنیم و ادراکش  می‌کنیم. وقتی به گذشته سفر می‌کنیم، در واقع مثل این است که از نو لایوش می‌کنیم. زنده‌اش می‌کنیم. در حالی که تنسی ویلیامز راست می‌گوید: زندگی واقعاً از حافظه ساخته شده است. زندگی از گذشته ساخته شده است، نه از دم.
@apjmn

از ماسک و اوتیستیک‌های دیگر

۴ـ دنیل تامت اوتیستیکی انگلیسی است که حس‌آمیزی هم دارد. کسی که حس‌آمیزی دارد، کلمه‌ها برایش رنگ، بو، طعم، پیدا می‌کنند. بوهایی که استشمام می‌کند، شکل و صدا دارند. صداهایی که می‌شنود، رنگ و بو و طعم دارند. وغیره. کسانی که حس‌آمیزی دارند معمولاً حافظه‌های بسیار عجیب و قوی هم دارند. چون حس‌آمیزی در واقع یک جور تداعی است، و تداعی‌ها نقش مهمی در حافظه بازی می‌کنند. مثلاً گاهی مدت‌هاست اسم کسی را فراموش کرده‌ایم. اما ناگهان با دیدن یکی از دوستان او، آن اسم به یادمان می‌آید. اینجا در واقع یک تداعی اتفاق می‌افتد. هر چیزی هر چیز دیگری را که به یاد ما بیاورد، می‌گوییم آن را برای‌مان تداعی کرده است. بنابراین تداعی‌ها می‌توانند بسیار گوناگون باشند.

دنیل تامت که حس‌آمیزی دارد، رقم‌ها برایش همان رقم‌هایی نیستند که برای ما هستند. ظاهراً آن‌ها برای او شکل، طعم، بو و صدا دارند. او در مسابقه‌ای در سال  ٢٠٠۴ توانست رقم‌های بعد از ممیز عدد پی را تا ٢٢۵١۴ رقم از حفظ بشمرد! اکنون کامپیوترها رقم‌های بعد از ممیز عدد پی را تا ده تریلیون رقم مشخص کرده‌اند! هیچ «الگوی تکرار» در میان این رقم‌ها  یافت نشده است. یعنی این‌طور نیست که این رقم‌ها طبق یک الگو تکرار بشوند. بنابراین نمی‌شود گفت که  ممکن است تامت الگویی را در ارقام اعشاری عدد پی کشف کرده باشد که به کمک آن بود که  توانست آن‌ها را  یک ضرب تا ٢٢۵١۴ رقم از حفظ بشمرد! در نظر بگیرید که بیست و دو هزار و پانصد و چهارده رقم بدون هیچ الگو یا نظم و ترتیبی به دنبال هم قرار گرفته‌اند. آن وقت کسی این‌ها را تند تند، بدون هیچ اشتباهی، از حفظ می‌شمرد! واقعاً حیرت‌انگیز است! ظاهراً رقم‌های بعد از ممیز عدد پی هر کدام با شکل خاصی به ترتیب در کنار هم در حافظه‌ی او صف کشیده‌اند. او در واقع آن‌ها را می‌بیند. به خاطر همین است که می‌تواند تند تند اسمشان را بگوید: ۱، ۴، ۱، ۵، ۵ ...

واقعاً چه قدرت‌های بالقوه‌ای دارد این دستگاهی که اسمش مغز است! اگر روزی برسد که بشر بتواند تعمیرات و آپدیت‌هایی در ساختار آن انجام دهد، چه اتفاق‌‌هایی که ممکن است بیفتد!
@apjmn

دنیل تامت Daniel Tammet اوتیستکی انگلیسی است. او در مسابقه‌ای در سال  ٢٠٠۴ توانست رقم‌های بعد از ممیز عدد پی را تا ٢٢۵١۴ رقم از حفظ بشمرد!
@apjmn

از ماسک و اوتیستیک‌های دیگر

[بخش ۳]‌ بعضی دانشمندان و هنرمندانی که اوتیسمشان تأیید شده است:

آنتونی هاپکینز- بازیگر سینماست. وقتی کودک بود اوتیسمش تشخیص داده شد. وسواس فکری دارد. با هیچ کس نمی‌تواند رابطه‌ی دوستی برقرار کند. حالت ثابتی در نگاهش است که به هر کس که نگاه کند آن حالت هیچ تغییری نمی‌کند.

جری سینفلد- گفته می‌شود که یکی از مشهورترین‌ کمدین‌های همه‌ی دوران‌هاست. سینفلد ظاهراً از هر حرفی فقط معنی ظاهری یا تحت‌اللفظی‌اش را می‌تواند بفهمد. نه کنایه می‌فهمد، نه استعاره، نه چیزی!

دارلی هانا- بازیگر است. علاوه بر این‌که فوق‌العاده خجالتی است، وقتی بچه بوده فقط به دیدن فیلم علاقه داشته است. همین باعث شد که خودش هم آخرش بازیگر شد. هانا وقتی کودک بود اوتیسمش تشخیص داده شد.

هیذر کوزمیچ- بازیگر سینماست و اصلاً نمی‌تواند معنی جک‌ها و متلک‌ها را بفهمد.

کلی مارزو- اهل هاوائی و قهرمان موج‌سواری است. وقتی بچه بود اوتیسمش تشخیص داده شد.

دکتر ورنون اسمیت- استاد دانشگاه چپمن و بنیانگذار اقتصاد تجربی است. او، به خاطر همین اقتصاد تجربی‌اش، برنده‌ی جایزه‌ی نوبل در رشته‌ی اقتصاد هم بوده است.

بابارا مکلینتاک- از بزرگان علم ژنتیک و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل است. می‌گویند می‌تواند ساعت‌های طولانی بدون این‌که هیچ توجهی به اطرافش داشته باشد کار کند. و چنان از روابط اجتماعی گریزان است که حتی نرفت جایزه‌ی نوبلش را بگیرد.

و اما ایلان ماسک. او که این روزها به‌خاطر حمایت مؤثرش از دانلد ترامپ بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است، یکی دیگر از اوتیستیک‌های دنیاست که به موفقیت کم‌نظیری دست یافته است. هم اکنون بیش از ۴۷۰۰ ماهواره‌اش به دور زمین می‌گردند و برای زمینیان خدمات گوناگون انجام می‌دهند! او بدون شک از بنیانگذاران دنیایی است که به زودی تولد خواهد یافت و فرق زیادی با دنیای فعلی خواهد داشت. دنیایی که مهمانانش انسان‌های نویی خواهند  بود، و ایلان ماسک یکی از میزبانان بزرگ آن دنیا خواهد بود.

ایلان ماسک در ماه مه ۲۰۲۱، در حالی که میزبان برنامه "لایو شنبه شب" بود، اعلام کرد که در طیف اوتیسم قرار دارد. آنچه گفت، به‌طور مشخص، به این صورت بود: «من اولین فرد با سندرم اسپرگر هستم که این برنامه را میزبانی می‌کنم.» اسپرگر، یا سندرم اسپرگر، یکی از انواع اوتیسم است. اسپرگری‌ها اوتیستیک‌هایی هستند که معمولاً هوش بالایی دارند، با بعضی علائم دیگری که اوتیستک‌های دیگر هم دارند: علایق محدود، رفتارهای تکراری و ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران.

عباس پژمان
@apjmn

از ماسک و اوتیستیک‌های دیگر

[بخش ۲] اولین بار در سال ۱۹۱۱ بود که دکتر اُیْگِن بلویْلِر سوئیسی واژه‌ی اوتیسم را در توصیف حالت کسانی به کار برد که تمایل به تنهایی و در خود فرو رفتن شدید دارند. اسم همه‌شان را هم شیزوفرن گذاشت. این بود که از آن پس، تا سی سال، اوتیستیک‌ها هم به غلط شیزوفرن تشخیص داده می‌شدند! اما در سال ۱۹۴۳، دکتر لئو کَنِر امریکایی متوجه شد که همه‌ی آن‌هایی که اوتیسم دارند شیزوفرن نیستند. او مشخصاً یازده کودک را که اوتیستیک بودند در یک مقاله‌ی دوران‌ساز معرفی کرد. این‌ها اولین اوتیستیک‌های تاریخ پزشکی هستند که اوتیسمشان با روش‌های پزشکی تشخیص داده شده است. پیش از آن، هیچ اوتیستیکی نیست که اختلالش به اسم اوتیسم ثبت شده باشد. اما بعضی از آن‌ها که از بزرگان علم و هنر بوده‌اند، شرح حالشان باقی مانده. و شرح حالشان نشان می‌دهد که اوتیستیک بوده‌اند. همچنان که بعد از ۱۹۴۳ هم باز هستند کسانی که به احتمال زیاد این اختلال را داشته‌اند اما نمی‌دانیم تأیید پزشکی هم برای اوتیسمشان هست یا نه. از قدیمی‌ها آن‌هایی که مشهور اند این‌ها هستند:

سر آیزاک نیوتون- بسیار گوشه‌گیر و مردم‌گریز بوده است. دائم دلش می‌خواسته است در دنیای خودش باشد. در برقرار کردن ارتباط با دیگران سخت مشکل داشته است. مخصوصاُ نمی‌توانسته است با دیگران خوب حرف بزند.

ولفگانگ آمادئوس موتسارت- اصلا نمی‌توانسته برای هیچ چیز یا هیچ کسی احساسات مناسب ابراز کند. در چهره‌اش همیشه یک حالت ثابت و تکراری بوده است.

میکل آنژ- هیچ توجهی به دنیای اطرافش نداشته است. فقط به کارش می‌توانسته است توجه کند. همچنین، هیچ وقت نمی‌توانسته در مورد هیچ کس یا هیچ چیزی احساسات مناسب از خودش ابراز کند. اصلا توانایی تعاملات اجتماعی نداشته است.

چارلز داروین- بسیار ساکت و گوشه‌گیر بوده و از تعامل با دیگران فرار می‌کرده. همیشه سرش به کار خودش بوده. همیشه ترجیح می‌داده است با نوشتن با دیگران ارتباط برقرار کند تا با حرف زدن.

نیکولا تسلا- ترجیح می‌داده است همیشه تنها باشد. وسواس عجیبی به عدد ۳ داشته است.

امیلی دیکنسون- بسیار خجالتی بوده. همیشه با یک سبک ثابت لباس می‌پوشیده. فقط با کودکان می‌توانسته است ارتباط برقرار کند.

آلبرت اینشتین- علاوه بر این‌که فقط در فیزیک نابغه بود، ظاهراً تمایلی وسواسی هم به جنس مخالف داشته است.

همچنین این‌ها هم هر کدام علامت‌هایی از اوتیسم را داشته‌اند: بتهوون، لئوناردو داوینچی، جین اوستین، ونسان ونگوگ، کارل گوستاو یونگ، آلفرد هیچکاک، تامس ادیسون، گراهام بل، هنری فورد، بنجامین فرانکلین، جرج ارول... [ادامه دارد]

عباس پژمان
@apjmn

از ماسک و اوتیستیک‌های دیگر

[بخش ۱] آن چیزی که آن را به نام اوتیسم می‌شناسیم، اختلالی است که به رشد مغز افراد اوتیستیک یا مبتلا به اوتیسم مربوط می‌شود. شکل‌های مختلفی دارد. در بعضی از مبتلایان خیلی شدید و آشکار است، در بعضی‌ها هم این‌قدر خفیف است که فقط پزشکان می‌توانند آن را تشخیص دهند. سه تا علامت مهم دارد، که از این قرارند:

۱- مشکل در برقراری رابطه و تعامل با دیگران.
۲- علایق محدود و رفتارهای تکراری. یعنی این‌که برعکس افراد عادی، این‌ها فقط به چیزهای بسیار محدود و مشخصی علاقه دارند. مثلاً از میان هنرها ممکن است فقط به نقاشی یا فقط به موسیقی علاقه داشته باشند. یا از میان همه‌ی بازی‌ها همیشه فقط یک یا دو تا از آن‌ها را انجام دهند.
۳- محدود بودن قدرت یادگیری، که مخصوصاً در مدرسه خودش را نشان می‌دهد. اگر اختلالشان خیلی شدید باشد که اصلاً نمی‌توانند به مدرسه‌های معمولی بروند. در شکل‌های خفیفش هم معمولاً به این صورت است که از میان همه‌ی درس‌ها ممکن است در یکی از آن‌ها خوب یا خیلی باشند، و در بقیه ضعیف یا خیلی ضعیف هستند. این‌که احتمال می دهند اینشتین هم اوتیستیک بوده باشد، در واقع به خاطر این است که فقط فیزیک و ریاضی‌اش خیلی خوب بوده. بقیه‌ی درس‌هایش تعریفی نداشته‌اند.

همه چیز در واقع به رشد مناسب قسمت‌های مختلف مغز مربوط می‌شود. برای برقراری یک ارتباط طبیعی با دیگران، بخش‌های بسیاری از مغز باید با هم همکاری کنند. اما همیشه قسمت‌هایی از مغز اوتیستیک‌ها رشد کافی نکرده‌اند. بنابراین این‌ها همیشه در ارتباطشان با دیگران مشکل دارند. علایق محدود و قدرت یادگیری‌شان هم باز به همین مسئله مربوط می‌شود. از آنجا که قسمت‌هایی در مغزشان هست که خوب رشد نکرده‌اند، به هر چیزی نمی‌توانند علاقه پیدا کنند، یا هر چیزی را مثل افراد عادی یاد بگیرند. اما گاهی همین مسئله باعث توانایی‌های منحصر به فردی برای این‌ها می‌شود! برای این‌که مغز خاصیتی دارد که وقتی یک قسمتش خوب رشد نکرد، ممکن است قسمت دیگری از آن بیش از حد رشد ‌کند! آن وقت این قسمتی که بیش از حد رشد کرده است، علاقه، رفتار یا استعداد خاصی برای او ایجاد می‌کند. مثل همان استعداد ریاضی و فیزیک اینشتین. در واقع دانشمندان و هنرمندان بسیاری بوده‌اند که اوتیستیک بوده‌اند. اوتیسم بعضی از آن‌ها تأیید شده هست. بعضی‌ها هم احتمال داده می‌شود که اوتیستیک بوده باشند. دو بخش بعدی این جستارها، درباره‌ی بعضی از دانشمندان و هنرمندان بزرگی خواهد بود که اوتیستیک بوده‌اند.

عباس پژمان
@apjmn

نگاه‌هایی که زمان را متوقف می‌کنند

همه می‌دانیم گاهی که چشم‌مان به بعضی نگاه‌ها می‌افتد چه اتفاقی در درونمان می‌افتد و در آن لحظه چه احساسی به ما دست می‌دهد. انگار لحظه‌ای دست و پای خود را گم می‌کنیم. پریشان می‌شویم. مضطرب می‌شویم. آن لحظه معمولاً مثل این است که از خود بیخود می‌شویم. حتی از اطراف خود بی‌خبر می‌شویم. درواقع به جز اشخاص اسکیزوفرن و بعضی اوتیستیک‌ها، که مبتلایان به بعضی انواع اختلالات رشد مغزی هستند، بعید است کسی از افراد معمولی باشد که این را هیچ وقت تجربه نکرده باشد. مدارهای مربوط به این تجربه از کی در مغز به وجود آمد؟ در مغز کدام یک از اجداد دور ما به وجود آمد و برای ما به یادگار ماند؟ آیا حیوانات هم این حالت را با دیدن بعضی نگاه‌ها احساس می‌کنند؟ راز فرگشتی این حالت چیست؟

نیکولا بورا Nicolas Burra و درک کرتسل Dirk Kerzel پژوهشی را در مورد این تجربه در دانشگاه ژُنِو سوئیس آغاز کرده‌اند که گزارشی از آن در آخرین شماره کاگنیشن منتشر شده است. در اولین پژوهش، ۲۲ نفر انتخاب شده‌اند تا ۳۰۰ عکس متحرک از چهره‌های ۴۰ ناشناس را، که غم یا شادی خاصی در آن‌ها نبوده است، نگاه کنند. بعضی از این کلیپ‌ها به این صورت بود که عکسی که در آن بود ابتدا داشت کجکی نگاه می‌کرد اما بلافاصله نگاهش را بر می‌گرداند، به طوری که تا آخر کلیپ انگار داشت تماشاگر را نگاه می‌کرد. از نوع همان نگاهی که در زندگی واقعی هنگام رو در رو حرف زدن با کسی به کار می‌رود. این کلیپ‌ها طولانی‌تر بودند. تقریباً ۱/۵ ثانیه طول می‌کشیدند. اما کلیپ‌های دیگر عکسشان جز در لحظه شروع که روبرو را نگاه می‌کرد در بقیه کلیپ نگاهش با نگاه تماشاگر تلاقی نداشت. این‌ها کوتاه‌تر هم بودند. تقریباً ۱ ثانیه یا کمتر طول می‌کشیدند. کاری که آزمایش‌شوندگان می‌بایست بکنند فقط این بود که بعد از دیدن هر کلیپ بگویند طولش کم بود یا زیاد. نتیجه این بود: همه‌ی آزمایش‌شوندگان طول کلیپ‌هایی را که نگاه عکسشان با نگاه آن‌ها تلاقی کرده بود کوتاه ارزیابی کردند! گفتند طولش کم بود. در حالی که باید می‌گفتند طولش بیشتر بود. به جایش آن یکی‌ها را گفتند طولشان بیشتر بود.

آن‌وقت این آزمایش را به چند صورت دیگر هم تکرار کردند. وقتی حرکت را از نگاه‌ها حذف کردند، نگاه‌ها دیگر نتوانستند گذشت زمان را حس کنند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که با نگاه‌کردن به عکس یک نفر، که نگاهش طوری است که انگار او هم دارد تو را نگاه می‌کند، ظاهراً حس زمان‌ات بهم می‌ریزد. اما اگر فیلم همین نگاه را که حرکتی در آن باشد نگاه کنی حس زمان‌ات بهم نمی‌ریزد. در آزمایش دیگری هم وقتی عکس‌ها را چرخاندند تا سر و ته شود، که درواقع برای این بود که خود صورت از نگاهش حذف شود، دیدند نگاه کماکان توانست حس زمان را بهم بریزد! از این هم می‌شود این را نتیجه گرفت: چهره‌های ماسک‌دار هم می‌توانند با نگاهشان حس زمان را بهم بریزند.

همچنان‌که گفتم، عکس‌هایی برای این آزمایش‌ها انتخاب شده بود که غم یا شادی خاصی در آن‌ها نباشد، به طوری که نتوانند احساس خاصی را در آزمایش‌شونده‌ها ایجاد کنند. می‌خواستند ببینند آیا توجه‌کردن به نگاه یک نفر هم می‌تواند در بهم ریختن زمان نقش داشته باشد، یا نگاه‌ها فقط با برانگیختن احساسات دیگران است که می‌توانند حس زمان آن‌ها را بهم بریزند. دیدند نگاه کردن به صورت کسی هم می‌تواند حس زمان او را بهم بریزد.

عباس پژمان
منبع: Cognition 212
@apjmn

وزارت ترس

جنگ جهانی دوم است. لندن زیر بمباران بمب افکن های آلمان است. آرتور رو، که تازه از ندامتگاه مرخص شده، گرفتار یک گروه جاسوسی به نام وزارت ترس می‌شود. رو آنجا دلبستۀ زنی اتریشی به نام کارلا می‌شود، که از دست نازی‌ها از کشورش گریخته و به لندن آمده، و حالا در وزارت ترس کار می‌کند. رو شخصیت اصلی یکی از رمان‌های گراهام گرین به نام وزارت ترس است، که او آن را در ١٩۴٣نوشت و در ١٩۴۴ هم فریتس لانگ فیلمی از روی آن ساخت.

«آمدن با پای پیاده از پَدینگتُن تا بات۫رِسی فرصتی برایش ایجاد می‌کند تا فکر کند. وقتی شروع کرد پله ها را بالا رفتن، دیگر می‌دانست چه کار باید بکند. یکی از حرف‌های جان دربارۀ وزارت ترس به یادش آمد. حالا احساس می‌کرد عضو دائمی این وزارتخانه شده است. اما این وزارت ترس، آن وزاتخانۀ کوچکی نبود که منظور جان بود، و اهداف کوچکی مثل پیروزی در جنگ یا تغییر قانون اساسی داشت. این یکی وزارتخانه‌ای به بزرگی زندگی بود و همۀ عاشق‌ها عضوش بودند. هرکس عاشق بود می‌ترسید.»

عباس پژمان
@apjmn

تکه‌های صحبت‌هایم در کافه گلکسی قزوین

۵- حالت‌هایی که فرق بین واقعیت و خیال در آن‌ها از بین می‌رود، تقریباً زیاد هستند. همه‌ی این‌ها حالت‌هایی اند که یا قشر مغز هنوز تسلطی بر فضای مغز پیدا نکرده است، یا این‌که فضای مغز از تسلط قشر مغز خارج می‌شود. مثلاُ در حالت‌ مستی یا وقتی که شخص مواد مخدر مصرف می‌کند، فضای مغز از تسلط قشر مغز خارج می‌شود. همچنین است در عوالم عشق؛ مخصوصاً عشق رمانتیک. یا در بعضی عوالم دیوانگی. یکی از رایج‌ترینشان هم وقتی است که خواب می‌بینیم. خواب‌ها معمولاً اتفاقاتشان فانتزیک است. بنابراین طبیعی است که برای ما شگفت هم باشند. اما خواب‌هایی هم که اتفاقاتشان شبیه اتفاقات بیداری هستند، باز معمولاً همین‌طورند. این‌ها هم معمولاً شگفت هستند. این هم باز به خاطر همان است که وقتی خواب هستیم قشر خاکستری مغزمان غیر فعال است. و اما مهم‌تر از همه‌ی این‌ها دوران کودکی‌مان است. در دوران کودکی، اصلاً قشر مغز هنوز بر فضای مغز تسلط پیدا نکرده است. بنابراین، آنچه کودک در واقعیت می‌بیند و تجربه می‌کند، و آن چیزهایی که در خیالش برای خودش می‌سازد، فرقی با هم ندارند. یا فرق چندانی با هم ندارند. مورچه‌ای که کودک می‌بیند همان مورچه‌ای نیست که یک آدم بالغ می‌بیند. مورچه برای کودک خیلی شگفت‌انگیز است. گذشته از این، آن چیزهایی هم که کودک در خیالش برای خودش می‌سازد، فرق چندانی با واقعیت برایش ندارند. آن‌ها را معمولاً واقعی هم می‌داند.

علاوه بر این، چیزهای دیگری هم در دوران کودکی هستند که بعداً دیگر نیستند. کودک، مخصوصاً در سنین پایین‌تر، هنوز هیچ نه مسئولیت می‌شناسد، نه هیچ قاعده و قانون و مقرراتی برایش معنی دارند، نه غم و غصه‌ای دارد. و چون عقلش هم هنوز رشد نکرده است، تخیلش هم هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد. خلاصه این‌که در آزادی کامل به سر می‌برد. هم در واقعیت آزاد است، هم تخیلش آزادی کامل دارد. بیخود نبود که رمبو کتاب دوزخ‌اش را با نوستالژی دوران کودکی‌اش شروع کرد. در ضمن روایت هم باز بارها به یاد کودکی‌اش می‌افتد.

آه! این زندگی کودکی‌ام، شاهراه همه‌ی دوران‌ها، بی‌پیرایگی خارق‌العاده، بی‌طرف‌تر از بهترین گداها، مغرور از این که نه وطنی داری، نه دوستی، چه بی‌خبری‌ای بود. ـ و من اکنون فقط در خیالم می‌بینمش!

شاهراه همه‌ی دوران‌ها، یعنی زیباترین دورانی که در زندگی طی می‌کنی. بی‌پیرایگی مطلق، یعنی هنوز هیچ قید و بندی را نشناختن. بی‌طرف‌تر از بهترین گداها، یعنی بی‌مسئولیتی مطق. مغرور از این که نه وطنی داری نه دوستی، یعنی آزادگی و وارستگی مطلق. و من اکنون فقط در خیالم می‌بینمش، یعنی این‌که همه‌اش گذشت و رفت.

او دل‌گزا ترینِ همه‌ی ناله‌هایش را هم برای همین کودکی از دست رفته‌اش سر می‌دهد. وقتی می‌خواهد فصل پایان کتاب را بنویسد و با همه چیز وداع کند، در فصل قبلی‌اش گریه‌ی جانکاهی برای کودکی‌اش می‌کند. فصل پایانی کتاب، اسمش همان وداع است. اما فصل ماقبلش، که در آن برای کودکی‌اش می‌گرید، اسمش صبح است! صبح که شبانه روز را شروع می‌کند، می‌تواند استعاره‌ی درست و زیبایی برای کودکی باشد، که زندگی هر کس را شروع می‌کند. البته صبح معنی دیگری هم در کتاب دوزخ رمبو دارد که در همان کتاب شرحش داده‌ام.

صبح. مگر من روزی کودکی‏‌ای دل‏‌انگیز، حماسی و افسانه‌‏ای نداشتم، که درخور این بود که بر برگه‌‏های زر نوشته شود! _ و همچنین یک دنیا شانس! جرمم چه بود، چه اشتباهی کردم، که سزاوار این ضعفِ اکنونم شده‌‏ام؟ ای کسانی‏که مدعی هستید حیوانات اشکِ غم می‏ریزند، بیماران امید از دست می‏‌دهند، مردگان خواب‏‌های پریشان می‏بینند، بکوشید تا شرح سقوط و خواب مرا هم بگویید. من خودم دیگر نمی‏‌توانم بیش از آن گدایی که پاتِر و آوه ماریایش را ورد می‌‏گیرد از حال خودم بگویم. دیگر نمی‌‏توانم چیزی بگویم. با این حال، فکر می‏‌کنم امروز شرح دوزخم را به پایان آوردم. واقعاً دوزخی بود زندگانی‏‌ام. همان دوزخ کهنی که پسر آدم درهایش را گشود.

دوزخی که پسر آدم درهایش را گشود، یعنی همان زندگی. زندگی است که دارد به دوزخ تشبیهش می‌کند. زندگی‌ای که پسر آدم، یعنی انسان، تبدیل به دوزخش کرد.

عباس پژمان
@abjmn

تکه‌های صحبت‌هایم در کافه گلکسی قزوین

۴- اکنون تقریباً چهل سال می‌شود که من برای اولین بار چند تا از شعرهای آرتور رمبو و شرح حال کوتاهی از او را به زبان فارسی خواندم. یادم هست که خواندن آن شعرها با یک احساس شگفتی برایم همراه بود. مخصوصاً که در شرح حالش نوشته بود او در شانزده هفده سالگی این شعرها را سرود، و از هیجده سالگی به بعد هم شعر را بالکل کنار گذاشت. آن احساس شگفتی برای همیشه با من باقی ماند. از آن پس هر شعری از او خواندم، یا هر چیزی درباره‌ی خودش خواندم، آن شگفتی را احساس کردم. بعدها فهمیدم این حس، که بعضی روایت‌ها در مخاطب ایجاد می‌کنند، در دنیای هنر خیلی مهم است. مخصوصاُ دانستم که مکتب سوررئالیسم این را اساس مکتب خودش قرار داده است. مکتب سوررئالیسم، که در دهه‌ی ۱۹۲۰ تولد یافت، بنیانگذار اصلی‌اش در واقع آرتور رمبوست. در واقع همه‌ی آن چیزهایی را که سوررئالیست‌ها گفتند، و به عنوان اصول مکتب خود اعلام کردند، ۵۰ سال قبل از آن‌ها آرتور رمبو در آثارش اجرا کرده بود. خود سوررئالیست‌ها هم این را معترف بودند و رمبو را پیشکسوت خود می‌دانستند.

كلیۀ اتفاقاتِ دنیای روایت را می‌‌توان به دو گروه تقسیم كرد: اتفاقاتِ رئالیستی و اتفاقات فانتزیك. اتفاقات رئالیستی اتفاقاتی هستند كه با الگوی اتفاقات واقعی ساخته می‌شوند. اما اتفاقات فانتزیک اتفاقاتی نیستند که الگویی در خود واقعیت داشته باشند. این‌‌ها را فقط مغز ما برای خودش می‌سازد. در واقع اگر ما یک روز شاهد اتفاقی از نوع اتفاقات فانتزیک در دنیای واقعی باشیم، احساس شگفتی عجیبی به ما دست خواهد داد. اما مغز ما یک خاصیت عجیب دارد. و آن این‌که اختراعات خودش را گاهی باور هم می‌تواند بکند. یعنی اتفاقات فانتزیک را می‌سازد، و دست کم در لحظه‌هایی آن‌ها را واقعی می‌داند. این است که می‌تواند با این ساخته‌های خودش احساس شگفتی هم بکند. اتفاقات واقعی معمولاً این خاصیت را ندارند که شگفتی ایجاد کنند. اما این هم همیشه این‌طور نیست. گاهی هست که مغز ما این اتفاقات را هم شگفت می‌بیند. چون آن‌ها را با اتفاقات فانتزیک قاتی می‌کند. این در حالت‌هایی اتفاق می‌افتد که قشر خاکستری مغز، که مرکز عقل یا ریزنینگ است، غیر فعال می‌شود. بنابراین نمی‌تواند فرق واقعیت و خیال را تشخیص دهد. آن وقت همه چیز برایش شگفت می‌شود. ساخته‌های عجیب و غریب و زیبای خودش برایش مثل اتفاقات واقعی می‌شوند، و اتفاقات واقعی برایش مثل ساخته‌های خودش می‌شوند. این حالت‌ها زیاد هستند. [ادامه دارد] عباس پژمان
@apjmn

تکه‌های صحبت‌هایم در کافه گلکسی قزوین

۳- رمبو نکته‌ی بسیار مهمی را در کیمیای کلمه می‌گوید: «بر خود می‌‏بالیدم شعری می‌‏سازم که یک روز برای همه‌‏ی حس‌‏های پنجگانه قابل خواندن خواهد بود.»

اینجا او از زبان تصویری می‌گوید. مغز ما با حس‌های پنجگانه، یعنی بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه، راحت‌تر و ملموس‌تر می‌تواند ادراک کند. ایده‌ها و معناها، که شعر از آن‌ها ساخته می‌شود، باید به کمک زبان ادراک شوند. زبان هم توانایی‌ها و ظرفیت‌هایش در انتقال معناها محدود است. کلاً مغز با معناها و انتزاعیات چندان راحت نیست. رمبو این را خوب فهمیده بود. این‌که می‌گوید برخود می‌بالیده است که شعری می‌سازد که برای حس‌های پنجگانه قابل ادراک باشد، در واقع می‌خواسته شعری بگوید که زیاد وابسته‌ی معناها نباشد. این را مولوی هم گفته است:

حرف و صوت و گفت را بر هم زنم
تا که بی این هر سه با تو دم زنم

باید گفت رمبو واقعاً هم در این کار موفق بود! شعرهای بسیاری نوشت که بدون این که لازم باشد معناهایش را بفهمی، احساس‌هایش را به خوبی می‌توانی ادراک کنی!

اما انگار خودش به این حد از موفقیت راضی نبوده است. در همان فصل هذیان‏های ۲، شعرهایی را می‌آورد که می‌خواسته است شعرهایی باشند که با هر حسی بشود ادراکشان کرد. اما در یکی از آن‏ها چنین چیزی می‌گوید: «من طلا می‌دیدم و نمی‌توانستم بنوشم، / گریه می‏‌کردم.» ظاهراً به خاطر این بوده است که از شعر هم سرخورده می‌شود.

دیگر این‌که، انگار می‌خواسته است از همه‌ی شاعرها هم بالاتر قرار بگیرد. این‌که می‌گوید می‌خواستم شعری بگویم که فقط خودم مترجمش باشم، یعنی هیچ شاعری نتواند آن را بازسرایی کند. اما به خاطر محدودیت‌هایی که در زبان هست، شاعران بزرگ نمی‌توانند از یکدیگر بالاتر قرار بگیرند. هیچ شاعر بزرگی نیست که هیچ شاعر دیگری در حد او بزرگ نباشد. هر شاعر بزرگ جهانی را که در نظر بگیری، شاعران بزرگ دیگری هم هستند که هم‌سطح او باشند. رمبو در عرض فقط سه سال، آن هم وقتی‌که هنوز کودک بود، توانست خودش را تا سطح غول‌هایی مثل ورلن، بودلر و مالارمه بالا بکشد. پیش از او، هیچ گاه چنین چیزی در دنیای شعر اتفاق نیفتاده بود. بعد از او هم بعید است اتفاق بیفتد. اما ظاهراً غرورش بیش از این‌ها بوده است. نمی‌توانسته است بببیند کسان دیگری هم هستند که کم و بیش می‌توانند در سطح او قرار بگیرند!
‌
عباس پژمان
@apjmn

تکه‌های صحبت‌هایم در کافه گلکسی قزوین

۲- اما عصیان‌هایش فقط متوجه سنت‌های اجتماعی نیست. سنت‌های ادبی و هنری را هم شامل می‌شوند. بعد از آن که شرح دوزخش را گفت، شرحی از عصیان‌های هنری‌اش را هم خواهد گفت. شروع فصل هذیان‌های ۲ هم شرح این نوع از عصیان‌هایش است:

«حالا من. داستان دیوانگی‌‏های من. مدت‏‌ها بر خود می‏‌بالیدم که همه‌‏ی چشم‏‌اندازهای ممکن مال من است و مشاهیر نقاشی و شعر مدرن را مضحک می‌‏دیدم. آنچه دوست می‌داشتم نقاشی‏‌های احمقانه بر سردر ساختمان‌‏ها بود و دکورهای صحنه، پس‏‌آویز کارناوال‏‌ها، آگهی‌‏های شهرداری، تذهیب‏‌کاری‌‏ها؛ و ادبیات از مدافتاده، [دعاهای] لاتین کلیساها، کتاب‏های شهوت‏‌انگیز بدون املای درست، رمان‏‌های مادربزرگ‌‏ها، کتاب کوچولوهای بچه‌‏ها، اپراهای قدیمی، ترانه‌‏های کوچه‌‏بازاری، ریتم‌های سرهم‌شده.»

هیچ کدام از این‌ها هنر واقعی محسوب نمی‌شود. این‌ها در واقع عصیان علیه اصول جاافتاده‌ی هنرها هستند. اما عصیان‌هایش به این‌ها هم محدود نمی‌شود:

«برای اصوات رنگ اختراع می‌‏کردم! A سیاه، E سفید، I قرمز، O آبی، U سبز. شکل و حرکت هر صامت را قانونمند می‌‏ساختم، و بر خود می‌‏بالیدم شعری می‌‏سازم که ریتم‌‏هایش از غریزه‏‌ام بر می‏‌خیزد و یک روز برای همه‌‏ی حس‌‏های پنجگانه قابل خواندن خواهد بود. و من فقط خودم مترجمش خواهم بود.»

برای حروف صدادار رنگ اختراع کردن هم باز خودش عصیان دیگری است؛ عصیان علیه محدودیت ادراکی‌ای که ما داریم. همچنین است بی‌توجه بودن به اصولی که در طی قرن‌ها برای اوزان شعری تنظبم شده‌‌اند، و فقط از روی غریزه ریتم‌ها را انتخاب کردن.

مثل آن عصیان‌هایش علیه سنت‌های اجتماعی، عصیان‌های هنری‌اش را هم واقعاً اجرا ‌کرد. در همان سه سالی که مشغول شعر گفتن بود، حتی از مکتب سمبولیسم هم فراتر رفت، که خودش عصیانی علیه مکتب‌های پیشین بود. پنجاه سال پیش از آن‌که مکتب سوررئالیسم رسماً تولد یابد، رمبو واقعاً آن را اجرا کرد! سوررئالیسم مکتبی بود که علیه همه‌ی اصول جا افتاده‌ی شعر و هنرهای دیگر عصیان کرده بود. [ادامه دارد]

عباس پژمان
@apjmn

تکه‌های صحبت‌هایم در کافه گلکسی قزوین

۱- آرتور رمبو چندین بار در فصلی در دوزخ یاد دوران کودکی‌اش می‌افتد و آخرسر هم ناله‌ای برایش سر می‌دهد. اصلاً کتاب را با یاد و نوستالژی کودکی از دست رفته‌اش شروع خواهد کرد:

خیلی وقت پیش، اگر خوب به خاطر بیاورم، زندگی‌ام ضیافتی بود که همه‌ی دل‌ها خود را آنجا می‌گشودند. همه‌ی شراب‌ها آنجا جاری می‌شدند.

رمبو وقتی دوزخ را می‌نویسد، هیجده سالش است. این‌که می‌گوید خیلی وقت پیش، بدیهی است که منظورش همان چند سال اول زندگی‌اش یا کودکی‌اش خواهد بود. آن هم که می‌گوید اگر خوب به خاطر بیاورم، باز تأکیدی بر همین است. یعنی این که خیلی وقت است از آن دوران می‌گذرد. چون خاطره‌ها با گذشت زمان کمرنگ می‌شوند و بسیاری از جزئیاتشان محو می‌شوند. زندگی‌ام ضیافتی بود که همه‌ی دل‌ها خود را آنجا می‌گشودند. همه‌ی شراب‌ها آنجا جاری می‌شدند. این هم یعنی زندگی‌ام مثل جشنی بود که انگار از همه‌ی دل‌های شاد تشکیل شده است، و چنان آکنده‌ از سرمستی و بی‌غمی بود که انگار همه‌ی شراب‌های دنیا آنجا جاری بودند. یعنی همه‌اش سرمستی و بی‌غمی بود.

او بعد از این که این را درباره‌ی کودکی‌اش گفت، شرحی از عصیان‌هایش خواهد آورد! مشخص است که بعد از دوران کودکی‌اش، که برایش خیلی زود گذشته و تمام شده‌ است، کارش به عصیان کشیده است! عصیان در برابر قید و بندهایی که سنت بعد از پایان دوران کودکی به پای شخص می‌بندد. رمبو در تمام عمرش هیچ قید و بندی را نپذیرفت. هیچ! و عصیانش علیه این قید و بندها دوزخی از زندگی‌اش برایش ساخت. فصلی در دوزخ در واقع زندگی اوست. ادامه دارد]

عباس پژمان
@apjmn

به زودی، چیزهایی هوشمندتر از ما

جفری هینتون [پدر هوش مصنوعی، و برنده‌ی جایزه‌ی فیزیک نوبل ۲۰۲۴]:

من فکر می‌کنم ما در حال ورود به دوره‌ای هستیم که در آن موجوداتی هوشمندتر از خودمان خواهیم داشت.
@apjmn

سرقت؟ ادای احترام؟ یا زورگیری؟

سعدی:
به خاک پای عزیزت که عهد نشکستم
ز من بریدی و با هیچ کس نپیوستم

حافظ:
اگر چه خرمنِ عمرم غمِ تو داد به باد
به خاکِ پایِ عزیزت که عهد نشکستم

نظامی [در لیلی و مجنون]:
از زلف، بنفشه را دهد تاب
وز چهره، گُلِ شکفته را آب

حافظ:
تابِ بنفشه می‌دهد، طُره‌ی مشک‌سای تو
پرده‌ی غنچه می‌درد، خنده‌ی دلگشای تو

عطار:
از عشوه‌های خلق، به حلقم رسید جان
نه عشوه می‌فروشم و نه عشوه می‌خرم

حافظ:
مقصد از این معامله بازار تیزی است
نه عشوه می‌فروشم و نه عشوه می‌خرم


ابیات فراوانی از این نوع، در واقع صدها مورد، در دیوان حافظ هست، که رد پای پیشینیانش را به شکل آشکاری در خود نشان می‌دهند. این‌ها را چه چیزی باید به حساب آورد؟ سرقت ادبی؟ ادای احترام به پیشینیان؟ کشتی گرفتن با پهلوانان زبان‌آور؟!

البته حتماً هستند کسانی که این‌جور موارد را سرقت به حساب می‌آورند، اما شخصا این‌جور ابیات حافظ را سرقت نمی‌دانم. تمام شاعرانی که رد پای آن‌ها را در شعرهای حافظ می‌توان دید، شاعران مشهوری در زمان حافظ بودند. کسانی مثل سعدی، مولوی، نظامی، عطار، خاقانی، سنایی، انوری، عطار، عراقی، امیرخسرو، خواجوی کرمانی ... خود حافظ هم، حتی از همان اوان جوانی‌اش، مشهورترین شاعر زمان خودش بود! بنابراین حتماً می‌دانسته است که همه‌ی این کارهایی که با شعرهای دیگران می‌کند، به راحتی لو خواهند رفت. در واقع اگر هم قرار باشد محکومیتی برای حافظ در مورد این‌جور ابیاتش صادر شود، بهتر است او را به «زورگیری» محکوم کنیم، نه به سرقت. چون واقعاُ هم آن ابیات را از صاحبانشان می‌گیرد و مال خودش می‌کند. یا مال خودش هم می‌کند. با دیگران کاری ندارم. اما شخصاً معتقدم این‌جور کارهای حافظ با شعرهای پیشنیان خود ادای احترامی به آن‌ها هم هست. همچنین هماوردی کردن و کشتی گرفتن با آن‌ها. ظاهراً آدم شیطان و شوخ‌طبیعی بوده است.

در واقع این کاری که حافظ کرده است، بسیاری از بزرگانِ زبان‌های دیگر هم کرده‌اند. نمونه‌اش تی اس الیوت، مخصوصاً در زمین هرز، و جیمز جویس، مخصوصاً در فینگانزویک. و اصیل‌ترین شاعری که می‌شناسم، آرتور رمبو است. مخصوصاً در فصلی در دوزخش. او علیه همه‌ی مقررات، قوانین و قواعد اخلاقی عصیان کرد، اما ظاهراً هیچ شاعری را آن‌قدر آدم حساب نکرد که تأثیری ازش بپذیرد. حالِ چمنی را دارم / وانهاده به دست فراموشی / که بلند می‌شود، گل می‌دهد / با چمچم‌ها و کندرهایش / چمنی که در دست مگس‌های کثیف / با وزوزهای بیرحم است [آرتور رمبو / فصلی در دوزخ]...

عباس پژمان
۲۰ مهر ۱۴۰۳
@apjmn

نوبل پزشکی ۲۰۲۴

امسال بنیاد آلفرد نوبل جایزه‌ی خود را به دو دانشمند فیزیولوژیست آمریکایی اعطا خواهد کرد، و به خاطر کشف بزرگی خواهد بود که آن‌ها در فعالیت ژنتیکی سلول‌ها صورت داده‌اند. به خاطر کشف یک اصل مهم که فعالیت ژن‌ها را تنظیم می‌کند.

در تک تک سلول‌های بدن ما یک مجموعه اطلاعات ژنتیکی به صورت ۲۳ جفت کروموزوم وجود دارد، که مثل یک کتابچه‌ی راهنما است. این کتابچه واقعا مثل یک کتابچه است! یعنی نسخه‌های آن در همه‌ی سلول‌هایمان مثل نسخه‌های یک کتاب است. یعنی اطلاعات موجود در همه‌ی آن‌ها درست مثل هم است. هر سلولی همه‌ی فعالیت‌های خود را از روی اطلاعات موجود در این کتابچه‌اش انجام می‌دهد. اما عجیب این‌که هر سلولی فقط اطلاعاتی را از این کتابچه می‌خواند که به کارش مربوط می‌شود! سلول‌هایی که در بدن ما هستند شکل‌های مختلفی دارند و کارهایشان شبیه هم نیست. در واقع هر دسته از آن‌ها کارهای مشخصی را انجام می‌دهند که با کارهای دسته‌های دیگر فرق دارد. مثلاً سلول‌های عضلانی داریم که شکل مخصوصی دارند و کار مشخصی انجام می‌دهند که تولید حرکت برای اندام‌ها و اعضای مختلف است. سلول‌های عصبی داریم، که شکل‌های مخصوص خود را دارند و کارهای مشخصی انجام می‌دهند؛ مثل تولید حافظه، احساس، آگاهی و غیره. الی‌ آخر. اما سلول‌ها چطور می‌توانند فقط اطلاعات مربوط به خود را از آن کتابچه بخوانند؟ مسئله به چیزی به نام تنظیم ژن مربوط می‌شود. یعنی در هر سلولی فقط ژن‌های مربوط به شکل و ظایف آن سلول فعال می‌شوند نه همه‌ی ژن‌هایی که در کتابچه‌اش هست.

کشفی که برندگان نوبل امسال پزشکی صورت داده‌اند، به یک بخش از این تنظیم ژن مربوط می‌شود. عوامل بسیاری هستند که این تنظیم را به عهده دارند. مقداری از آن‌ها قبلاً کشف شده بودند. کشفی که ویکتور آمبروس و گری روکون انجام داده‌اند به یک عامل دیگر مربوط می‌شود که ظاهراً مهم‌تر از همه‌ی عوامل دیگر است. این عامل یک‌جور رنا یا آر ان ای است، که چون برعکس رنای معمولی خیلی کوچک یا ریز است اسمش را ریزرنا یا میکرو آر ان ای گذاشته اند. رناهای معمولی هر کدام چند صد یا حتی چند هزار ژن در خود دارند، اما این ریزرناها هر کدام فقط از حدود ۲۰ ژن تشکیل می‌شوند. کارشان هم این است که در آن کتابچه یا دستورالعملی که در هر سلول هست، فقط ژن‌های مربوط به شکل و وظایف آن سلول را فعال می‌کنند. با بقیه‌ی ژن‌ها کاری ندارند. آن‌ها در واقع یکی از رازهای شکل‌گیری بدن را کشف کرد‌ه‌اند.

عباس پژمان
@apjmn

ویکتور امبروس و گری روکون، برندگان نوبل پزشکی ۲۰۲۴ . ویکتور امبروس فیزیولوژیست و استاد دانشکده‌ی پزشکی ماساچوست است و گری روکون استاد ژنتیک دانشگاه هاروارد. آن‌ها به خاطر کشف ریزرناها این جایزه را برده‌اند. ریزرناها رناهایی هستند که در تنظیم ژن، یعنی فعال کردن ژن‌های مخصوص هر سلول، نقش مهمی بازی می‌کنند. ویکتور و گری در واقع یکی از رازهای شکل‌گیری بدن را کشف کرد‌ه‌اند.
@apjmn

راهی که انتخاب نکردم

دو راه در جنگلی زرد از هم جدا شدند
اما حیف كه نتوانستم هر دو را بروم،
و فقط توانستم یك رهرو باشم [نه دو رهرو].
خیلی آنجا ایستادم، و تا جایی که چشم کار می‌کرد،
یکی از آن‌ها را تا دوردست نگاه کردم
تا این‌که در زیر بوته‌ها در میان درخت‌ها پیچ خورد

آن‌گاه دیگری را انتخاب کردم، که این هم مثل آن زیبا بود،
و حتی شاید استحقاق بیشتری داشت
چون پوشیده از علف‌های پا نخورده بود
در حالی که آن یکی آن‌قدر پا خورده بود
که تقریباً علفی بر آن نمانده بود

آن روز صبح، آن‌ها هردو پوشیده از برگ‌هایی بودند
که هنوز پایی سیاهشان نکرده بود
آه، اولی را برای یک روز دیگر گذاشتم!
با این حال، چون می‌دانستم که در ادامه‌ی هر راهی راه دیگری هست،
شک داشتم که هیچ گاه دو باره آنجا برمی‌گردم

یک روز، سال‌های سال بعد،
یک جایی آه‌کشان چنین خواهم گفت:
در جنگلی دو تا راه از هم جدا شدند
و من راهی را انتخاب کردم که کسی از آن نرفته بود
و همه‌ی این تفاوت‌ها را آن برایم درست کرد

رابرت فراست
ترجمه‌ی عباس پژمان
@apjmn

که شبی نخفته باشی به درازنایِ سالی

سعدی بیتی در یکی از غزل‌هایش دارد که به این صورت است:
به تو حاصلی ندارد غمِ روزگار گفتن
که شبی نخفته باشی به درازنایِ سالی

بیفایده است که به تو از غم روزگار بگویم! تویی که شبی [در عمرت] نخفته‌ای که به درازنای سالی بوده باشد.

بعضی‌ها می‌گویند مصرع دوم این بیت سعدی غلط است! می‌گویند در واقع باید می‌گفت، که شبی «بیداری نکشیده باشی»، نه این که بگوید، که شبی نخفته باشی، یا نخوابیده باشی!

آیا واقعاً سعدی دچار اشتباه شده است؟‌ نه.

شب، قسمتی از شبانه روز است که معمولاً با خوابیدن یا خفتن گذرانده می‌شود. بنابراین، طبق قانون استعاره‌ها، خوابیدن یا خفتن، به راحتی می‌تواند استعاره‌ای برای گذراندن شب باشد. معنی بیت سعدی در واقع این است:

بیفایده است که به تو از غم روزگار بگویم! تویی که شبی [در عمرت] نگذرانده‌ای که به درازنای سالی بوده باشد.

بَسَم از هوا گرفتن، که پری نمانْد و بالی
به کجا روم ز دستت، که نمی‌دهی مجالی

همه عمر در فراقت، بگذشت و سهل باشد
اگر احتمال دارد، به قیامت اتصالی

چه خوشست در فراقی، همه عمر صبر کردن
به امید آن که روزی، به کف اوفْتَد وصالی

به تو حاصلی ندارد غمِ روزگار گفتن
که شبی نخفته باشی به درازنایِ سالی

غمِ حالِ دردمندان، نه عجب گَرَت نباشد
که چنین نرفته باشد، همه عمر بر تو حالی

سخنی بگوی با من، که چنان اسیرِ عشقم
که به خویشتن ندارم، ز وجودت اشتغالی ...

عباس پژمان
۱۱ مهر ۱۴۰۳
@apjmn

مولوی و سوررئالیسم

چطور حرف بزنم، وقتی که آتش دلم زبانه می‌کشد؟ وقتی که شیر هجران [هجرانی که مثل شیر است] خشمگین شده است و می‌خواهد خونم را بریزد!

آن کس که در هنگام هشیاری‌اش هم پرشور و حال و مست‌ است، او وقتی شراب هم بخورد دیگر چه می‌شود! شیر مستی می‌شود که دیگر کار «توصیف» نیست که چیزی درباره‌اش بگوید. شیری که در گستره‌ی مرغزار هم نمی‌گنجد.

من به فکر جور کردن قافیه هستم، یارم می‌گوید، قافیه را ول کن! فقط به خود من فکر کن! ای که همه‌ش داری به قافیه فکر می‌کنی، راحت باش! خودت قافیه‌ی خوشبختی‌ام هستی [نه آن قافیه‌هایی که از حرف ساخته می‌شوند]. اصلاً حرف چیست که تو به آن اهمیت بدهی؟ حرف چیزی مثل آن خارهایی است که روی دیوار باغ انگور می‌رویند.

ــ [باشد!] قانون حرف، اصوات و سخن را باطل می‌کنم، تا بدون این‌ها با تو سخن بگویم.



چون زنم دم کآتش دل تیز شد
شیرِ هجر آشفته و خون‌ریز شد

آن که او هشیارْ خود تند است و مست
چون بوَد‌‌ چون او قدح گیرد به دست؟
شیر ‌مستی کز صفت بیرون بوَد
از بسیط مرغزار افزون بوَد
قافیه اندیشم و دلدار من
گویدم مندیش جز دیدار من
خوش نشین ای قافیه‌اندیش من
قافیه‌ی دولت تویی در پیش من
حرف چه‌بْوَد تا تو اندیشی از آن‌؟
حرف چه‌بْوَد‌؟ خار دیوار رَزان
حرف و صوت و گفت را بر هم زنم
تا که بی این هر سه با تو دم زنم

دو تا از مؤلفه‌های اصلی سوررئالیسم، یکیش بیهوده اعلام کردن «توصیف»، و فقط استفاده از زبان «تصویر» یا «زبان تصویری» در شعر و روایت بود، دیگری آفرینش فقط در حالت‌هایی که بخش ناخودآگاه ذهن بر خودآگاه غلبه می‌کند. مولوی در این ابیاتش دقیقاً همین کارها را کرده است. توصیف را، که با حرف، سخن، قافیه و غیره صورت می‌گیرد، بیهوده اعلام می‌کند. فقط از زبان تصویر استفاده می‌کند. مثلاً هجرانش را به صورت شیر خشمگینی درمی‌آورد که می‌خواهد خون او را بریزد. همین‌طور شوریده‌حالی با عظمتش را به شیر مستی تشبیه می‌کند که در پهنه‌ی مرغزار هم نمی‌گنجد. همچنین آنجا که معشوقه می‌گوید حرف و قافیه را ول کن، فقط به خود من فکر کن، فقط خود مرا ببین! بعد هم که اصلاً صحبت از حالتی است که از حالت‌های ناخودآگاه است. حالت ذهنی کسی که حتی در عالم هشیاری هم مثل مست‌هاست. این دو تا مؤلفه، استفاده از زبان تصویری به جای توصیف، و آفرینش هنری فقط در حالت‌های ناخودآگاه، تقریباً در سرتاسر آثار مولوی حضور دارند.

سوررئالیسم چیزی نبود که سوررئالیست‌های فرانسه آن را ابداع کرده باشند. آن‌ها خودشان هم این را در بیانیه‌ی سوررئالیسمشان گفتند. آن‌ها در آن بیانیه از نویسندگان و شاعرانی اسم بردند که پیش از آن‌ها بودند، اما هر کدامشان چیزی از سوررئالیسم را در زندگی و آثار خودشان داشتند. کسانی مثل آرتور رمبو، شارل بودلر، استفان مالارمه، ویکتور هوگو و غیره. البته از مولوی اسم نبردند، احتمالاً چیزی از شعرهای او را نخوانده بودند، اما مولوی هم بدون شک یکی از سوررئالیست‌های بزرگ می‌تواند باشد.

عباس پژمان
۸ مهر ۱۴۰۳
@apjmn