History Samadhan Mahajan

Paper 2

उद्या होणाऱ्या राज्यसेवा पूर्व परीक्षेसाठी सर्वांना मनःपूर्वक शुभेच्छा...
Peace of mind
प्रश्नपत्रिकेनुसार घेतलेला निर्णय.
स्वतः च्या अभ्यासावर विश्वास.
स्थिरता
या बाबी नक्कीच आपल्याला मदत करतात.
शूभेच्छा ❤️💐💐

आज मला प्रश्न पडतो, १८२७ मध्ये जन्माला आलेल्या ज्योतिराव फुले नावाच्या माणसाने एवढी थेट, निःसंदिग्ध भूमिका तेव्हा कशी घेतली असेल? ब्राह्मणी व्यवस्थेला आणि जातपितृसत्तेला असे थेटपणे भिडणे हे आजही अवघड आहे. बहुसंख्य समुदायाच्या धारणांचा, भावनांचा विचार न करता असे मूर्तीभंजन करणे आजही अशक्य आहे.

तेव्हाच्या पुण्यासारख्या शहरात फुले अशी भूमिका कशी घेऊ शकले? हे असामान्य धैर्य त्यांच्यात कसे आले? कोणतीही भीडभाड न बाळगता महात्मा फुले एवढे टोकदार कसे झाले?

याला जोडून दोन गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत.
व्यक्तिगत जीवनात महात्मा फुले आत्यंतिक मोकळे, उदार, प्रेमळ आणि अर्थातच जातभेद न मानणारे होते. ब्राह्मण विधवेच्या मुलाला स्वतःचा वारस म्हणून स्वीकारणे हा एकमेव पुरावाही त्यासाठी पुरेसा आहे. फुल्यांची भूमिका ही पूर्णपणे मूल्यात्मक होती. कोणत्याही जातीविषयी आकस असण्याचा मुद्दाच नव्हता. ब्राह्मणी व्यवस्थेला त्यांचा विरोध होता आणि या जातीतील लोकही, प्रामुख्याने स्त्रिया, या व्यवस्थेचे बळी आहेत, याचे त्यांना भान होते.

दुसरे म्हणजे, जहाल बोलून लोकांचे लक्ष वेधून घेणे, असे काम फुल्यांचे नव्हते.
महात्मा फुले कमाल कृतिशील होते.
'गुलामगिरी'मध्ये त्यांनी केलेली मांडणी आत्यंतिक आक्रमक दिसते, पण 'सार्वजनिक सत्यधर्म'मधून पर्यायाची मांडणीही ते करतात.

केवळ बोलून महात्मा फुले थांबत नाहीत. सगळी किंमत चुकवून ते हे कृतीत आणतात. तसे काम उभे करतात.

फुल्यांमध्ये आलेले धैर्य यामुळे आहे.
विचारांची स्पष्टता, मूल्यात्मक भान, नाकारायचे काय याबद्दल निःसंदिग्धता आणि साकारायचे काय याविषयीची खात्री. शिवाय, जे आपण बोलू, ते प्रत्यक्ष जमिनीवर उभे करण्याची अफाट क्षमता.

ब्राह्मणी व्यवस्थेला जहाल शब्दांत, टोकाचा विरोध करणारे फुले तेव्हाच समजतील, जेव्हा केशवपन होणार्‍या अथवा फसवल्या गेलेल्या ब्राह्मण विधवा बघून कळवणारे महात्मा आपल्याला समजतील.

आजच्या आपल्या स्वातंत्र्याचा आणि संविधानाचा खरा पाया या महात्म्याने रचला आहे.
ज्योतिरावे रचिला पाया, भीम झालासे कळस!

- संजय आवटे

मुख्यमंत्र्यांच्या दालनातील कारकीर्द दाखवणाऱ्या तक्त्यावर या पुढेही अनेक जणांची नावे मुख्यमंत्री म्हणून लिहिली जातील . नवा वारसदार आल्यावर ती पाठीमागे पडून नवीन नावे लिहिली जातील. पण काळाच्या काळजावर देशभक्त नरिमन यांचे गोंदलेले नरिमन पॉईंट हे नाव चिरकाल राहणार आहे.
या निमित्ताने मुंबई महानगराचा गौरवशाली पाया घालणाऱ्या कर्तबगार पुरुषांपैकी एक मुंबईकरांचा #लाडका_पुत्र या नात्याने मला बॅरिस्टर वीर नरिमन यांचे स्मरण होते, त्यांना माझा मानाचा मुजरा .

—--विश्वास पाटील

महाराष्ट्राचे #पहिले_मुख्यमंत्री वीर नरिमन होणार होते ! पण तेव्हाच्या गुजराती लॉबीचा प्रचंड विरोध. शेवटी सुभाषबाबूंचे जिवलग मित्र बॅरिस्टर नरिमन आताच्या “#नरिमन_पॉईंट” मुळे आजराअमर झालेच !

—-विश्वास पाटील

खरे तर #मुंबई प्रांतिक राज्याच्या 1937 च्या पहिल्या निवडणुकीनंतर महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री #बॅरिस्टर_खुर्शीद_नरिमन होणार हे जवळजवळ नक्की झाले होते. पण या राज्याच्या मुख्यमंत्रीपदाला पहिल्यापासूनच राजकीय वादंगाचा आणि वादळाचा जणू डाग लागलेला आहे.

मुंबई राज्याचे मुख्यमंत्री होण्यापासून बॅरिस्टर नरिमन यांना #सरदार_पटेल यांनी रोखले. सरदार तेव्हा केंद्रीय काँग्रेस पार्लमेंटरी बोर्डाचे चेअरमन होते. या निवडणुकीमध्ये बॅरिस्टर के एफ नरिमन हे तुफान मतांनी निवडून आले होते. त्यांची मुख्यमंत्री व्हायची खूप इच्छा होती. त्या आधी त्यांनी 1935 आणि 36 मध्ये मुंबईचे लोकप्रिय महापौर म्हणून उत्तम काम केले होते.

बॅरिस्टर नरिमन हे #गांधीवादी होते. परंतु गांधीजींच्या अहिसेच्या फाजील अतिरेकाला त्यांचा विरोध असायचा. त्या आधी नरिमन हे जवळपास 30 वर्ष कायदेमंडळाचे सदस्य म्हणून निवडून येत होते. त्यांनी पंडित नेहरू आणि सुभाष बाबू यांच्यासोबत काँग्रेसच्या युथ लीगमध्ये काम केले होते. अतिशय गाजलेले एक निष्णात #फौजदारी_वकील आणि उच्च कोटीचे व धारदार भाषण करणारे एक फर्डे वक्ते म्हणून त्यांची मोठी ख्याती होती.

बॅरिस्टर विठ्ठलभाई यांना #सुभाषचंद्र_बोस खूप आवडायचे. तर त्यांचे धाकटे बंधू सरदार पटेल यांच्यासाठी गांधीजी म्हणजे जीव की प्राण असायचे. एकूणच खुर्शीद नरिमन यांचा अनेक मुद्द्यावर गांधीजींना असणारा विरोध आणि सुभाषबाबूंशी असलेली त्यांची मैत्री व इतर काही तात्कालिक छोटे-मोठे वाद त्यांच्या मुख्यमंत्रीपदाच्या आड आले. सरदार पटेल यांनी विरोध केल्यामुळे त्यांचे महाराष्ट्राचा म्हणजेच मुंबई प्रांताचा पहिला मुख्यमंत्री होण्याचां योग जुळून आला नाही. त्यांच्या ऐवजी सरदार पटेल यांनी रत्नागिरीपुत्र बाळासाहेब गंगाधर तथा बी जी खेर यांना मुंबई प्रांताचे पहिले मुख्यमंत्री बनवले. त्या वेळेच्या रीवाजानुसार या पदाला #पंतप्रधान असे म्हटले जायचे. तेव्हाच्या मुंबई प्रांताची हद्द ही आताच्या हुबळी-- #बेळगाव पासून ते #पुणे नगर आणि नाशिक पर्यंतच्या दख्खन, समुद्राकाठचे कोकण, आजचा संपूर्ण गुजरात प्रांत (संस्थानी विभाग सोडून) व आजच्या पाकिस्तानातील सिंधप्रांता पर्यंत मुंबई राज्याची विराट अशी हद्द होती.

त्या आधी बॉम्बे रिक्लेमेशन केस मध्ये हार्वे या नावाच्या ब्रिटिश अधिकाऱ्याचे नरिमन यांनी विधिमंडळात व विधिमंडळा बाहेर अक्षरशः वाभाडे काढले होते. गोऱ्या ब्रिटिश साहेबाकडून बांधकाम खात्यात झालेल्या काळ्या भ्रष्टाचाराची अक्षरशः लक्तरे काढली होती. त्यामुळे चिडलेल्या हार्वे साहेबाने नरिमन यांच्याविरुद्ध हायकोर्टामध्ये अब्रू नुकसानीचा दावा दाखल केला. तो दावा सुद्धा खूप गाजला होता.

ब्रिटिश #जजने_हार्वे यांच्या विरुद्धचे आरोप पुरेशा कागदपत्र अभावी सिद्ध होऊ शकत नाहीत असा निकाल दिला. पण बॅरिस्टर नरिमन यांना त्याबाबत दोषी धरायचे धाडस त्या न्यायाधीशाला झाले नाही. बॅरिस्टर नरिमन यांनी जनहितासाठी जो काही खटाटोप केला होता, त्याच्या पाठीमागची त्यांची जी तळमळ होती. त्याबाबत नरिमन यांचे न्यायमूर्तींनी कौतुकच केले. त्यामुळे नरिमन मुंबईत अक्षरश जननायक बनले. लोक त्यांना गर्वाने “वीर नरिमन” म्हणून बोलावू लागले.

तसेच जनतेने मंत्रालयाच्या त्या परिसराला “नरिमन पॉईंट’ असे नाव देऊन त्यांचा यथोचित सन्मानच केला.

सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी बॅरिस्टर नरिमन यांच्यावर केलेला अन्याय अनेकांना पटला नव्हता. भारताचे राष्ट्रपती अबुल कलाम आझाद यांनी लिहिलेल्या आपल्या “इंडिया विंस फ्रीडम” या आत्मचरित्रात अगदी आरंभीच याबाबत सरदार पटेल यांच्यावर खूप कठोर शब्दात टीका केलेली आहे. तसेच पारशी समाजातून आलेल्या, देशासाठी अनेक वेळा तुरुंगवास भोगलेल्या नरिमन यांच्या सारख्या देशभक्तावर जो अन्याय झाला, त्याबाबत खूप हळूहळू आणि खेदही व्यक्त केला आहे.

एक निष्णात फौजदारी वकील म्हणून नरिमन यांना त्या काळात अक्षरशः लाखो रुपये मिळायचे. बॅरिस्टर नरिमन यांचे महाराष्ट्राचा पहिला मुख्यमंत्री व्हायचे स्वप्न पूर्ण झाले नाही. पण ज्या परिसरामध्ये मंत्रालय आहे त्या भूभागाचे नाव स्वाभिमानी व देशप्रेमी मुंबईकरांनी ‘नरिमन पॉईंट” असे ठेवून नरिमन साहेबांना कायमस्वरूपी अमरत्वाच्या विटेवर बसविले आहे.

इंदिरा गांधी
https://samadhanmahajan.blogspot.com/2020/10/blog-post_31.html

स्थळ - काळ
अरुण टिकेकर
पेज 14

गिरणी संपात पुढाकार घेतल्यामुळे त्यांना विसापूरच्या तुरूंगातही जावे लागले.
तेथे भेटलेल्या कॉम्रेड रघुनाथ कऱ्हाडकर यांच्या प्रभावामुळे ते कम्युनिस्ट झाले.
पोलिसांचा ससेमिराचुकवत ते कोल्हापूरला आले व मास्टरविनायकांच्या स्टुडिओत काम करू लागले.
येथेच त्यांच्या मित्रांनी त्यांचे ‘अमर शेख’ असे नामकरण केले.
राष्ट्रीय चळवळीत ते 1930 - 32 च्या सुमारास सामील झाले.
पुढे 1947 साली ज्योती म्हणजे पूर्वाश्रमीच्या कुसुम शामराव जयकर यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला.
स्वतः एकश्रमिक म्हणून सर्वसामान्यांच्या उत्थानाचे स्वप्न त्यांनी पाहिले.
आपल्या रचना रसाळपणे बुलंद आवाजात गात त्यांनी युक्त महाराष्ट्र चळवळीचा यशस्वी प्रचार केला.
स्वरचित आणि इतरांचीही कवने ते प्रभावीपणे पेश करीत.

गोवामुक्ति-आंदोलनातही त्यांनी मोठे योगदान दिले.
चिनी व पाकिस्तानी आक्रमणांच्या वेळी आपल्या शाहिरीने त्यांनी लाखो रूपयांचा निधी देशासाठी गोळा केला. उपेक्षित समाजाच्या उद्धारासाठी वाणी, लेखणीचा यज्ञ त्यांनी मांडला. त्यांच्या शाहिरीत लावणी, पोवाडे, गीते, लोकनाट्ये इत्यादींचा समावेश होता.
जनसमुदायाला भारून टाकण्याचे प्रभावी अंगभूत कौशल्य त्यांच्याजवळ होते. त्यांची लेखणी जिवंत, ज्वलंत आणि हृदये प्रदीप्त करणारी होती.
प्रसार आणि प्रचारकार्यात या गुणांचा त्यांनी पुरेपूर उपयोग केला.
त्यांच्या या गुणांचा वारसा त्यांच्या कन्या प्रेरणा आणि मलिका यांच्यातही दिसून येतो.
कवितेची अंतर्लय व रचना यमकप्रचुर करण्याची अमर शेख यांची प्रवृत्ती होती. रौद्र रसाचा आविष्कारही त्यांच्या काही कवनांतून त्यांनी घडविला.

त्यांच्या बऱ्याचशा रचना प्रासंगिक असल्या, तरी त्यांत विचारभावनांचे थरारते चैतन्य जाणवते.
ते नुसतेच मनस्वी कवी नव्हते, तर जनस्वी लोकशाहीर होते. त्यांची कविता जनतेच्या ओठांवर रूजली, फुलली आणि ती लोकगंगेने जगविली. प्र.के. अत्रे, मं.वि. राजाध्यक्ष यांनी मुक्तकंठाने या शाहिराचा गौरव केला आहे.
अत्रे त्यांना ‘ महाराष्ट्राचा मायकोव्हस्की ’ म्हणत.
त्यांना सर्वांत प्रिय असलेली पदवी होती लोकशाहीर! कारण आपले सारे आयुष्यच त्यांनी जनताजनार्दनाला अर्पण केले होते. कविता हा या लोकशाहिराचा बहिश्चर प्राण होता आणि सामान्यांतल्या सामान्याचे उत्थान हा त्यांच्या आत्म्याचा आवाज होता.

'कलश' आणि 'धरतीमाता' हे त्यांचे काव्यसंग्रह, 'अमरगीत' हा गीतसंग्रह आणि 'पहिला बळी' हे त्यांनी लिहिलेले नाटक.
त्यांनी रचलेल्या पोवाड्यांत छ. शिवाजी महाराज, होळकर आणि उधमसिंग यांच्या पोवाड्यांचा समावेश आहे.
'युगदीप' व 'वख्त की आवाज' ह्या मासिकांचे त्यांनी संपादन केले. 'प्रपंच' आणि 'महात्मा ज्योतिबा फुले' ह्या चित्रपटांतून तसेच 'झगडा' या नाटकातून त्यांनी प्रभावी आणि ढंगदार भूमिका केल्या.
'महात्मा फुले’ हा चित्रपट तर आचार्य अत्रे यांचीच निर्मिती होय. अत्रे तेव्हा म्हणाले होते, अमर शेख म्हणजे धग, रग, आग यांची बेरीज होय....
आयुष्याच्या अखेरच्या टप्प्यात साम्यवादी पक्षाशी झालेल्या मतभेदांच्या भोवऱ्यात सापडल्याने त्यांनी तो पक्ष सोडला.

त्यांच्या मरणोपरांत लोककलांचे जतन, संवर्धन व संशोधन व्हावे तसेच शाहिरी व लोक-कलेचा वारसा वृद्धिंगत व्हावा या उद्देशांनी मुंबई विदयापीठात त्यांच्या सन्मानार्थ ‘शाहीर अमर शेख ’ अध्यासन सुरू करण्यात आले हीच काय ती अल्पशा समाधानाची बाब होय!

या महान शाहिराची आज जयंती आहे.
सद्यकाळात मुसलमान असणं हे घाऊकदृष्ट्या तिरस्काराची आणि हेटाळणीची बाब होऊन बसली आहे, शिवाय मुसलमान म्हणजे देशद्रोहीच असला पाहिजे अशी विखारी समीकरणे जाणीवपूर्वक लोकांच्या मनात दृढ केली जाताहेत त्यामुळेच एके काळी अमर शेख नावाच्या मुस्लिम शाहिराने रक्ताचे पाणी करून विद्रोहाचा आवाज बुलंद केला होता हे हेतुतः मांडावे लागते.

शाहीर अमर शेख यांना त्रिवार अभिवादन.....

- समीर गायकवाड.

असे असूनही या शाहिरांना काहीही मिळालेले नाही.
कोणतेही मानधन त्यांनी घेतलेले नाही. प्रवास खर्च कोणी दिला असेल तर ठीक पण एसटीची लाल गाडी आणि साध्या युनियनची उपलब्ध असतील ती वाहने यातून प्रवास करून सारा महाराष्ट्र पिंजून काढणारे हे शाहीर आणि त्यांचे नायक शाहीर अमर शेख यांना विसरणे अपराध ठरेल.

संयुक्त महाराष्ट्रातील लढयाचे दोन-तीन मोठे टप्पे होते. पैकी प्रतापगडचा मोर्चा हा एक टप्पा होता.
मुंबई महापालिकेच्या निवडणुका समितीने जिंकणे हा मोठा टप्पा होता.
त्याचप्रमाणे दिल्लीवर धडकलेला समितीचा विराट मोर्चा हाही फार मोठा टप्पा मानला जातो.

दिल्लीच्या या मोर्चात अग्रभागी एक ट्रक होता.
त्या ट्रकवर उभं राहून शाहीर अमर शेख यांची डफावर थाप पडली ती सकाळी दहा वाजता.
मोर्चा दुपारी चार वाजेपर्यंत चालला.
दहा ते चार असे सहा तास शाहिर अमर शेख गात होते.

दिल्लीच्या रस्त्यावरील सरदारजीसह बाकी अन्यभाषिक मंडळी तोंडात बोटं घालून या शाहिराकडे पाहत होते.
गगनभेदी स्वर होते ते!
अमर शेख यांचा आवाज दिल्ली भेदून जात होता. एका पाठोपाठ एक पोवाडे, गीते ते गात होते -
‘जाग मराठा.. आम जमाना बदलेगा..’
त्या रणरणत्या उन्हांत इतक्या वेळासाठी त्वेषाने गाताना अन्य कुठला शाहीर श्रमाने धराशायी झाला असता.

अमर शेख यांच्यासोबत लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे असायचे. त्यांचा उल्लेख न करणं अत्यंत कृतघ्नपणा होईल.
अण्णा भाऊंनी गीतं लिहायची आणि अमर शेख यांनी ती गायची असा जणू दस्तूरच होऊन गेला होता.

‘माझ्या जिवाची होतीया काहिली ही अण्णाभाऊंनी लिहिलेली छक्कड लावणी अमर शेख यांनी गावागावात पोहोचवली.

"या मुंबईत गर्दी बेकारांची, त्यात भरती झाली माझी एकाची
मढयावर पडावी मूठभर माती, तशी गत झाली आमची
ही मुंबई यंत्राची, तंत्राची, जगणारांची, मरणारांची, शेंडीची, दाढीची
हडसनच्या गाडीची, नायलॉनच्या आणि जॉर्जेटच्या तलम साडीची
बुटांच्या जोडीची, पुस्तकांच्या थडीची, माडीवर माडी, हिरव्या माडीची
पैदास इथं भलतीच चोरांची, ऐतखाऊंची, शिरजोरांची, हरामखोरांची, भांडवलदारांची,
पोटासाठी पाठ धरली होती मी कामाची, पर्वा केली नाही उन्हाची थंडीची, पावसाची,
पाण्यानं भरलं खिसं माझं, वाण मला एका छत्रीची
त्याच दरम्यान उठली चळवळ संयुक्त महाराष्ट्राची
बेळगाव, कारवार, निपाणी, गोव्यासह एकभाषिक राज्याची
चकाकली संगीन अन्यायाची, फौज उठली बिनीवरची
कामगारांची, शेतकऱ्यांची, मध्यमवर्गीयांची
उठला मराठी देश, आला मैदानी त्वेष, वैरी करण्या नामशेष
गोळी डमडमची छातीवर साहिली,
माझ्या जिवाची होतीया काहिली..

त्याचवेळी कवी नारायण सुर्वे यांची एक कविता अमर शेख यांच्या गायकीच्या माध्यमातून लोकांच्या मनात रूजली, ती कविता होती -
"डोंगरी शेत माझं गं मी बेनू किती?
आलं वरिस राबून मी मरावं किती?

कवळाचे भारे बाई गं घेऊन चढावं किती?
आडाचं पाणी बाई गं पाणी वढावं किती?
घरात तान्हा माझा गं तान्हा रडंल किती?
तान्ह्याचं रडं ऐकून पान्हा येईल किती?.. "

दिल्लीचा मोर्चा संपल्यानंतर जाहीर सभा झाली. तेव्हा आचार्य अत्रे अमर शेख यांना म्हणाले, ‘शाहीर, छत्रपती शिवाजी महाराज आज असते तर त्यांनी तुमच्या पाठीवर ‘शाब्बास शाहीर’ अशी थाप मारून हातातलं सोन्याचं कडं तुम्हाला बक्षीस दिलं असतं.

अमर शेख हे नुसतेच शाहिर नव्हते तर ते गीतकारही होते. ‘अमर गीत’, धरती माता, कलश, हे त्यांचे काव्यसंग्रह त्यांच्यातील साम्यवादी कवीची साक्ष पटवायला पुरेसे आहेत. ‘कलश’ या काव्यसंग्रहाला आचार्य अत्रे यांनी साठ पानांची प्रस्तावना लिहिली आणि ‘कलश’चे महत्त्व त्यामुळे मराठी मनात घराघरात पोहोचले.

याच ‘कलश’मध्ये अमर शेख यांनी कोकीळच्या संगीतावर एक कविता लिहिली आहे. जगाला या कोकीळ आवाजाची मोहिनी अनेक वर्षे आहे. पण साम्यवादी कवीला या संगीतापेक्षाही गरीब माणसाच्या पोटातील भूक अस्वस्थ करीत आहे आणि म्हणून अमर शेख लिहून जातात..
कोकीळं गाऊ नको तव गीत
जाळीत सुटले मानवी हृदया..
जे भेसूर संगीत
भूक येई?पायात माझी बघ
होई जीवाची तगमग तगमग
काय मला तारील तुझे संगीत
कोकीळं गाऊ नको तव गीत.....

शेख अमर / अमर शेख हे त्यांचे टोपण नाव होते. त्यांची कारकिर्द २० ऑक्टोबर १९१६ ते २९ ऑगस्ट १९६९ इतकी राहिली.
मेहबूब हुसेन पटेल हे त्यांचे मूळ नाव. आईचे नाव मुनेरबी.

उस्मानाबाद जिल्ह्यातील परंडा तालुक्यातील कुंभेफळ या गावी अमर शेख यांचा जन्म झाला. वयाच्या दहाव्या वर्षी ते आईसोबत बार्शी येथे आजोळी गेले आणि तिथून पुढे त्यांची कारकीर्द बार्शीत बहरली
गरीब मुसलमान कुटुंबात जन्मलेल्या या मुलाला विलक्षण पल्लेदार, पहाडी आवाजाची निसर्गदत्त देणगी तसेच मराठी लोकगीतांचा समृद्ध वारसा आईकडून लाभला होता.
गरिबीमुळे कधी बसचालकाबरोबर क्लीनर म्हणून, तर कधी गिरणीकामगार म्हणून त्यांना काम करावे लागले.

संयुक्त महाराष्ट्रासाठीची दिल्लीतली जाहीर सभा संपल्यानंतर आचार्य अत्रे अमर शेख यांना म्हणाले होते की, ‘शाहीर, छत्रपती शिवाजी महाराज आज असते तर त्यांनी तुमच्या पाठीवर ‘शाब्बास शाहीर’ अशी थाप मारून हातातलं सोन्याचं कडं तुम्हाला बक्षीस दिलं असतं....’
अमर शेख धर्माने मुस्लीम पण त्यांनी ना कधी जात बघितली, ना कधी धर्म बघितला. आयुष्याची सुरुवात पाणक्या म्हणून, गाडीचा क्लिनर म्हणून, नंतर गिरणी कामगार म्हणून, नंतर गिरणी कामगारांचा पुढारी म्हणून आणि पहाडी आवाजाच्या देणगीमुळे ते महाराष्ट्रात प्रसिद्ध तर झालेच पण लोकप्रियही झाले. शेख आडनावाच्या शाहिराची ही रसरशीत चित्तरकथा ....

‘महाराष्ट्र शाहिर’ म्हणून विख्यात असलेले अमर शेख विस्मृतीत जाणं हा कृतघ्नपणा ठरेल. संयुक्त महाराष्ट्राच्या निर्मितीत सामान्य मराठी जनतेचा त्याग हा तसा सगळयात मोठा आहे. आचार्य अत्रे, डांगे, एस. एम. जोशी, उद्धवराव, सेनापती बापट, क्रांतिसिंह नाना पाटील अशा थोर नेत्यांच्या घणाघातामुळे संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ ग्रामीण भागापर्यंत पोहोचली हे खरे असले तरी हे वातावरण तयार करण्यात शाहिर अमर शेख यांचे फार मोठे योगदान आहे. अमरशेख यांच्या बरोबरीने त्यांचे सहकारीआत्माराम पाटलांसह सर्वच शाहिरांनी यात मोलाचे काम केलेलं. (REPOST)

सद्यकाळात कुणास खरी वाटणार नाही अशी अमरशेखांची दास्तान आहे.
त्या काळी ग्रामीण भागात वीज नव्हती. साहजिकच माईक नव्हते. तरीदेखील लाख-लाख लोकांच्या सभा फळीवर कुठे तरी खडूने जाहिरात करून जमत होत्या.
या प्रचंड सभांचा प्रारंभ अमर शेख यांच्या शाहिरीने व्हायचा.
जे कुणी सभेचे दिग्गज वक्ते असत ते रात्री कधीतरी उशिरा पोहोचत. कारण त्या काळात दहा वाजेपर्यंतच सभा आटोपली पाहिजे, असा नियम नव्हता.

एकेका रात्री चार-चार सभा असत आणि सर्व सभा मागे-पुढे होत.
अमर शेख यांनी आपल्या पहाडी आवाजाने सभा सुरू करून द्यायची आणि अत्रे, डांगे, एस. एम, उद्धवराव, क्रांतिसिंह हे पांडव सभेला पोहोचले की अमर शेख यांनी पुढच्या सभेला जायचे.
सभांची संख्या आणि रोजचे रुटीन पाहू जाता दूसरा एखादा शाहिर रक्त ओकला असता.

या सभांना फारसा जामानिमा नसे.
व्यासपीठावर तीन-चार कंदील असत. गावात पेट्रोमॅक्स असली तरी ती काँग्रेसवाल्याकडे असे. त्यामुळे ती मिळायची नाही आणि मग कंदिलावर सभा संपन्न व्हायची.
सभेच्या शेवटच्या माणसाला व्यासपीठावरील माणसं दिसायचीच नाहीत.
पण अमर शेख यांचा पहाडी आवाज शेवटपर्यंत पोहोचायचा..
आसमंतात सर्वत्र निरव शांतता असायची आणि डफावर थाप पडली की अमर शेख यांच्या मुखातून ते धगधगते शब्द निखारा होऊन बाहेर पडायचे..
‘जनतेच्या सत्तेची ज्योत जागती
गर्जा संयुक्त महाराष्ट्र भारती
गोव्याच्या फिरंग्याला चारूनी खडे
माय मराठी बोली चालली पुढे
एक भाषकांची होय संगती
गर्जा संयुक्त महाराष्ट्र भारती..’

अमर शेख यांच्या पाठोपाठ आत्माराम पाटील हातात डफ घ्यायचे आणि त्यांच्या शाहिरीने एक जोश निर्माण व्हायचा..
‘संयुक्त महाराष्ट्र उगवतोय सरकारा
खुशाल कोंबडं झाकून धरा..’

महाराष्ट्र अक्षरश: पेटून उठलेला होता. संयुक्त महाराष्ट्रासाठी जे काय हवं ते करायची तयारी मराठी माणसानं दाखवलेली होती आणि मग या शाहिरांच्या तोंडून ते शब्द लोक अक्षरश: झेलत होते..

बेल्लारी बेळगांव ।
पंढरी पारगाव।
बोरी उंबरगाव ।
राहुरी जळगाव।
सिन्नरी ठाणगांव।
परभणी नांदगाव।
व-हाडी वडगांव।
शिरीचा बस्तार।
भंडारा चांदा।
सातारा सांगली।
कारवार डांग।
अन् मुंबई माऊली।
जागृत झालाय दख्खनपुरा.. खुशाल कोंबडं झाकून धरा..

सारी सभा या शाहिरांच्या आवाक्यात यायची. मुख्य व्यक्त्यांना सभेला यायला दोन दोन-तीन तीन तास उशीर व्हायचा.. आणि एवढा वेळ सभेला मंत्रमुग्ध करून ठेवणे हे सोपे काम नव्हते.
हे बुलंद आवाजाचे काम होते आणि हे शाहिर रक्ताचं पाणी करून दोन दोन-तीन तीन तास आपल्या ताब्यात सभा ठेवत होते.
त्यांचा डफ, त्यांचे तुणतुणे, त्यांची ढोलकी नि त्यांच्या पोवाड्यांची उत्तुंग गायकी! याने सारी सभा मोहरून जात होती.

संयुक्त महाराष्ट्राचं वातावरण तयार करण्यात या लोकशाहिरांचे योगदान फार फार मोठे आहे.
संयुक्त महाराष्ट्राचा मंगल कलश कोणी आणला त्यावर पुढे वाद झाला.
पण तो मराठी जनतेने आणला. आचार्य अत्रे यांच्या वाणीने आणि ‘मराठा’तील लेखणीने आणला. याचबरोबर महाराष्ट्रातील या दमदार शाहिरांनी छत्रपतींच्या काळातील शाहिरीचे अस्त्र अमोघ शस्त्रासारखंं या चळवळीत वापरलं.

संयुक्त महाराष्ट्र होण्यासाठीची जनमानसाची उत्कट इच्छानिर्मिती करण्याची जबाबदारी या शाहिरांनी पार पाडली, असा इतिहास महाराष्ट्राला लिहावाच लागला.

https://epaper.loksatta.com/article/Nashik-marathi-epaper?OrgId=1910355cdf73&imageview=0&standalone=1&device=mobile

लोकसत्ता - गिरीश कुबेर

अमिताभ संपला नाही. कारण, तो थांबला नाही. तो साचला नाही. "आमच्यावेळी असं होतं!", असं माणसं दिवसातला निम्मा वेळ म्हणू लागली की ती संपतात. आपली मुलं-बाळं रांकेला लागली की आपल्या आयुष्याची इतिकर्तव्यता झाली, असं जे मानतात, ते अकाली म्हातारे होतात! सकाळी वॉक, दुपारी एक पोळी, रात्री ग्लासभर दूध आणि गोळी एवढंच ज्यांचं आयुष्य होऊन जातं, ते त्या शेड्यूलचे गुलाम होतात. तेही ८० वर्षे फीट जगतात, पण केंव्हाच संपून गेलेले असतात.

अमिताभ संपला नाही. कारण, त्याच्या त्या 'ॲंगी यंग मॅन' रूपाप्रमाणेच तो सदैव कार्यरत राहिला. अपघात, आजारपणं, दुखणी त्याच्यामागे कमी नाहीत. कौटुंबिक ताण, पोराबाळांची चिंता नाही, असं नाही. उद्योगधंद्याचं तर पार दिवाळं निघालं. राजकारणात अपयशी ठरला. तरी तो उभा राहिला. धावत राहिला. अमिताभ हा अभिनेता वा माणूस म्हणून थोर असेलच, असे माझे मत अजिबात नाही. पण, हे जे आहे ते का आहे? काय आहे? ते नाकारून कसे चालेल? अमिताभचा जादुई आवाज, अमिताभचा करिष्मा, कवीचा मुलगा असलेल्या अमिताभची साहित्याची समज, त्याचा आवाका, त्याची खोली, त्याची तीक्ष्ण विनोदबुद्धी हे कसं नाकारणार? रूढ अर्थानं अमिताभकडं ना चेहरा, ना ॲक्शन हीरोची शरीरसंपदा. पण, अमिताभ हा अमिताभच असतो. त्याचे डोळे, त्याचे नाक, त्याचा चेहरा, त्याची उंची, त्यांचे शरीर असं सुटं सुटं करून चालत नाही. या सगळ्याचा म्हणून जो एकत्रित परिणाम आहे, तो अभूतपूर्व आहे. तो अमिताभ आहे!

परवा लॉ कॉलेज रस्त्यावरच्या बरिस्तात कॉफी पित होतो. पलिकडच्या टेबलवर एक वयोवृद्ध जोडपं बसलं होतं. तर, दुस-या टेबलवर काही तरूण मुलं-मुली बसली होती. म्हातारा-म्हातारी पेन्शनपासून टेन्शन आणि मुलीच्या लग्नापासून ते फॉरेन टूरपर्यंत बरंच बोलत होते. तिकडं पोरं एक्झामपासून ते आयपीएलपर्यंत ब-याच गप्पा ठोकत होते. दोन्ही टेबलवरून दोन नावं मात्र सारखी ऐकू येत होती - अमिताभ बच्चन आणि शरद पवार. हे म्हातारे कॉलेजात होते, तेव्हा शरद पवार आमदार झाले, तर अमिताभच्या 'आनंद'नं लक्ष वेधून घेतलं. किती उन्हाळे-पावसाळे पाहिले, पण हे दोघं आहेतच. पवारांचा पक्ष फुटेल. अमिताभचा सिनेमा पडेल. पण, ते आहेत.

"सध्या काय करताय?" असं विचारल्यावर पवार परवा एका मुलाखतीत म्हणाले होते- "सेल्फी काढायला शिकतोय!"
हेच ते कारण आहे, ज्यामुळं माणसं ऐंशीव्या वर्षीही 'रिलिव्हंट' असतात. बाकी, तुम्हालाही नसतील, अशा व्याधी, अशी आजारपणं, अशा समस्या, असे ताण, असे प्रश्न त्यांच्या वाट्याला आहेत. पण, 'ॲंग्री यंग मॅन'ला डोक्यावर घेणा-यांची नातवंडं कॉलेजात जाऊ लागली, तरीही हा 'यंग मॅन' अमिताभ आहेच. आणि, पवार ३८व्या वर्षी मुख्यमंत्री झाले, तेव्हा पवारांविषयी बोलणा-यांना आज त्यांची नातवंडं शरद पवारांची जादू सांगू लागली आहेत!

हे दोन्ही 'बच्चन' आजही व्यावसायिक शिस्तीने आणि उत्साहाने कार्यरत आहेत, पण ते दोघेच नाहीत. तिकडे ८६ व्या वर्षी आमचे भालचंद्र नेमाडे नव्या प्रकल्पावर अहोरात्र काम करताहेत. त्यांच्या लिहिण्याने नव्या मुलांना आजही झपाटून टाकताहेत. त्याच वयाचे रतन टाटाही पहाटे पाचला उठून दिवस सुरू करताहेत.

शुभ्रा गुप्ता म्हणते ते खरंय.
अमिताभच्या घरावर एकच नेमप्लेट आहे -
"Work in Progress!"
अमिताभला 'हॅपी बड्डे' म्हणणं म्हणजे अखंड, अविरत, अव्याहत अशा कार्यमग्नतेचं सेलेब्रेशन आहे! अमिताभ एका रात्रीत जन्माला येत नाही. तो अव्याहत कामातून, कार्यमग्नतेतून, अविचल निष्ठेतून 'अमिताभ' होत असतो.

हे 'अमिताभ'पण लक्षात घ्यायला हवं.
(फक्त माहिती म्हणून सांगतो - अमिताभ हे महायान पंथातल्या बुद्धांचे एक नाव आहे.)
अविरत चालणं हा अमिताभचा 'पासवर्ड' आहे.
सो, चालत राहा.
मुक्काम आणि मोक्षाच्या आशा करू नका.
पडद्यावर धावणारा अमिताभ आठवा आणि तसेच पॅशनेटली धावत राहा. चालत राहा. अविरत कार्यरत राहा.

तुम्हीही बच्चन व्हाल!
माझी गॅरंटी.

- संजय आवटे

'हम'ने पुन्हा अमिताभची जादू अधोरेखित केलीही. पण 'गंगा जमना सरस्वती', 'तूफान', 'जादूगर', 'इन्सानियत' या सिनेमांनी अमिताभच्या चाहत्यांना देखील हसावे की रडावे, ते कळत नव्हते!

अमिताभ संपला होता. राजेश खन्ना संपला, तसा अमिताभही संपणार होताच.

तो काळ आणखी वेगळा होता. सगळीकडे प्रस्थापितांना आव्हान दिले जात होते. १९८४ ला पाशवी बहुमत मिळवणा-या कॉंग्रेसला आता आघाडी करून सत्ता टिकवावी लागत होती. छोटे छोटे प्रादेशिक पक्ष रिंगणात उतरत होते. जागतिकीकरणाने दरवाजे उघडले होते. सोव्हिएत रशिया कोसळत होती. इंटरनेटने जग जोडणे आरंभले होते. घरोघरी छोटा पडदा आलेला होता. रेशनच्या बाहेर उभ्या असणा-या अमिताभभक्तांची मुलं मॉलमध्ये जाऊ लागली होती. माफियांच्या रंगमहालात ट्रिंग ट्रिंग वाजणा-या अवजड फोनची जागा मोबाइल घेऊ लागला होता. सरकारी कचे-यांपेक्षा चकचकीत कॉर्पोरेट कंपन्या खुणावत होत्या. 'जीना हो तो आपुन के जैसे ही जीना', असं म्हणत बॅंक बॅलन्स से रंगीन जगण्याची स्वप्नं ऊर्मिला मातोंडकर दाखवू लागली होती. जुनं संपू लागलं होतं, हे नक्की. पण, नवं नक्की काय येतंय, हे कळत नव्हतं. या गोंधळात अमिताभनं काही वर्षं काढली. तो या काळाचा स्टार नव्हता. त्याचा काळ संपलेला होता. त्याच्या मित्राच्या - राजीव गांधींच्या आग्रहानं तो राजकारणात आला. त्याच्यालेखी हीच 'सेकंड इनिंग' असावी. लोकसभा निवडणूक जिंकून, हेमवतीनंदन बहुगुणांना हरवून अमिताभ खासदारही झाला. पण, ते काही त्याला झेपलं नाही. पुन्हा तो पडद्याकडंच वळला. एकविसावं शतक आलं होतं. अमिताभ साठीचा होत होता. त्याच्यासाठी हा निवृत्तीचा काळ होता.

आणि, मग ते घडलं.
शर्टाला गाठ मारलेला अमिताभ एकदम ब्लेझर घालून अवतरला. व्यवस्थित केस. स्टायलिश चष्मा. देखणी-सुसंस्कृत आणि तरीही तरूणाईचा डौल असणारी खेळकर भाषा. सुटाबुटात अमिताभ घरात आला. मोठा पडदाही ज्याला छोटा पडत असे, असा 'लार्जर दॅन लाइफ' अमिताभ छोट्या पडद्यावर आला. 'कौन बनेगा करोडपती' सुरू झालं आणि अमिताभनं सगळ्यांना खिळवून ठेवलं. कपड्यांची तमा न बाळगता, वेड्यासारखा धावणारा, एका फाइटमध्ये खलनायकांना लोळवू शकणारा, हा ॲक्शन हीरो एका जागी खुर्चीत बसून खेळवू लागला आणि खिळवू लागला. लोक म्हणाले, ही कमाल अमिताभची नाही. 'करोड'ची आहे. पण, तसाच खेळ खेळण्याचा प्रयत्न प्लेबॉय सलमानपासून ते 'ॲक्टर' अनुपम खेरपर्यंत इतरांनीही करून बघितला. मग कळलं, ही गंमत कोणाची आहे!

मग अमिताभ गप्प बसलाच नाही. 'अक्स', 'कभी खुशी, कभी गम', 'बागबान', 'ब्लॅक', 'चिनीकम', 'बंटी और बबली', 'पिंक', 'परिणिता', 'पा', 'शमिताभ', 'गुलाबो सिताबो', 'झुंड' अशी किती नावं घ्यावीत, अगदी ताज्या 'गुडबाय'पर्यंत. पण, अमिताभ काही 'गुडबाय' म्हणायला तयार नाही. 'आनंद', 'जंजीर', 'नमकहराम', 'दीवार', शोले', कभी कभी', 'अभिमान' 'अमर अकबर ॲंथनी', 'डॉन', 'मुकद्दर का सिकंदर', 'नसीब', 'सिलसिला', 'शक्ती' 'अंधा कानून', 'कुली', 'मर्द', 'शराबी' असे एकेक भन्नाट सिनेमे तेव्हा देणारा अमिताभ आजही तेवढ्याच ताकदीने नवनवे सिनेमे घेऊन येतो आहे. आजोबा आणि नातू दोघेही अमिताभचे फॅन आहेत. बाकी, 'जनरेशन गॅप' कितीही मोठी असली तरी अमिताभ आवडण्याविषयी त्यांच्यात एकमत आहे.

काय जादू आहे ही?
सत्तरच्या दशकात आम्ही जन्मलो. तेव्हा आमच्या वडिलांच्या पिढीचा हीरो अमिताभ होता. आमच्या कॉलेज कॅंटिनमध्येही अमिताभ होता. आणि, आताच्या 'जनरेशन झेड'च्या स्टारबक्समध्येही अमिताभ येतो. ओटीटीही अमिताभ व्यापून टाकतो.

आज ११ ऑक्टोबरला अमिताभ ८२ वर्षांचा होतोय. म्हणजे साधारण माझ्या वडिलांच्या वयाचा अमिताभ. तरी त्याला 'अहो-जाहो' करणं अशक्य आहे. जग एवढं बदललं. नेहरू गेले. मोदी आले. साधी थिएटर गेली. मल्टिप्लेक्स आली. आता तर सिनेमा मोबाइलवर आला. टांगेवाला 'मर्द' गेला आणि ओलासह उबेरही आली. कारखाना मालक आणि कामगार यांच्यातल्या 'नमक'चा संदर्भ बदलला. तरीही अमिताभ नावाचा 'सिलसिला' सुरूच आहे. या चमत्कारानं आपलंच डोकं जड होतं. तरी, नवरत्न तेलानं मसाज करायला हा आहेच हजर!

आज ऐंशीव्या वर्षीही अमिताभ पहाटे पाचला उठून सकाळी आठला सेटवर हजर असतो. आजही दिग्दर्शकांच्या सूचनांबरहुकुम अभ्यासपूर्वक काम करत असतो. अमिताभचे समकालीन काळाच्या पडद्याआड गेले. जे आहेत, ते उपकारापुरते उरले. पण, अमिताभ आहेच. कोण्या पन्नाशीतल्या बाल्कीला अमिताभसाठीच 'चिनीकम' करावा वाटतो वा 'पा'मध्ये अमिताभला लहान मूल करावे वाटते. 'मी भूमिकेसाठी अमिताभची निवड नाही केली, तर अमिताभसाठी भूमिका निवडली', असं बाल्की सांगतो. चाळीशीतल्या नागराज मंजुळेला, ऐंशी वर्षांच्या अमिताभनं आपल्या सिनेमात काम नाही केलं, तर आपल्याला 'मोक्ष' मिळणार नाही, असं वाटतं. शूजित सरकारला अमिताभ हवा असतो आणि करण जोहरलाही. अमिताभ सुपरस्टार झाला, तेव्हा ज्या मुली जन्मल्याही नव्हत्या, त्या आता अमिताभच्या नायिका म्हणून पडद्यावर येताहेत.
काय आहे हे?

'बच्चन' व्हायचंय का तुम्हाला?

'नेहरूंनंतर कोण' हा प्रश्न अद्याप सुटलेला नव्हता. लालबहादूर शास्त्री यांच्या अकाली जाण्यानंतर इंदिरा गांधी पंतप्रधान झाल्या ख-या, पण त्यांना अद्याप देशाने आणि त्यांच्या पक्षानेही पूर्णपणे स्वीकारलेले नव्हते. जयप्रकाश नारायण यांच्यापासून ते जॉर्ज फर्नांडिसांपर्यंत नवे-जुने विरोधी नेते प्रभावी होते. मात्र, देशाला 'हीरो' हवा होता. तो काही सापडत नव्हता.

नेहरूंनी नियतीशी करार केल्यानंतर स्वप्नाचा अथक पाठलाग सुरू झाला. स्वप्नं खूप आली, पण वास्तव त्याहून भयंकर होते. त्यातून निराशाही जन्माला येत होती. इंग्रज गेले आणि आपले राज्य आले, असे वाटत असतानाच, नव्या काळ्या साहेबांनी आपले रंग दाखवायला सुरूवात केली होती. मंत्रालयांची जागा कंत्राटदारांनी व्यापून टाकली होती. बिल्डर आणि कारखानदारांनी लोकशाही ताब्यात घेतल्यासारखी स्थिती होती. माफिया आणि नेत्यांचे नेक्ससही होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी म्हटल्याप्रमाणे, राजकीय लोकशाही आली होती. प्रत्येकाला एकच मत होते आणि त्या मताचे मूल्यही सारखे होते. पण, सामाजिक विषमतेमुळे लोकशाहीलाच सुरूंग लागत होता.

स्वप्नभंगाचा वाटावा, असा हा काळ होता. लोकांना घाई होती आणि सरकारी वेग फारच कमी होता. लालफितीतल्या भ्रष्ट नोकरशाहीबद्दल संताप सर्वदूर होता. हे चित्र सगळीकडे होते. तिकडे शेजारच्या पाकिस्तानात तर देशाचेच दोन तुकडे होऊ लागले होते. भारतात विरोधक इंदिरा गांधींना संपवू पाहात होते. तिकडे अमेरिकेत राष्ट्राध्यक्ष निक्सन विरोधकांवर पाळत ठेवत असल्याचे पुरावे मिळत होते. पाकिस्तान दुभंगत होते. व्हिएतनाममध्ये युद्ध सुरू होते. अमेरिका आणि सोव्हिएत रशिया यांच्यात चांगलीच जुंपलेली होती. एकूण सगळीकडे स्फोटक वातावरण होते. लोक आतून धुमसत होते, मात्र काही करू शकत नव्हते.

पण, त्याचे पडसाद उमटत होते. स.का. पाटलांचा पराभव करून जॉर्ज फर्नांडिस निवडून आले होते. शरद पवार प्रथमच विधानसभेत पोहोचत होते. दत्ता सामंतांच्या नेतृत्वाखालील गिरणी कामगारांचा तो भयंकर मोठा संप नंतरचा, पण एकूणच कामगारांचे लढे सुरू झाले होते. त्याचवेळी, 'लुंगी हटाओ' म्हणत शिवसेनेने मुंबईत कम्युनिस्टांपुढे आक्रमक आव्हान उभे केले होते.

हा नेपथ्यरचना होती, जेव्हा अमिताभ बच्चन नावाचा अभिनेता पडद्यावर आला.

'सात हिंदुस्थानी'मधून अमिताभ पहिल्यांदा दिसला, तेव्हा त्याची फार दखल घेतली गेली नसेल. पुढे हाच माणूस अवघी हिंदी सिनेमासृष्टी व्यापून टाकणार आहे, याचा अंदाजही आला नसेल. पण तसे घडले मात्र! १९६९मध्ये कॉंग्रेस पक्ष स्वातंत्र्यानंतर पहिल्यांदाच फुटत होता. इंदिरा गांधी आपले सर्व काही पणाला लावून मांड बसवत होत्या. त्याचवेळी अमिताभ बच्चन नावाचा तारा तळपू लागला होता.

प्रचंड समस्यांच्या गर्तेत असणारा देश हीरोच्या शोधात होता. नेहरूंनंतर असा हीरो मिळत नव्हता. अशावेळी अमिताभ बच्चन सुपरस्टार होत होता. 'जगह बहुत कम है, मुसाफिर ज्यादा', अशा त्या काळात स्वतःची जागा शोधण्यासाठी लोक थिएटरमध्ये जागा मिळवत होते. ब्लॅकने चाललेल्या या दुनियेला धडा शिकवण्यासाठी ब्लॅकने तिकीट काढून अमिताभ नावाचा चमत्कार पडद्यावर अनुभवत होते. तो जे काही बोलत होता, ती त्यांची भाषा होती. त्याचा संताप अवघ्या माणसांचा उद्रेक होता. जन्माला आल्यानंतरचे देशाचे भाबडेपण संपले होते. सत्तरचे दशक सुरू होताना, दोन वर्षात पंधरा हिट सिनेमे देणारा राजेश खन्ना हा देशाचा स्वप्नाळू, निरागस असा प्रेमळ चेहरा होता. मात्र, १९४७ला जन्माला आलेला देश तरूण होत गेला. आणि, त्याचा भाबडेपणा जाऊन त्याची जागा स्वप्नभंगाने घेतली. संतापाने घेतली. अशावेळी ॲंग्री यंग देशाला 'ॲंग्री यंग मॅन' मिळाला. व्यवस्थेला जाब विचारणारा 'हीरो' मिळाला.

थिएटरच्या बाहेर लोक रांगा लावू लागले. अमिताभ पडद्यावर धावू लागला की पैसे उधळू लागले. अमिताभसारखीच शर्टाला गाठ मारून पोरं डायलॉगबाजी करू लागली. अमिताभसारखी हेअरस्टाइल करू लागली. 'बच्चन' नावाचा शब्द भयंकर मोठा झाला. 'बोलबच्चन'पासून ते 'अय, बच्चन'पर्यंत सगळं भावविश्व बच्चननं व्यापून टाकलं. 'नाही रे' वर्गातल्या पोरांनाही बच्चननं दिमाख दिला. या बच्चनप्रेमींना जात नव्हती. धर्म नव्हता आणि प्रांतही नव्हता. अमर, अकबर वा ॲंथनी, कोणीही असो, ते फक्त बच्चनचे फॅन होते. 'फॅन' हा शब्द किरकोळ वाटावा आणि 'भक्त' हा शब्द अगदी कर्मकांडाप्रमाणे भासावा, असे काहीतरी वेगळेच होते, त्यांचे आणि बच्चनचे जैव नाते!

आम्ही कॉलेजात गेलो, तेव्हा बच्चन उतरणीला लागला होता. तरीही, काका, दादा आणि त्यांच्या मित्रांच्या बच्चनप्रेमामुळे आम्हीही बच्चनचे सिनेमे थिएटरात जाऊन बघत होतो. एकेक सिनेमा निराश करत होता. 'आखरी रास्ता' हाच खरे तर अमिताभचा अखेरचा रस्ता ठरायचा, पण त्यानं तो रस्ता लांबवत नेला. 'शहेनशहा', 'खुदागवाह' तसे लोकांना आवडलेही. 'मैं आझाद हूं', 'अग्निपथ'मधून अमिताभ दिसलाही.