History Samadhan Mahajan @historysamadhanmahajan Channel on Telegram

History Samadhan Mahajan

@historysamadhanmahajan


इतिहासाचा टेलिग्राम ग्रुप
(Add ur friends)
https://t.me/historysamadhanmahajan

@SRMAHAJAN

History Samadhan Mahajan (Marathi)

इतिहासाचा टेलिग्राम ग्रुप 'History Samadhan Mahajan' आपल्याला एक अत्यंत रोमांचक आणि शैक्षणिक अनुभव प्रदान करेल. या ग्रुपमध्ये आपण विश्वातील विविध इतिहासाच्या घटनांची माहिती प्राप्त करू शकता. या ग्रुपमध्ये समाधान महाजन सरकारच्या सूचना आणि समाचारांची मौल्यवान माहिती प्रदान करतात. त्यांच्या उत्कृष्ट व्याख्यानांचे सुनाऊन व विचारांचा प्राप्त करण्याची संधी मिळवा. 'History Samadhan Mahajan' टेलिग्राम ग्रुपमध्ये शामिल होऊन इतिहासाच्या अद्वितीय जगात आपले ज्ञान वाढवा आणि सामाजिक दृष्टिकोन विकसित करा. हे ग्रुप आपल्याला नक्की खूप नवीन माहिती देणार आहे आणि आपल्याला इतिहासाच्या आवडत्या विषयांच्या विचारांच्या संघर्षात सहाय्य करेल. या ग्रुपमध्ये सामाजिक जागरूकतेचे विचार चर्चा केल्यास आपला चित्त विश्रांत होईल आणि आपल्याला सध्याच्या घटनांच्या संदर्भात अधिक माहिती प्राप्त होईल. 'History Samadhan Mahajan' ग्रुपमध्ये सामील झाल्यावर आपल्या इतिहासाच्या ज्ञानात नवीन उजळा टाका आणि स्वतःच्या ज्ञानाची वृद्धी करा.

History Samadhan Mahajan

21 Jan, 02:54


महाराष्ट्रातील जंगल सत्याग्रह
नाशिक, नगर, कळवण, नंदुरबार, सिन्नर, बागलाण
दुष्काळ असताना शेतसाऱ्यात 33 टक्के वाढ झाली......कारणाने असंतोष वाढला.
त्यातील सहभागी व्यक्ती ... व घटना या लेखात आहेत.

History Samadhan Mahajan

20 Jan, 07:29


संसदेच्या दोन्ही सभागृहांसमोर भाषण करताना गफ्फारखानांनी भारत सरकारची हजेरी घेतली. तुम्ही गांधींजींना विसरून गेले आहात असं त्यांनी भारताला सुनावलं.

गांधी जन्मशताब्दी वर्षात अहमदाबादमध्ये हिंदु-मुसलमान दंगा सुरु झाला. शांतता प्रस्थापित करण्यासाठी बादशहा खान अहमदाबादला रवाना झाले.
रेल्वेने. तिसर्‍या वर्गाने. वस्त्या-वस्त्यांतून फिरताना पोलीस त्यांच्यासोबत असायचे. निवास स्थानीही पोलीस होतेच. गफ्फारखानांनी पोलीस अधिकार्‍य़ाला बोलावून विचारलं, मला अटक केली आहे का?
तो टरकला, नाही आपल्या संरक्षणासाठी आम्हाला सूचना देण्यात आल्या आहेत, असं त्याने सांगितलं. संरक्षण म्हणजे नजरकैदच असते, असं गफ्फारखानांनी सुनावलं आणि सर्व पोलीसांना हटवण्याची विनंती केली.
गफ्फारखानांना भारतरत्न पुरस्काराने गौरवण्यात आलं. आज वायव्य सरहद्द प्रांतात अफगाण आणि पाकिस्तानी तालिबान्यांचं वर्चस्व आहे. तिथल्या मदरसा इस्लामी दहशतवादी बनवण्याच्या फॅक्टर्‍या बनल्या आहेत. सर्वाधिक नुकसान अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानचं झालं आहे. गफ्फारखानांना अडगळीत टाकण्याचे, खुदाई खिदमतगारांना संपवण्याचे परिणाम ही दोन्ही राष्ट्रं भोगत आहेत.

आज गफ्फारखानांचा स्मृतिदिन.
- सुनील तांबे

History Samadhan Mahajan

20 Jan, 07:29


खान अब्दुल गफ्फारखान

पठाणांनी त्यांना बादशहा खान अशी पदवी दिली होती. त्यांना सरहद्द गांधी असंही म्हटलं जातं.

गफ्फारखान पेशावरचे. खरं तर त्याही पलिकडचे. म्हणजे ड्यूरंड रेषेच्या पलीकडचे. ड्यूरंड रेषा आज अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानची सरहद्द आहे, अर्थात पाकिस्तानने ठरवलं म्हणून. अफगाणिस्तानला ती मान्य नाही. असो.
तर गफ्फारखान स्वातंत्र्यलढ्याशी जुळले गेले अल हिलाल ह्या वर्तमानपत्रामुळे. हे वर्तमानपत्र निघायचं कोलकत्याहून. त्याचे संपादक होते मौलाना अबुल कलम आझाद.

गफ्फारखानांच्या वडलांना असत्य बोलणं म्हणजे काय हेच माहीत नव्हतं. तोच संस्कार गफ्फारखानांवर झाला. बालपणापासून ते सत्यवचनी होते.
गफ्फारखानांनी काढलेल्या संघटनेचं नाव होतं-- खुदाई खिदमतगार (ईश्वराचे सेवक). गफ्फारखानांनी पठाणांना अहिंसक लढाईसाठी सज्ज केलं. गांधीजींनी हे पाह्यलं तेव्हा ते आश्चर्यचकीत झाले. कारण पठाणांमध्ये सूड घेणं हे धर्मकृत्याएवढं पवित्र मानलं जायचं.

गफ्फारखानांनी पठाणांचा इतिहास पाणिनी, बौद्ध धर्म ह्यांच्यापर्यंत नेऊन भिडवला होता. ते स्वतः ईश्वरनिष्ठ आणि पापभिरू होते. तीच शिकवण त्यांनी पठाणांना दिली. पठाणांच्या घराघरात बंदुक असायची. मात्र गफ्फारखानांच्या शब्दाखातर शस्त्रत्याग करून पठाण अहिंसक लढ्यामध्ये सामील झाले. पठाणांमध्ये अनेक जमाती आहेत. गफ्फारखान यांची जमात तुलनेने सर्वात अल्पसंख्य. मात्र तरिही पठाणांचा त्यांच्यावर निरतिशय विश्वास होता.

मिठाच्या सत्याग्रहासाठी गांधीजी साबरमती आश्रमातून निघाले. त्यावेळी त्यांनी म्हटलं की स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरच मी या आश्रमात परत येईन.
त्यामुळे मिठाच्या सत्याग्रहानंतर राह्यचं कुठे हा प्रश्न गांधींजींपुढे होता. त्यावेळी जमनालाल बजाज ह्यांनी त्यांना म्हटलं वर्धेला चला. पण ते तर शहरच होतं त्यावेळी. म्हणून बजाज यांनी त्यांचं मालगुजारीचं गाव-- शेगाव, गांधींजींना दान केलं. त्याचं नामांतर सेवाग्राम असं करण्यात आलं.
नेमक्या त्याच काळात गफ्फारखानांनाही ब्रिटीश सरकारने वायव्य सरहद्द प्रांतातून हद्दपार केलं होतं. गांधीजी त्यांना म्हणाले, तुम्ही माझ्यासोबतच राहा.
गफ्फारखानांची अडचण अशी होती की ते मांसाहारी होते. गांधीजी म्हणाले, आश्रमाच्या नियमानुसार आश्रमात मांसाहार शिजवायला बंदी आहे पण खायला नाही, तुमच्यासाठी आश्रमाबाहेर मांसाहार शिजवण्याची व्यवस्था करतो. मात्र गफार खानानांनी शाकाहाराचा स्वीकार केला. सेवाग्रामला राह्यले. बापू कुटीमध्ये सर्व आश्रमवासी राहात असत. गफ्फारखान सात फूट उंच होते. व्हरांड्यात प्रवेश करताना त्यांना वाकावं लागे. गांधींजींना ते ठीक वाटलं नाही. त्यांनी सुताराला बोलावून पायर्‍यांच्या वरची पाखं उंच करून घेतली.

स्वातंत्र्यासंबंधातील चर्चा, वाटाघाटी सुरू झाल्या त्यावेळी गफ्फारखान गांधींजींसोबत दिल्लीच्या सफाई कामगारांच्या वस्तीत राहात. मुस्लिम लीगच्या द्विराष्ट्रवादाला गफ्फारखानांचा विरोध होता. फाळणी होणार हे स्पष्ट झाल्यावर पठाणांच्या जिरग्यात (पारंपारिक पंचायत वा सर्व जमातींच्या प्रतिनिधींची सभा) स्वतंत्र पख्तूनिस्तानची मागणी करण्यात आली. वायव्य सरहद्द प्रांतात जनमत घेण्यात आलं. भारत की पाकिस्तान यामधून निवड करण्यासाठी. फाळणी होत असेल तर आम्हाला स्वतंत्र राष्ट्र हवं अशी भूमिका पठाणांनी आणि खुदाई खिदमतगारांनी घेतली. त्यांनी जनमतावर बहिष्कार टाकला.
वायव्य सरहद्द प्रांत पाकिस्तानात गेला. त्यावेळी गफ्फारखान गांधींजींना म्हणाले, तुम्ही आम्हाला लांडग्याच्या तोंडी दिलं. गांधीजी व्यथित झाले पण इलाज नव्हता.

गफ्फारखान पाकिस्तानात गेले. जिना त्यांना म्हणाले आपल्याला सेक्युलर राष्ट्र निर्माण करायचं आहे. त्यासाठी तुमचं सहकार्य हवं. परंतु अल्पावधीत त्यांना तुरुंगात टाकण्यात आलं. त्यानंतर अनेक वेळा पाकिस्तानात त्यांना तुरुंगवास भोगावा लागला. दरम्यानच्या काळात पाकिस्तानी सरकारने खुदाई खिदमतगारांना दडपून टाकलं. त्यांना एक तर तुरुंगात खितपत पडाव लागलं किंवा त्यांचं शिरकाण करण्यात आलं. बादशहा खान कमालीचे व्यथित झाले.

स्वातंत्र्य आंदोलनात, स्वतंत्र पाकिस्तानात त्यांना कारावासात आणि नंतर हद्दपारीचं जीवन जगावं लागलं. त्यांच्या सर्व सहकार्‍यांना व अनुयायांना टिपून मारण्यात आलं. मात्र तरिही अहिंसा, करुणा, सहिष्णुता या मार्गानेच पठाणांचं राष्ट्र उभं राहू शकतं यावरचा त्यांचा विश्वास कधीही ढळला नाही. महिला सबलीकरणाचे ते पुरस्कर्ते होते.

गांधी जन्मशताब्दी वर्षाचं उद्‍घाटन करण्यासाठी पंतप्रधान इंदिरा गांधी ह्यांनी गफ्फारखानांना निमंत्रित केलं. गफ्फार खानांच्या स्वागतासाठी इंदिरा गांधी आणि जयप्रकाश नारायण विमानतळावर हजर होते. गफ्फारखानांना पाह्यल्यावर जेपींचे डोळे पाणावले.

History Samadhan Mahajan

20 Jan, 06:57


अशा प्रकारच्या विस्तृत लेखाने....घटनांचा क्रम लक्षात येतो तसेच त्यातील स्टोरी वाचली की objective data (जो आपण आपल्या पुस्तकातीलच पाहिला पाहिजे) लक्षात राहणे सोपे होते....so use for that purpose....

History Samadhan Mahajan

20 Jan, 06:51


https://bolbhidu.com/?p=61033
इंग्लंडमधून कंपनी सरकारला नोटीस आली होती, ” मराठ्यांना आधुनिक शस्त्रास्त्रे विकू नका.”

History Samadhan Mahajan

20 Jan, 02:22


यातील वॉर कौन्सिल वर mpsc त प्रश्न विचारला गेला आहे....सो या लेखातील त्यासंबंधी माहिती नोट करून ठेवा.....

History Samadhan Mahajan

19 Jan, 04:48


आजचा लोकसत्ता

History Samadhan Mahajan

18 Jan, 07:37


Today's The Hindu

History Samadhan Mahajan

17 Jan, 15:27


अनुक्रमणिका,
sample pdf
पुस्तकाची किंमत
आदि बाबी
लवकरच येथे शेअर करण्यात येईल.

History Samadhan Mahajan

17 Jan, 09:34


वरील दोन्ही पुस्तके आगामी राज्यसेवा (शेवटची objective) मुख्य परीक्षेसाठी देखील तितकीच उपयुक्त आहेत.

History Samadhan Mahajan

17 Jan, 08:19


नमस्कार,
सर्व स्पर्धा परीक्षार्थी / अभ्यासकांना
सस्नेह नमस्कार,

आधुनिक भारताचा इतिहास – महाराष्ट्राच्या विशेष संदर्भात या माझ्या पुस्तकाच्या आतापर्यंत नऊ आवृत्त्या आल्या. या सर्व आवृत्यांना आपण उदंड प्रतिसाद दिला. त्याबद्दल सर्वांचे आभार.

२०२५ पासून राज्यसेवा परीक्षेच्या अभ्यासक्रमातील बदल तसेच २०२३ पासून संयुक्त (combine) परीक्षा पद्धतीत झालेला बदल लक्षात घेता आपल्या पुस्तकात देखील त्या प्रमाणे बदल करण्यात आलेला आहे.

आतापर्यंत हे एक पुस्तक इतिहासासाठी आपण सर्व अभ्यासत होतात. परंतु mpsc च्या अभ्यासक्रमातील बदल लक्षात घेता या नवीन दहाव्या आवृत्तीत या पुस्तकाचे दोन भाग करणे आवश्यक ठरले आहे. जेणेकरून विद्यार्थ्यांना अभ्यास करतांना अधिक कंटेंट उपलब्ध होईल. तसेच भारत व महाराष्ट्राचा स्वतंत्रपणे परामर्श घेता येईल. यासाठी अभ्यासक्रमासोबतच वेळोवेळी आपण सर्व विद्यार्थ्यांनी केलेल्या सूचनांचा देखील विचार करण्यात आलेला आहे.

२६ जानेवारी २०२५ रोजी १० वी सुधारित आवृत्ती आपणास दोन भागांमध्ये उपलब्ध करून देत आहोत.

१.     आधुनिक भारताचा इतिहास – भाग १ (पाने ३६८)

२.     आधुनिक महाराष्ट्राचा इतिहास – भाग २ (पाने ३५२)

आशा आहे कि या एकाच पुस्तकाचे दोन्ही भाग आपल्याला नक्कीच आवडतील व आपल्या भावी परीक्षांसाठी व आपल्या उत्तुंग यशासाठी त्याची मदत होईल.

-समाधान महाजन
राज्यकर उपायुक्त

History Samadhan Mahajan

16 Jan, 12:02


सर्वांना कळविण्यात आनंद होत आहे की
बहुप्रतिक्षित अशी आपल्या पुस्तकाची दहावी आवृत्ती 26 जानेवारी ते 30 जानेवारीच्या आसपास उपलब्ध होत आहे....

या दहाव्या आवृत्ती बद्दल सर्व सविस्तर माहिती लवकरच याच ठिकाणी जाहीर करण्यात येईल.

- समाधान महाजन
राज्यकर उपायुक्त

History Samadhan Mahajan

12 Jan, 05:30


आपल्या प्रभूसाठी कार्य करण्यासाठी त्या सदैव उत्सुक असायच्या. आपल्या स्वतःबद्दल त्यांनीं म्हटले आहे: ''मी माझे निरुपयोगी आणि अगदी हलके असलेले श्रम (आपल्या श्रमाबद्दल त्यांची अशी धारणा होती) माझ्या तारणहार प्रभूच्या चरणापाशी प्रत्य्येक रात्री ठेवत होते, माझ्या या अपर्णाचा त्याने स्वीकार करावा अशी मी प्रार्थना करत असे.''

अशा भावनेने फरार यांनी काम केले. आपल्या कामाबाबत त्या सतत उत्साहाने असायच्या. त्यांच्या विद्यार्थिनी त्यांची अत्यंत प्रेमाने आणि कृतज्ञतापूर्वक आठवण करत असत.

सन १८५२ ला मिस फरार यांना अहमदनगर शहरातल्या आणि नजिकच्या परिसरातील काही सद्गृहस्थांचे बोलावणे आले. आपल्या कुटुंबियांना आणि महिलांना शिक्षण कसे द्यायचे याबाबत फरार यांनी मार्गदर्शन करावे अशी त्यांनी विनंती केली. अहमदनगर येथील दोन शाळांना ब्राह्मणांचे पाठबळ होते, आणि यापैकी एका शाळेतील एक ब्राह्मण शिक्षक ख्रिस्ती झाल्यानंतर या शाळांतील मुलांना पालकांनी काढून घेतेले आणि त्यामुळे या शाळा बंद पडल्या.

मिस फरार यांच्याविषयी स्थानिक लोकांमध्ये खूप आदराची भावना होती. त्यांच्याकडे हे लोक एक दैवत म्हणूनच पाहायचे. इथला समाज महिलांकडे एक दुय्यम, हलकी व्यक्ती अशा नजरेने पाहत असायचा, त्या लोकांसाठी फरार यांची निष्ठा, जीवनातील पावित्र्य, मनातील चांगुलपणा आणि स्त्रियांसाठी त्यांनी घेतलेले परिश्रम खूप नवलाईची बाब होती.

अहमदनगर येथील मुलींच्या शाळेबद्दलची माहिती ऐकून महात्मा जोतिबा फुले यांनी या शाळेला भेट दिली आणि त्यानंतर आपल्या पत्नी सावित्रीबाई यांना या शाळेत दाखल केले.

सिंथिया फरार यांच्या स्त्रीशिक्षणविषयक कार्याचा महात्मा फुले यांच्यावर गाढ प्रभाव पडला होता असे त्यांनी स्वतः लिहिले आहे. अहमदनगर येथे नोकरीला लागलेले त्यांचे मित्र सदाशिवराव गोवंडे यांच्यामुळे ते फरार मॅडमच्या शाळेत गेले होते.

याबाबत धनंजय कीर यांच्या महात्मा जोतीराव फुले’ या पुस्तकात खालील उल्लेख आहे :

''नोकरीवर रुजू होण्यासाठी सदाशिवराव गोवंडे अहमदनगरला गेले तेव्हा त्यांनी आपल्याबरोबर जोतिबांना नेले. त्याकाळी अहमदनगर हे ख्रिस्ती मिशनऱ्यांनी चालविलेल्या शिक्षणकार्याचे एक मोठे केंद्र बनले होते. तेथे गेल्यावर एके दिवशी सदाशिवराव गोवंडे व जोतिबा ह्यांनीं अमेरिकन मिशनमधील मिस फरारबाईंच्या शाळेला भेट दिली.

मुलींची शाळा काढण्यापूर्वी आपण कोणत्या गोष्टी केल्या ह्याविषयी जोतिबा म्हणतात:

`
माझ्या देशबांधवांपैकी महारमांगचांभार ह्या कनिष्ठ जातींतील बंधू हे दुःख आणि अज्ञान यांत साफ बुडालेले आहेत. त्यांची स्थिती सुधारण्यासाठी दयाळू देवाने मला प्रेरणा दिली. स्त्रियांच्या शाळेने प्रथम माझे लक्ष वेधले. पूर्ण विचारांती माझे असे मत झाले कि, पुरुषांच्या शाळेपेक्षा स्त्रियांच्या शाळेची अधिक गरज आवश्यकता आहे. स्त्रिया आपल्या मुलांना त्यांच्या दुसऱ्या आणि तिसऱ्या वर्षांत जे वळण लावतात त्यातच त्यांच्या शिक्षणाची बीजे असतात.

अशा विचारात मी असताना अहमदनगर येथील अमेरीकन मिशनमधील मिस फरार या बाईने चालविलेल्या शाळा मी एका मित्रांसमवेत पाहिल्या. ज्या पद्धतीने त्या मुलींना शिक्षण देण्यात येत होते ती पद्धत पाहून मी फार खुश झालो.

हिंदुस्थानात स्त्रीशिक्षणाकडे दुर्लक्ष करण्यात येते याबद्दल जोतिबा आणि गोवंडे यांच्याजवळ मिस फरारने अत्यंत दुःख व्यक्त केले. आपल्या देशाची सुधारणा करण्यासाठी परकीय लोक जे चिकाटीने प्रयत्न करीत होते ते पाहून जोतिबा आणि गोवंडे यांचा मनावर फारच चांगला परिणाम झाला. आपल्या देशबांधवांच्या सुधारणेकडे आपले लोक दुर्लक्ष करतात याविषयी त्यांना खंत वाटली. यास्तव प्रत्येकाने आपल्या पत्नीस शिक्षण देऊन शिक्षणप्रसाराच्या कार्यात तिचे साहाय्य घ्यावे, असे त्यांनी ठरविले. त्याप्रमाणे जोतीराव पुण्यास परत आल्यावर त्यांची पत्नी सावित्रीबाई ह्यांचे शिक्षण सुरु करण्यात आले आणि त्यांनी स्वतः कनिष्ठ वर्गातील मुलींसाठी एक शाळा उघडली.

जोतिबा म्हणतात : ''मी पुण्यास येताच कनिष्ठ वर्गातील मुलींसाठी एक शाळा सुरु केली. मात्र त्या शाळेत ज्या मुलांना शिक्षण घेण्याची आवड असेल त्यांनाही प्रवेश दिला. या शाळेत मी वाचन, अंकगणित आणि व्याकरणाची मूलतत्त्वे हे विषय शिकवीत असे''.

ख्रिस्ती मिशनरींतर्फे चालवल्या जाणाऱ्या ज्ञानोदय मासिकात जोतिबांचे हे मनोगत १८५३ साली प्रसिद्ध झाले होते. जोतिबा लिहितात :

`
अतिशूद्रादिकांस विद्या शिकविण्याविषयांची मंडळी

या मंडळीचे पुढारी जोतिराव गोविंद फुले आहेत आणि अलीकडे जेव्हा या शाळेची परीक्षा झाली तेव्हा त्यांनी बोलणे लावले की महार, मांग, चांभार हे या देशात फार असून ते अगदी नीचावस्थेत आहेत. हे पाहून ईश्वराच्या प्रेरणेने माझ्या मनात अशी इच्छा उत्पन्न झाली असल्यास सुशिक्षित करण्याविषयी काहीतरी उपाय योजावा.

History Samadhan Mahajan

12 Jan, 05:30


आपल्या मिशनरी वृत्तीच्या शैक्षणिक आणि सामाजिक कार्याने आधुनिक काळात भारतातील संपूर्ण समाजजीवन सकारात्मकतेने बदलून टाकणाऱ्या महान आणि द्रष्ट्या समाजसुधारक मिशनरींमध्ये अहमदनगरच्या सिंथिया फरार यांचा समावेश होतो.

अमेरिकन मराठी मिशनतर्फे पहिल्यांदा सुरु केलेल्या मुलांच्या बोर्डिंग स्कुल्स मिशनरी कुटुंबांत चालवल्या जात असत. कारण बोर्डिंगमधल्या या मुलांमुलींची काळजी घेणे आणि त्यांना शिकवणे अधिक सोयिस्कर होते.

सन १८३६ ला मात्र मुलींची पहिलीवहिली बोर्डिंग स्कुल मिस सिंथिया फरार यांनी चॅपेल (छोटे चर्च) ला लागून असलेल्या मिशन हाऊसमध्ये सुरु केली, या बोर्डिंग स्कुलमध्ये १३ मुली होत्या, त्यापैकी पाच जणी गुलामांच्या जहाजातून मुक्त केलेल्या निग्रो होत्या.

अमेरिकन मराठी मिशनच्या मुंबईच्या विविध परिसरांत त्यावेळी मुलींसाठी तब्बल १२ शाळा होत्या आणि या शाळांत दोनशे ते तिनशे विद्यार्थिनी होत्या. मात्र कालांतराने या शाळांची संख्या कमी करुन या शाळांचे एकत्रिकरण करून चॅपलसमोर असलेल्या भेंडी बझार केंद्रात आणि भायखळा मॅन्शन येथे या शाळा चालू ठेवण्यात आल्या. मिस सिंथिया फरार अनेक वर्षे या शाळांच्या सुपरिंटेंडेन्ट होत्या,

प्रकृती बिघडल्यामुळे त्यांना मायदेशी अमेरिकेत परतावे लागले. अमेरिकेतून 1839 ला पुन्हा भारतात आल्यानंतर त्यांचे कार्य महाबळेश्वर येथे आणि त्यांच्या १८६२ सालच्या मृत्यूपर्यंत अहमदनगर येथे चालू राहिले.

सिंथिया फरार अमेरिकेत परतल्या होत्या तेव्हा त्यांच्या अनुपस्थितीत मुलींची ही बोर्डिंग मिसेस ऍलन यांनी चालू ठेवली. ह्युमस दाम्पत्याचे १८३९ साली मुंबईत आगमन झाल्यानंतर त्यांनी ही बोर्डिंग चालू ठेवली.

भारतात फरार परत आल्यानंतर अहमदनगर येथेसुद्धा फरार यांनी मुलींच्या शाळांवर आपले लक्ष केंद्रित केले.

अमेरिकन मराठी मिशनच्या १८४५ आणि १८४६ सालच्या अहवालात म्हटले होते कि '' मिस फरार यांच्या सुपरिंटेंडंटपदाच्या देखरेखीखाली मुलींच्या चार शाळा सुरु आहेत आणि या शाळांत १०० विधार्थिनी आहेत.''

या शाळांच्या अधिक्षक या नात्याने फरार यांनी केलेल्या परिश्रमामुळे या क्षेत्रात आधी इतरांना अपयश आले होते तसे त्यांच्या बाबतीत झाले नाही. त्यांना ज्या प्रकारच्या समस्यांना तोंड द्यावे लागत होते ते पाहता इतर कुणी असे कष्ट करण्याचे धाडसच केले नसते.

मुलींना शिक्षण देण्याबाबत समाजात विरोध असल्याने या शाळांतील मुलींनी शिक्षणात केलेल्या प्रगतीबद्दल त्यांच्या पालकांना अजिबात कौतुक नसायचे. त्यामुळे आपल्या मुली नियमितपणे शाळांत जाण्याची गरज आहे असे त्यांना बिलकुल वाटत नसे.

या कारणांमुळे या शाळांतील मुलींना कुठल्याही निमित्ताने किंवा कारणाखाली शाळेत पाठवणे अचानक बंद केले जाई किंवा या मुलींना कुठल्याही करण्यासाठी परगावी महिनाभर किंवा थेट काही महिन्यांसाठी पाठवले जाई.

मुलींचे लहानपणीच लग्न लावून देण्याची पद्धत तर त्यांच्या शिक्षणासाठी एक मोठा अडसर होता. या मुलींना त्यांच्या सासूच्या हाताखाली आणि सतत चालणाऱ्या जिभेच्या प्रभावात प्रशिक्षण घेणे शाळेतील शिक्षणापेक्षा महत्त्वाचे समजले जायचे.

सिंथिया फरार यांनी त्यांच्या शाळांत शिकणाऱ्या मुलींचे प्रेम संपादन केले, त्यांच्यामध्ये शिकण्याची गोडी निर्माण केली आणि अशाप्रकारे शिक्षणात किमान थोडीफार प्रगती होईल इतका काळ या मुलींना शाळांत येण्यासाठी त्यांना प्रवृत्त करण्यात त्या यशस्वी ठरल्या.

तरीसुद्धा आपल्या शाळांतील अनेक मुलींना लवकरच शाळेतून काढले गेले आणि त्यामुळे आंपल्या आयुष्यभरातल्या शैक्षणिक कामात फार थोडे यश मिळाले अशी खंत फरार मॅडम अनेकदा व्यक्त करत असत.

सिंथिया फरार आणि त्यांच्याप्रमाणेच इतर मिशनरी महिलांनी भारतात मुलींच्या शिक्षणाच्या प्रसारासाठी केलेल्या कामामुळे हळूहळू मुलींच्या शिक्षणाबाबत त्यांच्या पालकांचा आणि एकूणच संपूर्ण समाजाचा असलेला विरोध मावळत गेला आणि मग मुली अधिक संख्येने शाळांत येऊ लागल्या.

अमेरिकन मराठी मिशनच्या १८८१च्या वर्धापनानिमित्त मिसेस एल एस गेट्स लेखात लिहितात:

"सन १८२७ ला महिलांसाठी कार्य करण्यासाठी मिस सिंथिया फरार हिंदुस्थानात आल्या. मुंबईत त्यांनी मुलींसाठी अनेक शाळा सुरु केल्या. दयाळू वृत्तीच्या मित्र असलेल्या ब्रिटिशांसह उच्च पदांवरील अनेक भारतीय सद्गृहस्थांनी मुलींच्या या शाळांना पाठबळ पुरवले. याचे कारण म्हणजे या शाळांतील मुलींनी केलेली प्रगती त्यांनी पाहिली होती. ब्रिटिश लोकांच्या मदतीवर चाललेल्या काही शाळांच्या सुपरिंटेंडंट म्हणून त्यांनी काम पाहिले. आपल्या कामावर त्यांनी अलोट प्रेम केले. भौतिक साधने मिळवण्याची त्यांना संधी असतानाही त्यांनी या भौतिक सुखाकडे पाठ फिरवली आणि पवित्र ध्येयाने प्रेरित होऊन त्त्यांनी नम्र वृत्तीने आपले कार्य सुरु ठेवले.

History Samadhan Mahajan

12 Jan, 05:30


प्रथम मनात आले की आईच्या योगाने मुलांची जी सुधारणूक होते ती फारच चांगली आहे म्हणून त्या लोकांच्या मुलींचीच शाळा प्रथम घालावी आणि असा विचार करता करता मी एका मित्रालासुद्धा अहमदनगरात जाऊन तेथे अमेरिकन मिशन खात्यातील फारा मडमीच्या कन्याशाळा पाहिल्या आणि पाहून मला मोठा आनंद झाला कारण की त्या चांगल्या रीतीने चालल्या होत्या. मग मी पुण्यास परत येऊन लागलीच एक मुलींची शाळा घातली व तिथे वाचणे लिहिणे, गणित, व्याकरण असा अभ्यास चालविला.’’

महाराष्ट्र सरकारच्या महात्मा जोतीराव फुल चरित्र साधने प्रकाशन समितीतर्फे प्रकाशित केलेल्या ``महात्मा फुले : शोधाच्या नव्या वाटा'' या पुस्तकाच्या संपादकियात हरी नरके यांनी लिहिले आहे:

``२२ नोव्हेंबर १८५१ च्या बॉंबे गार्डियन’ने याबद्दल विस्तृत नोंद केली आहे. `१८४८ मध्ये सदाशिव बल्लाळ गोवंडे हे अहमदनगर येथे जज्जाच्या कचेरीत नोकरीस लागले, तेव्हा त्यांनी जोती गोविंद फुले या आपल्या मित्राला नगर येथे नेले होते. एके दिवशी हे दोघे मिस फरारच्या मुलींच्या शाळा पहावयास गेले. तेथील व्यवस्था बघून त्यांना आपल्या देशातील स्त्रियांना शिक्षण दिले जात नाही याची खंत वाटली. फुले पुण्यात गेले व त्यांनी मित्रांना हे काम हाती घेण्याचा बेत सांगितला. त्यांच्या पत्नीला शिक्षण देऊन त्यांनी शाळा सुरु केली. मग पुण्यातील महारा-मांगांसाठी शाळा काढली.

पण पुढे सहाच महिन्यांत दुदैव ओढवले. लोकांच्या मूर्ख पूर्वग्रहाचा प्रभाव पडून त्यांच्या वडिलांनी त्यांना घराबाहेर काढले व शाळा बंद पडली. गोवंडे पुण्यात आले व त्यांनी सावित्रीबाईंना नगरास नेले. पावसाळ्याच्या प्रारंभी त्या परत आल्या. मग केशव शिवराम भवाळकर यांनी त्यांना शिक्षण द्यायची जबाबदारी आपल्या शिरावर घेतली. शाळातून शिकविण्यात उपयोगी होतील अशा तरुण स्त्री शिक्षकांचा वर्गही घेण्याचे ठरले. भवाळकरांनीं खटपट करून पुण्यात स्त्रिया जमवून त्यांना शिक्षण दिले.’’

याच प्रस्तावनेत नरके यांनी म्हटले आहे कि ‘’ ``सावित्रीबाईनी अहमदनगर येथे फरार बाईच्या व पुण्यात मिचेलबाईंच्या नॉर्मल स्कूलमध्ये अध्यापनाचे प्रशिक्षणही घेतले होते.’’

अमेरीकन मराठी मिशनच्या वतीने मिस सिंथिया फरार यांच्यावर १८६२ साली लिहिलेल्या मृत्युलेखात महात्मा जोतिबा फुले यांचे प्रत्यक्ष नाव न घेता पुढील संदर्भ देण्यात आला आहे :

मुलींना शिक्षण देण्याची खूप इच्छा असलेल्या पुणे शहरातील एका तरुण सद्गृहस्थाला मिस फरार यांनी आनंदाने सल्ला आणि मार्गदर्शन पुरवले. मुलींच्या शाळा सुरु करण्याबाबत आणि या शाळांचे व्यवस्थापन करण्याबाबत फरार यांनी या तरुणाला मार्गदर्शन केले. अहमदनगरहून पुण्याला परतल्यावर या तरुणाने हिंदू मुलींना शिक्षण देण्यासाठी तेथे शाळा सुरु केल्या. मुलींच्या या शाळांना स्थानिक लोकांनी तसेच काही सत्प्रवृत्त ब्रिटिश लोकांनीं मदत केली आणि या शाळांनी पुढील काही वर्षांत खूप प्रगती केली. ‘’

अमेरिकन मराठी मिशनच्या सिथिया फरार यांच्याबाबत अमेरिकन मराठी मिशनच्या १९२०च्या अहवालात खालील माहिती आढळते :

`
या मिशनच्या कार्यात सहभागी होणाऱ्या सिंथिया फरार या पहिल्या अविवाहित अमेरिकन महिला होत्या. शंभर वर्षांपूर्वी, २९ डिसेंबर १८२७ रोजी त्यांचे येथे आगमन झाले. अहमदनगर येथे पहिल्यांदाच त्यांनी मुलींच्या शाळा सुरु केल्या. त्यांनी ही सेवा सुरु केली तेव्हा काही हिंदू लोकांनी तिरस्कारयुक्त शब्दांत त्यांना सुनावले. '' आधी गाढवांना वाचण्याचे धडे ध्या आणि मग आमच्या मुलींना शिकवण्याचा प्रयत्न करा !''

मिस फरार यांच्यासाठी हा नक्कीच खूप कष्टाचा मार्ग होता. मात्र भारतातल्या महिला आणि मुलींसाठी त्यांनी आपले कार्य त्यांना २५ जानेवारी १८६२ रोजी बढती मिळेपर्यंत ( निधनापर्यंत) सतत चालूच ठेवले. त्यांच्या सन्मानाप्रित्यर्थ, या मिशनने अहमदनगर येथील मुलींच्या तीन डे -स्कुल्सचे नाव - द फरार स्कुल्स' असेच ठेवले आहे.

या तीन फरार शाळांच्या आता सुपिरिटेंडंट असलेल्या मिसेस एच फेयरबॅक यांनी लिहिले आहे:

``मागील वर्षाकडे वळून पाहताना आणि सर्व बाबी विचारात घेता, फरार स्कुल्समध्ये चालू असलेल्या चांगल्या कार्याबाबत आनंद आहे. शाळांचे शिक्षक प्रामाणिक आहेत आणि शाळेतल्या छोट्या मुलींशी प्रेमाचे नाते आहे. गेल्या वर्षी या तिन्ही शाळांना याआधी कधीही मिळाले नव्हते अशा मोठ्या रकमेचे सरकारी अनुदान मिळाले आहे.''

याच अहवालात अहमदनगर येथील फरार स्कुलच्या मुलींचा एक फोटो छापण्यात आला होता.

विशेष म्हणजे अमेरीकन मराठी मिशनच्या वेळोवेळीच्या अहवालांत आणि इतर दस्तऐवजांत विविध मिशनरींचे, इतर व्यक्तीचे स्वतंत्र किंवा समूह फोटो प्रकाशित केलेले आहेत, मिस सिंथिया फरार यांचा मात्र त्यांच्या नावानिशी एकही स्वतंत्र फोटो माझ्या पाहण्यात आला नाही. कदाचित काही समूह फोटोंमध्ये फरार मॅडम असण्याची शक्यता आहे.

History Samadhan Mahajan

12 Jan, 05:30


मिस फरार यांच्या निधनानंतर त्यांनीं अनेक वर्षे चालवलेल्या लष्कर लाईनमधल्या मुलींची शाळा बंद करणे भाग पडले. याचे कारण म्हणजे दोन वर्षांपूर्वी या परिसरातला आर्टिलरी आणि इंस्ट्रक्शन डेपो दुसऱ्या ठिकाणी नेण्यात आला आणि त्यामुळे तेथील अनेक कुटुंबांचे स्थलांतर झाले आणि फरार त्यांच्या या शाळेतील मुलींची संख्या एकदम घटली.

फरार यांच्या निधनाआधीच या शाळेत नियमितपणे येणाऱ्या फक्त तेरा-चौदा मुली होत्या.

फरार यांच्या मुलींच्या शाळेपाशी एक मुलांची शाळा होती. मुलांच्या या शाळेच्या सुपरिंटेंडंट म्हणूनही त्यांनी काही काळ जबाबदारी सांभाळली होती. फरार त्यांच्या निधनानंतर त्यांच्यामागे राहिलेली रक्कम लष्कर लाईन्स मधल्या मुलींच्या आणि मुलांच्या शाळांसाठी वापरली जात होती. सिंथिया फरार यांची मुलींची ही शाळा बंद करण्याचा दुःखद निर्णय अमेरिकन मराठी मिशनला घ्यावा लागला, मात्र दुसरा काही पर्याय नव्हता. मुलांच्या शाळेने मात्र नंतर खूप प्रगती केली.

फरार यांच्या मागे राहिलेल्या रकमेचा विनियोग शाळांतीळ मुलांसाठी करण्याचा निर्णय मिशनने घेतला.

अमेरिकन मराठी मिशनच्या १८६३ च्या अहवालानुसार, ``अहमदनगर येथील मिसेस बॅलेन्टाईन यांच्या देखरेखीखाली असलेल्या शाळेची प्रगती होत आहे., या शाळेतील पाच मुलींना त्यावर्षी ख्रिस्ती धर्माची दीक्षा देण्यात आली. त्याशिवाय वयाने मोठ्या असलेल्या तीन विद्यार्थिनींची स्थानिक ख्रिश्चनांशी विवाह झाले आहेत. उच्च जातींतील मुलांसाठी आम्ही दोन शाळा चालवत आहोत. यापैकी एक शाळा अहमदनगर येथे आहे आणि दिवंगत मिस फरार यांच्या मागे राहिलेल्या निधीतून लष्कर लाईन्समध्ये आहे. या दोन्ही शाळांची भरभराट होत आहे.’’

मिस सिंथिया फरार यांच्या चरित्राविषयी आणि कार्याविषयी त्रोटक माहिती अमेरिकन मराठी मिशनच्या इतिहासात आणि गॅझेट्स मध्ये शोधावी लागते.

सिंथिया फरार यांच्या विद्यार्थी असलेल्या सावित्रीबाई फुले यांचे नाव आता पुणे विद्यापिठाला देण्यात आले आहे. एकोणिसाव्या शतकात स्त्रीशिक्षणाबाबत त्यांनी केलेल्या महान योगदानाबद्दल तो त्यांचा उचित सन्मानच आहे. मात्र सिंथिया फरार यांचे नाव किंवा त्यांचे स्त्रीशिक्षणाबाबत योगदान याबद्दल आजही लोकांना काहीच माहिती नसते.

महात्मा फुले यांना प्रेरणा देणाऱ्या सिंथिया फरार यांच्याविषयीचे फुले यांच्या वेगवेगळ्या चरित्रांत ओझरते उल्लेख वाचून फरार मॅडमच्या चरित्राबाबत उत्सुकता माझ्या मनात उत्सुकता निर्माण झाली. मात्र भारतीय स्त्रीशिक्षणात अत्यंत मोलाचे योगदान असणाऱ्या फरार मॅडमबाबत इतर कुठेही काही माहिती उपलब्ध नाही असे आढळले.

मिस सिंथिया फरार यांच्या चरित्राविषयी आणि कार्याविषयी त्रोटक माहिती अमेरिकन मराठी मिशनच्या इतिहासात आणि गॅझेट्स मध्ये शोधावी लागते.

अमेरिकन मराठी मिशनच्या गेल्या दोनशे वर्षांची कागदपत्रे, पुस्तके आणि अहवाल मी नजरेखालून घातले तेव्हा या दस्तऐवजांत वेगवेगळ्या ठिकाणी विखुरलेली फरारबाईंची ही माहिती सापडली, त्यातून मिस सिंथिया फरार यांचे हे पहिलेच छोटेखानी चरित्र उभे राहिले आहे.

सावित्रीबाई फुले यांच्या स्मृतीदिनी त्यांच्या शिक्षिकेचे आणि महात्मा फुले यांना प्रेरित करणाऱ्या सिंथिया फरारबाईंचे हे पहिलेवहिले चरित्र वाचकांसमोर ठेवताना मला खूप आनंद होतो आहे.

फरार मॅडमचा खराखुरा फोटो मात्र अजूनतरी माझ्या पाहण्यात आलेला नाही.

मुंबईत निधन झालेल्या आणि तेथेच स्मशानभूमीत त्यांच्या पार्थिव देहाचे दहन झालेल्या रेव्हरंड नारायण वामन टिळक यांची कबर अहमदनगर येथेच आहे. सिंथिया फरार यांची अहमदनगर येथे असलेल्या कबरीचा कधीकाळी शोध लागेल अशी शक्यता आता राहिलेली नाही.

एकोणिसाव्या शतकाच्या अगदी सुरवातीस कोलकाता येथे मेरी अँन कुक, मुंबईत मार्गारेट विल्सन, महाबळेश्वर येथे मिसेस मेरी ग्रेव्ह्ज, आणि मुंबई व अहमदनगर येथे मिस सिंथिया फरार या महिलांनी स्त्रीशिक्षणासाठी आणि महिला सबलीकरणासाठी मोठे योगदान दिले. या महिलांच्या या कार्यांची नोंद घेणे आणि त्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणे योग्य ठरेल.

Camil Parkhe, March 10, 2023

History Samadhan Mahajan

12 Jan, 05:30


अमेरीकन मराठी मिशनच्या दस्तऐवजांत मिस सिंथिया फरार यांच्या व्यक्तिगत जीवनाविषयी आणि कार्याविषयी पुढील टिपण्णी आढळते :

‘’ फरार यांच्या पूर्वायुष्याबद्दल सांगण्यासाठी आवश्यक ती माहिती आमच्याकडे नाही. रेव्हरंड सायरस स्टोन या आपल्या चुलतभावासह (cousin) त्या हिंदुस्थानात १८२७ साली आल्या होत्या इतकेच आम्हाला माहित आहे. त्यावर्षी मुंबईत डिसेंबर अखेरीस पोहोचल्यानंतर लगेचच त्यांनी त्या शहरातील हिंदू मुलींच्या शिक्षणासाठी प्रयत्न सुरु केले. त्यांनी मुलींच्या अनेक शाळा स्थापन केल्या आणि या शाळांत सर्वांत उच्च जातींच्या मुलीसुद्धा होत्या. या शाळांच्या त्या सुपरिंटेंडेंट म्हणून अनेक वर्षे कार्य करत असतानाच त्या शाळांत शिकवतसुद्धा असत.

त्यांच्या या कार्यात मुंबईतील उच्चपदांवरील महिलांचे आणि सद्गृहस्थांचे त्यांना प्रोत्साहन आणि मदत मिळत असे. आर्चडिकन (नंतरचे बिशप ) कार, सर रॉबर्ट ग्रांट यांच्या निधनानंतर मुंबईचे गव्हर्नर बनलेले जेम्स फारीश आणि त्याशिवाय इतर कितीतरी व्यक्तींनी फरार यांना विविध प्रकारे मदत केली, त्यांना कौतुकाच्या शब्दांसह आपल्या कृतीनेही खूप प्रोत्साहन दिले. आदरणीय आर्चडिकन कार यांच्यामार्फत एका इंग्लिश सोसायटीने अर्थसहाय्य पुरवलेल्या अनेक शाळांच्या फरार सुपरिंटेंडंट होत्या.

फरार यांना आपल्या कामाची आवड होती आणि कुठलीही भौतिक सुखासाठी त्यांनी आपले हे कार्य सोडले नसते. कठीण परिश्रमांमुळे त्यांची प्रकृती बिघडल्यामुळे .१८३७ साली त्यांना आपल्या मायदेशी, अमेरिकेत, परतावे लागले होते, मात्र रेव्हरंड बर्जेस यांच्या कुटुंबासह त्या १८३९ साली हिंदुस्थानात परतल्या. या देशातल्या आगमनानंतर लगेचच त्या बर्जेस दाम्पत्यासह अहमदनगर येथे आल्या. काही महिन्यांचा अपवाद वगळता या शहरातच त्यांचे कायम वास्तव्य होते आणि इथेच प्रामाणिकपणे आपले कार्य करत असताना त्यांचे निधन झाले.

आपल्या तारणारा प्रभूसाठी सतत काही तरी करत राहण्याची त्यांची धडपड असायची. मृत्युशय्येवर असताना त्यांनी म्हटले कि आपले दररोजचे परिश्रम (त्यांच्या स्वतःच्या दृष्टीने अगदी सामान्य आणि हलक्या दर्जाचे ) दररोज रात्री आपल्या प्रभूच्या चरणी ठेवत त्यांचा स्वीकार व्हावा अशी प्रार्थना त्या करत असत.

याच भावनेने त्यांनी आयुष्यभर खूप परिश्रम केले. फरार यांच्या शाळांतले अनेक माजी विद्यार्थिनी पत्नी आणि माता बनल्यानंतर आपल्या या शिक्षिकेची आठवण करत असत. फरार यांच्याविषयी प्रेम व्यक्त करणारी आणि त्यांनी दिलेल्या ज्ञानदानाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणारी या विद्यार्थिनींची पत्रे फरार यांना वेळोवेळी यायची.

मिस फरार यांच्याविषयी स्थानिक लोकांमध्ये खूप आदर होता. या लोकांच्या त्यांच्या स्वतःच्या स्त्रियांबाबत असलेल्या दृष्टिकोनामुळे फरार यांना हे लोक एखादी दैवी व्यक्तीच मानत असत. फरार यांच्या जीवनातली शुद्धता आणि पावित्र्य, त्यांच्या हृदयाचा चांगुलपणा आणि स्त्रियांच्या कल्याणासाठी त्या करत असलेले परिश्रम या लोकांसाठी एक अत्यंत नवलाची बाब होती.

सन १८६० च्यानंतर सिंथिया फरार यांची प्रकृती ढासळत गेली. लष्कर लाईन्समधल्या मुलींची शाळा आणि कॅथेखिस्ट (धर्मशिक्षणाच्या) शाळेशी संबंधित असलेल्या मुलांची शाळा मिस फरार यांच्या देखरेखीखाली चालू राहिल्या.

त्यांची प्रकृती बिघडल्यामुले या शाळांचे काम त्यांना थांबवणे भाग पडले. ते काम पुन्हा सुरु करणे त्यांना शक्यच झाले नाही. ‘’

सिथिया फरार यांचे वयाच्या ६७ व्या वर्षी २५ जानेवरी १८६२ रोजी अहमदनगर येथे निधन झाले.

फरार यांच्या निधनामुळे स्थानिक महिलांना धक्का बसला. यापैकी शेकडो महिला त्यांच्या अंत्यसंस्कारात सहभागी झाल्या होत्या, त्याआधी या महिलांनीं कधीही कुठल्याही ख्रिस्ती विधीला हजेरी लावली नव्हती. त्यांच्या नेहेमीच्या परिचयाच्या चेहेऱ्याचे अंतिम दर्शन घेण्यासाठी या महिला शवपेटीजवळ आल्या तेव्हा एखाद्या दैवताचे दर्शन घ्यावे अशा पद्धतीने त्यांनी मान लववून वंदन केले.

या लोकांना नेहेमी जात येईल अशा ठिकाणी जर फरार यांना दफन केले असते तर कदाचित यापैकी अनेक महिलांनीं एखाद्या पवित्र तिर्थक्षेत्राप्रमाणे त्या ठिकाणी भेट देऊन त्या कबरीवर फुले वाहिली असती.

विशेष म्हणजे मिस फरार यांच्या निधनाच्या वेळी वीस वर्षे आधी अहमदनगर येथील अमेरिकन मराठी मिशनच्या कुठल्याही मिशनरीचे किंवा सहाय्यक मिशनरींचे कार्य करत असताना निधन झाले नव्हते.

अहमदनगर येथील कबरस्थानात त्यावेळी आधीच्या केवळ तीन मिशनरींच्या कबरी होत्या. त्यापैकी एक रेव्हरंड हर्व्हे यांची होती, अहमदनगर येथे अमेरिकन मराठी मिशनचे केन्द्र स्थापन झाल्यानंतर सहा महिन्यांतच १८३२ला त्यांचे निधन झाले होते. दुसरी कबर १८४२ साली निधन झालेल्या मिसेस बर्जेस यांची होती आणि तिसरी कबर आता १८६२ साली निधन झालेल्या मिस फरार यांची होती.

History Samadhan Mahajan

12 Jan, 05:30


सिंथिया फरार हे नाव कधी कानांवर पडलं आहे का? कधी, कुठं हे नाव वाचण्यात आले आहे का? सिंथिया फरार यांची एक अत्यंत महत्त्वाची ओळख म्हणजे आज १० मार्च रोजी स्मृतिदिन असलेल्या समाजसुधारक सावित्रीबाई फुले यांच्या त्या शिक्षिका.

या मिस सिंथिया फरार थेट अमेरिकेतून २९ डिसेंबर १८२७ रोजी भारतात आल्या, सुरुवातीला काही वर्षे मुंबईत, अल्पकाळ महाबळेश्वर येथे आणि नंतर अहमदनगर येथे दीर्घकाळ मुलींच्या शिक्षण कार्यात स्वतःला वाहून घेत तेथेच त्यांनी देह ठेवला.

महिलांच्या शिक्षणासाठी आणि उन्नतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे योगदान केलेल्या अहमदनगरच्या सिंथिया फरार आणि पुण्यातील स्कॉटिश मिशनरी जेम्स मिचेल यांच्या पत्नी मार्गारेट शॉ मिचेल यांची चरित्रे किंवा स्वतंत्र माहिती आतापर्यंत कुठेही लिहिली गेलेली नाही. त्यामुळे या दोन समाजसुधारक महिलांची सहसा कुणालाच काही माहिती नसते.

असे असले तरी भारतातील आणि महाराष्ट्रातील सामाजिक इतिहास, विशेषतः स्त्रीमुक्ती चळवळीचा आणि शैक्षणिक इतिहास, त्याशिवाय सावित्रीबाई आणि महात्मा जोतिबा फुले यांची चरित्रे सिंथिया फरार यांच्या उल्लेखावाचून पूर्ण होऊच शकत नाही, असे त्यांचे भरीव योगदान आहे.

अहमदनगर येथे सिंथिया फरार मॅडम मुलींसाठी शाळा चालवत होत्या. महात्मा जोतिबा फुले यांनी आपल्या मिंत्रांसह या शाळेला भेट दिली आणि मुलींना शिक्षण देण्याच्या या कार्याबाबत ते प्रभावित झाले.

आपली पत्नी सावित्रीबाई यांना त्यांनी अहमदनगर येथे फरार मॅडमच्या शाळेत शिक्षण अद्यापनाच्या प्रशिक्षणासाठी पाठवले.

फरार मॅडमच्या मुलींच्या शाळेपासून प्रेरणा घेऊन महात्मा फुले यांनीं आणि त्यांची पत्नी सावित्रीबाई यांनी पुण्यात मुलींसाठी शाळा सुरु केली होती, असे खुद्द महात्मा फुले यांनी म्हटले आहे.

मात्र एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस म्हणजे ब्रिटिश अमदानीच्या सुरुवातीच्या काळात हिंदुस्थानात आधुनिक शिक्षण देणाऱ्या सिंथिया फरार या पहिल्याच व्यक्ती नाही.

मिस सिंथिया फरार यांच्या कितीतरी वर्षे आधीच इतर परदेशी ख्रिस्ती मिशनरींनी देशांत आधुनिक शिक्षण देणाऱ्या मुलांमुलींच्या शाळा सुरु केल्या होत्या.

सिंथिया फरार भारतात येण्याआधी त्यांच्या अमेरिकेतील पुर्वायुष्याची काहीही माहिती उपलब्ध नाही.

मुंबईत २९ डिसेंबर १८२७ रोजी आल्यानंतर सुरुवातीच्या त्यांच्या मुंबईतील कार्याविषयी आणि नंतर अहमदनगर येथील त्यांच्या आयुष्याच्या अखेरीपर्यंतच्या दीर्घ कालावधीतील सेवेबाबत मात्र अनेक उल्लेख अमेरिकन मराठी मिशनच्या वार्षिक अहवालांत आणि इतर कागदपत्रांत आढळतात.

सिंथिया फरार यांचा भारतातील मिशनरी आणि शैक्षणिक क्षेत्रांतील कालखंड १८२७ ते त्यांच्या मृत्यूपर्यंत म्हणजे जानेवारी १८६२ इतका आहे.

अमेरिकन मराठी मिशनच्या १८१३ ते १८८१ या कालखंडात भारतात कार्य केलेल्या सर्व मिशनरींच्या सेवेचा कालखंड देण्यात आला आहे. त्या यादीत मिस सिंथिया फरार - आगमन २९ डिसेंबर १८२७ , निधन २५ जानेवारी १८६२’ अशी नोंद आहे.

यादरम्यान अमेरिकेतून मुंबईत आल्यावर सिंथिया फरार यांनी अमेरिकन मराठी मिशनच्या मुलींच्या शाळांचा दर्जा उंचावण्यासाठी प्रयत्न केले. मिशनच्या १८२९ सालच्या अहवालात या शाळांची संख्या वाढत चालली आहे असे नमूद करून विद्यार्थिनींची संख्या चारशेहून अधिक झाली आहे आणि त्यापैकी १२२ मुली चांगल्यापैकी वाचू शकतात, सुंदर अक्षरात लिहू शकतात असे म्हटले आहे.

अमेरिकन मराठी मिशनचे मिशनरी अहमदनगर येथे पोहोचल्यानंतर लगेचच या मिशनरींच्या पत्नींनी तिथल्या स्थानिक मुलींना आपल्याकडे बोलावून शाळा सुरु केल्या. या शाळांत मुलींना लिहिणे, वाचणे शिकले जाई आणि बायबलमधील काही प्राथमिक तत्त्वे शिकवली जाई.

मुलींच्या शिक्षणाबाबत समाजात अत्यंत प्रतिकूल मत आणि कडवा विरोध असल्याने या शाळांत मुलींना बोलावण्यासाठी प्रचंड कसरत करावी लागायची.

धर्मप्रसार करताना या कार्याचाच एक भाग म्हणून स्थानिक मुलांसाठी शाळा सुरु करणाऱ्या मिशनरींना अनेक समस्यांना तोंड ध्यावे लागले होते. मुलींच्या शाळा सुरु करताना, या मुलींनी शिक्षण सोडू नये यासाठी प्रयत्न करताना अनेक प्रसंगी त्यांना अपयश येत असे.

अमेरिकन मराठी मिशनच्या १८३४ सालच्या अहवालात मिशनच्या मुंबईच्या शाळांची माहिती दिलीआहे. त्यात तेथल्या कार्यरत व्यक्तींच्या यादीत मुलींच्या शाळांच्या
सुपिरिटेंडंट मिस सी. फरार' असा उल्लेख आढळतो.

मुंबईत त्यावेळी मुलांसाठी पाच तर मुलींसाठी तेरा शाळा होत्या, या शाळांत कुठल्याही प्रकारची फी नव्हती.

त्याशिवाय इतर ठिकाणी मुलांसाठी आणि मुलींसाठी बारा शाळा होत्या. अहमदनगरमध्ये १८३५ साली अमेरिकन मराठी मिशनच्या नऊ शाळा होत्या.

History Samadhan Mahajan

11 Jan, 14:41


सावित्रीबाईंच्या शिक्षिका मार्गारेट मिचेल

सावित्रीबाई आणि जोतिबा फुले यांच्या चरित्रांत मिसेस मिचेल हे नाव वारंवार येत राहते. कोण आहेत या मिसेस मिचेल?

महात्मा जोतिबा फुले यांनी सर विल्यम हंटर शिक्षण आयोगापुढे पुणे येथे १९ ऑकटोबर १८८२ रोजी सादर केलेल्या निवेदनात पहिल्याच परिच्छेदात लिहिले आहे कि त्यांनी सुरु केलेल्या मुलींच्या शाळांची व्यवस्था नंतर शिक्षण खात्याकडे मिसेस मिचेल यांच्या देखरेखीखाली सुपूर्द केली होती आणि मुलींच्या या शाळा अद्यापही चालू आहेत.

सावित्रीबाईनी पुण्यात मिसेस मिचेल यांच्या शाळेत अद्यापनाचे धडे घेतले असा नेहेमी उल्लेख होतो.

जोतिबा फुले यांनी आपल्या मुलींच्या शाळांची जाहीर परीक्षा घेतली तेव्हा या कार्यक्रमाला निमंत्रित देशी आणि परदेशी पाहुण्यांमध्ये जेम्स मिचेल आणि मिसेस मिचेल होते असा त्याकाळच्या वृत्तपत्रांत उल्लेख होतो.

रेव्हरंड जेम्स मिचेल हे जोतिबांचे शिक्षक तर त्यांच्या पत्नी मिसेस मार्गारेट शॉ मिचेल या सावित्रीबाईंच्या शिक्षिका. सावित्रीबाई आणि जोतिबा फुले या दाम्पत्याची चरित्रे जेम्स मिचेल आणि मिसेस मिचेल या त्यांच्या शिक्षक दाम्पत्याच्या उल्लेखावाचून पूर्ण होऊ शकत नाही.

सत्यशोधक' चित्रपटाच्या सुरूवातीला जेम्स साहेबां'वर म्हणजेच जोतिबांचे शिक्षक रेव्हरंड जेम्स मिचेल यांच्यावर चित्रण करण्यात आले आहे.

मिचेल मिशनरी जोडप्याने फुले दाम्पत्याच्या जडणघडवणुकीत असे महत्त्वाचे योगदान दिले आहे.

पुण्यात स्थायिक झालेल्या स्कॉटिश मिशनरी जेम्स मिचेल यांनी स्कॉटिश लेडीज असोसिएशन फॉर फिमेल एज्युकेशन इन इंडिया या संस्थेकडे स्त्रीशिक्षणासाठी मदत मागितली तेव्हा १८४० साली पुण्यात स्कॉटिश मिशनच्या मुलींच्या पाच शाळा होत्या.

जेम्स मिचेल यांच्या आवाहनाला प्रतिसाद देत लेडीज असोसिएशनने मिस मार्गारेट शॉ या तरुणीला १८४१ साली भारतात पाठवले.

एक वेगळेच ध्येय डोळ्यांसमोर ठेवून भारतात पाऊल ठेवणाऱ्या मार्गारेट शॉ या तरुणीचा देशातील स्त्रीशिक्षणाच्या कार्यात फरारबाईंप्रमाणेच मोठे योगदान असणार होते.

जेम्स मिचेल आणि मार्गारेट शॉ यांचा १८४२ साली विवाह झाला. जेम्स मिचेल यांचा हा दुसरा विवाह.

भारतात १८२३ साली भारतात आगमन करणाऱ्या स्कॉटिश मिशनरींच्या तुकडीतले जेम्स मिचेल यांच्यासह सर्व मिशनरी विवाहित होते.

आपल्या मिशनरी पतींच्या कार्यांत विविध मार्गाने त्यांच्या पत्नी सहभागी होत असत. हे मिशनरी शाळा उघडत असत तेव्हा मुलींच्या शिक्षणाची आणि बोर्डिंगची व्यवस्था त्यांच्या पत्नी पाहत असत.

स्कॉटिश मिशनरी जॉन स्टिव्हन्सन आणि जेम्स मिचेल यांनी कोकणात हर्णे आणि बाणकोट परिसरात मिशनकार्य सुरु केले, शाळा उघडल्या.

जेम्स मिचेल यांच्या पहिल्या पत्नीसुद्धा अशाप्रकारे आपल्या पत्नीच्या कामात सहभागी झाल्या होत्या.

मात्र मिसेस मिचेल यांचे कोकणात दापोली येथे १७ जानेवारी १८३२ रोजी निधन झाले.

पतीसह स्कॉटलंडहून भारतात येऊन कोकणात स्थायिक झालेल्या आणि तेथेच आधुनिक शिक्षणाच्या मुलींसाठी पहिल्या शाळा स्थापन करणाऱ्या मिसेस मिचेल यांचा अकाली मृत्यू झाला होता.

स्कॉटिश मिशनच्या दस्तऐवजांत आणि पुस्तकांत या सामाजिक सुधारक महिलेचा केवळ उल्लेख फर्स्ट मिसेस मिचेल’ म्हणजे जेम्स मिचेल यांच्या पहिल्या पत्नी' किंवा कोकणातील बाणकोटच्या मिसेस मिचेल’ असाच उल्लेख आढळतो,

त्यांचे छायाचित्र माझ्या तरी पाहण्यात आतापर्यंत आलेले नाही. तरीही दूर कोकणात अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत मुलींसाठी शाळा आणि बोर्डिंग चालवणाऱ्या या
फर्स्ट मिसेस मिचेल’ यांच्या योगदानाची दखल घ्यायलाच हवी.

विल्यम किंनैर्ड मिचेल हे बहुधा जेम्स मिचेल यांच्या पहिल्या पत्नीपासून झालेले एक अपत्य असावे. विल्यम किंनैर्ड मिचेल यांचे शिक्षण स्कॉटलंड येथेच झालेले असावे.

पुण्यातल्या स्कॉटिश मिशनस्थानासाठी धर्मगुरु म्हणून १० ऑगस्ट १८५२ रोजी त्यांचा दिक्षाविधी झाला आणि २० जानेवारी १८५३ रोजी आपल्या पत्नीसह त्यांचे पुण्यात आगमन झाले. काही काळ मिचेल पितापुत्र या दोघांनी पुण्यात स्कॉटिश मिशन केंद्रात मिशनरी म्हणून एकत्र काम केले. मात्र अगदी अल्पकाळ.

रेव्हरंड विल्सन किंनैर्ड मिचेल यांना १८५६च्या अखेरीस वैद्यकीय सल्ल्यानुसार युरोपला जावे लागले आणि त्यानंतर ते भारतात कधी परतले नाहीत.

फर्स्ट मिसेस मिचेल यांच्या निधनानंतर लवकरच जेम्स मिचेल दापोली सोडून पुण्यात कायमचे स्थायिक झाले.

जॉन स्टिव्हन्सन यांनी आपले मिशनरीपद सोडून ईस्ट इंडिया कंपनीचे चॅप्लेन (धर्मगुरु) होण्याचा निर्णय १८३३ साली घेतला. त्यानंतर लगेचच स्कॉटिश मिशनरींनी कोकणातील आपले कार्य बंद केले. दापोलीतून आलेल्या जेम्स मिचेल यांनी पुण्यातल्या स्कॉटिश मिशनची धुरा स्वतःच्या खांद्यावर घेतली ते त्यांच्या आयुष्याच्या अखेरीपर्यंत.

History Samadhan Mahajan

11 Jan, 14:41


मार्गारेट शॉ मिचेल यांचा आपल्या पतीच्या मिशनरी आणि शैक्षणिक कार्यांत सतत हातभार असणार होता.

आपल्याला ज्या कार्यासाठी स्कॉट्लंडहून भारतात पाठवले होते ते मिशनकार्य विवाहानंतरसुद्धा मिसेस मार्गारेट शॉ मिचेल यांनी पुढील दोनअडीच तपे चालूच ठेवले.

महात्मा फुले यांनी सर विल्यम हंटर शिक्षण आयोगाला दिलेल्या निवेदनात तसेच सावित्रीबाई फुले यांना आपल्या नॉर्मल स्कुलमध्ये अद्यापनाचे धडे देणाऱ्या, फुले दाम्पत्यासंदर्भात वेळोवेळी प्रसिद्ध झालेल्या त्याकाळातल्या इंग्रजी वृत्तपत्रांत आणि इतर ऐतिहासिक कागदपत्रांत ज्यांचा केवळ मिसेस मिचेल' म्हणून उल्लेख होतो त्या जेम्स मिचेल यांच्या मार्गारेट शॉ मिचेल या पत्नी.

मिसेस मिचेल यांच्या स्त्रीशिक्षणाबाबतच्या कार्याबाबत जेम्स मिचेल यांनी लिहिलेले एक पत्र १८४२ सालच्या
मिशनरी रेकॉर्ड' मध्ये पान १५२ वर प्रकाशित झाले होते. या पत्रात आगामी काळातील झनाना स्कुलच्या पाऊलखुणा दिसतात असे रॉबर्ट हंटर यांनी म्हटले आहे.

या पत्रात जेम्स मिचेल यांनी लिहिले होते:

'' गेल्या काही दिवसांपासून मिसेस मिचेल यांनी काही मुलींच्या आणि इतरांच्या कुटुंबांना भेटी देण्यास सुरुवात केली आहे. अलीकडेच त्यांची पुण्यातल्या एक मुख्य पंडितांच्या घरातल्या महिलांशी एक मजेशीर मुलाखत झाली. हे गृहस्थ खूप वरच्या पदावर असून सरदार आणि त्याशिवाय ब्राह्मण आहेत. या मुलाखतीमुळे या महिला इतक्या प्रभावित झाल्या आहेत कि काल या पंडिताने मिसेस मिचेल यांना पुन्हा एकदा भेटायला बोलावले आहे.''

डे-स्कुलबाबत ही परिस्थिती होती तर मिचेल दाम्पत्यानेच पुण्यात चालवलेल्या मुलींच्या बोर्डिंग स्कुलची होती. बोर्डिंग स्कुलमधल्या मुली एकतर बहिष्कृत जातींतल्या असायच्या किंवा आईबापांनी टाकून दिलेल्या असायच्या. ब्राह्मण किंवा इतर उच्च सधन कुटुंबातील मुलींना या बोर्डिंग स्कुलमध्ये ठेवण्याची गरजच नसायची.

मार्गारेट शॉ मिचेल मुंबईतल्या जॉन विल्सन आणि मिसेस विल्सन जोडप्याच्या डे-स्कुल्सला नियमितपणे भेट द्यायच्या. त्याशिवाय १८४३ साली त्यांनी मिसेस मार्गारेट विल्सन यांच्या धर्तीवर पुण्यात मुलींसाठी अनाथाश्रम सुरु केला.

मिसेस मार्गारेट शॉ मिचेल यांना मदत करण्यासाठी त्यांची बहिण मिस जोना शॉ स्कॉटलंडहून भारतात २८ जानेवारी १८४५ रोजी आल्या.

त्याकाळात मिसेस मार्गारेट शॉ मिचेल यांनी पुण्यात मुलींच्या अनेक शाळा सुरु केल्या होत्या आणि त्या स्वतः या शाळांच्या सुपरिटेंडंट होत्या.

महिलांसाठी अध्यापिका अभ्यासक्रम तयार करुन आणि प्रशिक्षणाच्या खास शाळा मार्गारेट शॉ मिचेल यांनी सुरु केली. अशा प्रकारे मुलीच्या शाळांसाठी प्रशिक्षित शिक्षिका उपलब्ध होऊ लागल्या. प्रशिक्षित शिक्षिका निर्माण करण्यासाठी मिसेस मिचेल यांनी फिमेल टिचर ट्रेनिंग इन्स्टिट्यूट - महिलांसाठी अध्यापन प्रशिक्षण संस्था - पुण्यात सुरु केली होती.

सिंथिया फरार यांनीसुद्धा अहमदनगर येथे आपल्या मुलींच्या शाळांत अनेक तरुणींना आणि महिलांना अद्यापनाचे आणि शाळा व्यवस्थापनाचे धडे दिले.

महाराष्ट्रातील किंबहुना संपूर्ण भारतात महिला शिक्षिकांसाठी पहिल्यांदाच व्यावसायिक अध्यापन अभ्यासक्रम सुरु करण्याचा मान अशाप्रकारे अहमदनगरच्या सिंथिया फरारबाईंकडे आणि पुण्यात स्कुल चालवणाऱ्या मिसेस मार्गारेट शॉ मिचेल यांच्याकडे जातो.

सावित्रीबाई फुले आणि सगुणाबाई क्षीरसागर या मिचेलबाईंच्या अध्यापन प्रशिक्षण संस्थेमधील काही पहिल्यावहिल्या विद्यार्थिनींमध्ये असतील.

शास्त्री नारो बाबाजी महाघट पाटील यांनी १८९१ साली लिहिलेल्या जोतिबांच्या चरित्रात म्हटले आहे:

`` जोतीराव अभ्यासू व हुशार मुलगा होता. त्याने प्रत्येक वार्षिक परीक्षेत निरनिराळी पुस्तके बक्षिसे मिळविली होती. पत्नीला व माईला मराठीचे सर्व शिक्षण दिल्यावर त्यांना मिसेस मिचेल यांच्या अत्याग्रहावरून शिक्षकिणीचा कोर्स देण्यासाठी त्यांनी ठरविले. हा कोर्स नार्मल स्कूलमध्ये मिचेलबाईच चालवीत होत्या. या बाईंनी सावित्रीदेवीची व सगुणाबाईची परीक्षा घेऊन त्यांना तिसऱ्या वर्षाचा प्रवेश दिला. त्यांचे तिसरे वर्ष (१८४५-१८४६) साली पास झाले. (१८४६-१८४७) साली चौथ्या वर्षाची परीक्षा देऊन त्या स्कूलमधून बाहेर पडल्या. या दोघीही पुढे उत्तम हेड मिस्ट्रेस म्हणून नावाजल्या.''

``२२ नोव्हेंबर १८५१ च्या बॉम्बे गार्डियन’ या वृत्तपत्रातील बातमीवरून सावित्रीबाईच्या पुढील शिक्षणाची जबाबदारी जोतीरावांचे मित्र सखाराम यशवंत परांजपे आणि केशव शिवराम भवाळकर (जोशी) यांनी घेतल्याचे दिसते. सावित्रीबाईनी अहमदनगर येथे फरारबाईच्या व पुण्यात मिचेलबाईंच्या नॉर्मल स्कूलमध्ये अध्यापनाचे प्रशिक्षणही घेतले होते,’’ असे हरी नरके यांनी महात्मा फुले: शोधाच्या नव्या वाटा' या पुस्तकाच्या संपादकियात लिहिले आहे.

History Samadhan Mahajan

11 Jan, 14:41


भारतात स्त्रियांना अद्यापनाचे प्रशिक्षण देण्यासाठी ब्रिटिश सरकारतर्फे पावले उचलण्यासाठी त्यानंतर तीस वर्षे जावी लागली.

भारतात एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासून तो १८७० या कालावधीत मुलींच्या शिक्षणाचे कार्य हाती घेणाऱ्या हॅना मार्शमन, मेरी ॲन (कुक) विल्सन, `द फर्स्ट मिसेस मिचेल’, सिंथिया फरार, नाशिकच्या मिसेस कॅरोलीन फरार, मार्गारेट शॉ मिचेल, मारिया मिचेल, सावित्रीबाई आणि जोतिबा फुले यांना किती समस्यांना तोंड द्यावे लागले आणि त्यांचे हे कार्य किती महान होते याची यावरुन कल्पना येऊ शकते.

मिसेस मार्गारेट शॉ मिचेल यांनी पुढील दोन दशके म्हणजे १८६३ पर्यंत मुलींच्या बोर्डिंग स्कुल आणि डे-स्कुल्सच्या सुपरिटेंडंट म्हणून कार्य केले.

जेम्स मिचेल यांचे मदतनीस म्हणून १८५६ पासून पुण्यात कार्य करणारे रेव्हरंड जेम्स वॉर्डरोप गार्डनर यांच्या पत्नी १८६३ नंतर मुलींच्या बोर्डिंग स्कुल आणि डे-स्कुल्सच्या सुपरिटेंडंट बनल्या.

Camil Parkhe, January 3, 2025

History Samadhan Mahajan

11 Jan, 03:33


श्रद्धा कुंभोजकर
फातिमाच्या भोवती उधाण का?

सावित्रीबाई फुले यांनी जोतिराव फुले यांना १८५६ साली लिहिलेल्या एका पत्रात फातिमाचा उल्लेख एका सुरुवातीच्या वाक्यात केला आहे. महाराष्ट्र राज्य साहित्य व संस्कृती ब्युरोच्या एका खंडीत हे पत्र प्रकाशित झाले आहे. सावित्रीबाई माहेरच्या जोतिरावांना लिहीत असताना 'फातिमा माझ्या गैरहजेरीला त्रास सहन करत असेल पण ती तक्रार करणारी व्यक्ती नाही' असा विश्वास व्यक्त करते. 'या वाक्याच्या पलीकडे फातिमाबद्दल आम्हाला कोणतेही विश्वसनीय ऐतिहासिक पुरावे मिळत नाहीत.

मात्र, वरील वाक्य याचा अर्थ असाही होतो की, सावित्रीबाईंच्या अनुपस्थितीत जबाबदारी पार पाडून कोणी सावित्रीबाईंच्या सहचारिणी असावी. तर हे वाक्य फातिमाच्या व्यक्तीमध्ये सक्षम सहकार्याची उपस्थिती असल्याचे संकेत म्हणून समजून घेता येईल.

फातिमा शेख नावाच्या व्यक्तीच्या बनावट गोंधळामुळे झालेला गोंधळ दोन मुद्द्यांवर केंद्रित आहे. एक - फातिमाबी शेख यांची मिथक भारतातील स्त्री शिक्षणात सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान कमी करण्यासाठी वापरली जात आहे. हा निराधार दावा आहे. असे कोणतेही प्रयत्न झाले नाहीत. या दाव्याचा उद्देश सावित्रीबाई आणि फातिमा यांच्यातील मोठेपणासाठी विरोधी शर्यत निर्माण करणे आहे जसे की मोठेपणा हे केवळ एका व्यक्तीनेच जिंकण्याचे पदक आहे. ही कल्पनाशक्तीची कल्पना आहे.

बनावट नोटाबंदीच्या भोवऱ्यात खळबळ उडवणाऱ्यांनी मांडलेला दुसरा मुद्दा बराचसा न सांगता राहीला आहे. मात्र, त्यांच्या स्पष्ट निष्कर्ष गाठणे कठीण नाही, अर्थात. फुले जोडीच्या नेतृत्वाखालील सुधारणा चळवळीत मुस्लिमांची अजिबात भूमिका नव्हती. हे अजून एक खोटं आहे. फुले दाम्पत्याला अनेक मुस्लिम मित्र, सहकारी व हितचिंतकांनी मदत केली. गफ्फार बेग मुन्शी यासारख्या विशिष्ट नावांसाठी ऐतिहासिक पुरावा उपलब्ध आहे. जोतीरावांच्या वडिलांना जोतीरावांची शाळा सुरू करण्यास प्रेरित केले.

१८७४ मध्ये जेव्हा फुले यांनी आंतरजातीय विवाह सोहळ्यासाठी पुढाकार घेतला तेव्हा अनेक लोकांनी त्यांना विरोध केला. तरी मीठ गंज पेठेतील मातांसह इतर सत्यशोधक यांनी बिनधास्त लग्न पार पाडण्यास मदत केली. सत्यशोधक समाज अहवालात त्यांच्या योगदानाची कृतज्ञता व्यक्त केली आहे.

फातिमा हे नाव ख्रिश्चनंमध्येही प्रचलित आहे म्हणून सावित्रीबाईची सहकारी मुस्लिम नाही तर ख्रिश्चन असू शकते असाही युक्तिवाद करण्यात आला आहे. ह्याचं उत्तर फातिमाच्या चमत्कारिक गोष्टीमध्ये सापडतं जे १९१७ मध्ये पोर्तुगालमधील फातिमा नावाच्या गावात घडल्या असल्याचा विश्वास आहे. असा विश्वास होता की या फातिमा या ठिकाणी आई मेरी प्रकट झाली आणि म्हणूनच तिला "अवर लेडी ऑफ फातिमा" असे म्हटले जाते. हा "चमत्कार" 1917 पासून आहे आणि चमत्कारापूर्वी ख्रिश्चन मुलींचे नामकरण करण्यासाठी फातिमा हे नाव वापरले जात नव्हते. म्हणून फातिमा नावाची सावित्रीबाईची सहकारी नक्कीच मुस्लिम होती.

महात्मा जोतीराव फुले यांनी सुरू केलेली व सावित्रीबाई फुले यांनी कट्टर समर्थन दिलेली सत्यशोधक समाजाची चळवळ ही नेहमी बहुलवादी चळवळ होती हे देखील जाणणे गरजेचे आहे. यात अनेक जाती धर्मातील सदस्य आणि हितचिंतकांचे समावेश होते. चळवळ जातीनिहाय उपक्रमांमध्ये सरळ करण्याचा विचार धरणाऱ्या विचारधारांच्या चळवळीतून मुस्लीम सहभाग रद्द करण्याचा प्रयत्न. सत्यशोधक समाज अशा साचैत बसू शकत नाही. अनेक जाती आणि धर्माच्या सदस्यांनी सहभागासह ही नेहमी एक बहुवचन चळवळ होती.

मग फातिमा शेख यांच्या अस्तित्वावर वाद का? या प्रकरणात ऐतिहासिक आठवणी विस्कळीत झाल्यामुळे. प्रथम, वैयक्तिक महत्वकांशाच्या नंतरच्या अजेंडे योग्य एक मिथक तयार करण्यात आले. आता वैयक्तिक महत्वकांक्षाच्या वर्तमान अजेंड्यात विमुद्रीकरणची घाई देखील तितकाच आहे. वैयक्तिक महत्वकांक्षांच्या पलीकडे जाऊन इतिहासाचा कोणताही उत्सुक वाचक आठवणीच्या राजकारणातून पाहू शकतो. वैचारिक स्पेक्ट्रमच्या दोन्ही बाजूंच्या प्रामाणिक अनुयायींनी कोणत्याही व्यक्तिमत्त्वाचे मोठेपणा अनामिकपणे स्वीकारण्याआधी थांबून विचार करण्याची गरज आहे.

- श्रद्धा कुंभोजकर

History Samadhan Mahajan

07 Jan, 11:19


२०२४ ला निरोप: डॉ. मनमोहन सिंग आणि जिमी कार्टर

२०२४ हे वर्ष संपत असताना, जग दोन विलक्षण व्यक्तींच्या जाण्यामुळे हळहळ करीत आहे. डॉ. मनमोहन सिंग, एक थोर अर्थतज्ज्ञ आणि दूरदृष्टी असलेले राज्यकर्ते, आणि जिमी कार्टर, शांततेचे जागतिक प्रतीक आणि साधेपणाचे मूर्तिमंत उदाहरण, या दोघांनीही वर्षाच्या शेवटच्या आठवड्यात आपला देह ठेवला. त्यांच्या जीवनाने दाखवलेले आदर्श आजही तितकेच महत्त्वाचे आहेत जितके त्यांच्या जीवनकाळात होते.
डॉ. मनमोहन सिंग — एक शैक्षणिकदृष्ट्या प्रगल्भ अर्थतज्ज्ञ आणि दृष्टीसंपन्न नेते — अत्यंत सामान्य परिस्थितीतून उभे राहिले. फाळणीच्या गदारोळात जन्मलेले, त्यांनी पंजाबच्या वाळवंटातून कॅम्ब्रिज विद्यापीठाच्या नामांकित प्रांगणापर्यंतचा प्रवास केला. एक असामान्य विद्वान म्हणून, त्यांनी भारताच्या आर्थिक स्वप्नांचा भार आपल्या कुशाग्र बुद्धिमत्तेवर उचलला. १९९० च्या दशकाच्या सुरुवातीस भारताच्या आर्थिक सुधारणांचे शिल्पकार म्हणून त्यांनी देशाला जागतिक आर्थिक शक्तीमध्ये रूपांतरित केले. तरीही, त्यांच्या सर्व यशानंतरही, डॉ. सिंग यांचा स्वभाव अतिशय साधा आणि नम्र राहिला. जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीच्या पंतप्रधान पदावर असूनही, त्यांनी नेहमीच सामान्य माणसासारखी वागणूक ठेवली, आपल्या पदाचा दिखाऊपणा टाळला.
दुसरीकडे, जिमी कार्टर, अमेरिकेचे ३९वे अध्यक्ष, यांनी शांततेसाठी आणि मानवतेसाठी स्वतःला वाहून घेतले. जॉर्जियामधील प्लेन्स या छोट्या गावातील भुईमूग शेतकरी ते जगातील सर्वात शक्तिशाली पदावर पोहोचण्याचा त्यांचा प्रवास त्यांचा दृढनिश्चय आणि मूल्यांवरील निष्ठेचा पुरावा आहे. अध्यक्षीय कारकीर्दीतील आव्हानांनाही त्यांनी शांततेसाठीच्या त्यांच्या प्रामाणिक प्रयत्नांनी प्रतिसाद दिला — मग ते कॅम्प डेव्हिड करार असो किंवा मानवी हक्कांसाठीचे समर्थन असो. पद सोडल्यानंतरही, मानवी सेवेसाठी त्यांची असामान्य बांधिलकी सर्वांपेक्षा वेगळी ठरली, ज्यामुळे त्यांना २००२ साली नोबेल शांतता पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
जरी त्यांचे मार्ग भिन्न होते, तरीही त्यांच्या जीवनामध्ये एक समान धागा होता — साधेपणा आणि त्यांच्या मुळांशी जोडलेली नाळ. डॉ. सिंग आपल्या शांत आणि सभ्य वागणुकीमुळे सामान्य माणसाशी तितक्याच आत्मीयतेने संवाद साधायचे जितक्या सहजतेने जागतिक नेत्यांशी बोलायचे. जिमी कार्टर, आपल्या साधेपणासाठी प्रसिद्ध, टी-शर्ट घालून व्हाइट हाऊसमध्ये हजर राहायचे, जे त्यांच्या मातीशी जोडलेल्या स्वभावाचे प्रतीक होते. या दोघांनीही आपल्या पदाचा दिखावा न करता, सेवेला आणि साधेपणाला प्राधान्य दिले.
कार्टर यांच्या जीवनातील एक कमी परिचित पण प्रेरणादायक गोष्ट म्हणजे त्यांची आई, लिलियन कार्टर. प्रशिक्षित परिचारिका आणि मानवतेसाठी समर्पित असलेल्या लिलियन यांनी मुंबईतील धारावी झोपडपट्टीत काही काळ सेवा केली, ही सेवा गाजावाजा न करता केली गेली. हा परोपकारी भाव कार्टर कुटुंबाच्या मूल्यांमध्ये खोलवर रुजलेला होता — एक मूल्य ज्याचे पालन जिमी कार्टर यांनी संपूर्ण जीवनभर केले.
त्यांच्या वारशाचा विचार करताना, त्यांच्या साध्या सुरुवाती आणि त्यांनी गाठलेल्या विलक्षण उंची यातील तीव्र विरोधाभास जाणवतो. डॉ. सिंग, शैक्षणिक कष्ट आणि आर्थिक न्यायासाठी अढळ वचनबद्धता यांचे प्रतीक, आणि कार्टर, शांततेचे आणि मानवी करुणेचे प्रतीक, या दोघांनीही दाखवले की खरे नेतृत्व तामझामात नाही, तर प्रामाणिकपणात आहे; शक्तीमध्ये नाही, तर हेतूमध्ये आहे.
त्यांचे जीवन आपल्याला महानतेच्या व्याख्या पुन्हा दृढ करायला लावतात. नाटकीपणा आणि तकलादू गोष्टींनी व्यापलेल्या काळात, सिंग आणि कार्टर आपल्याला स्मरण करून देतात की सन्मान, नम्रता आणि व्यापक हितासाठी समर्पण हीच खऱ्या नेत्यांची लक्षणे आहेत. त्यांनी त्यांच्या योगदानांमुळे जग समृद्ध केले आणि पुढील पिढ्यांसाठी एक आव्हान ठेवले: प्रामाणिकपणे नेतृत्व करा, नम्रतेने सेवा करा आणि मानवतेला उन्नत करणारी वारसा निर्माण करण्यासाठी प्रयत्न करा.
या दोन दिग्गजांना निरोप देताना, त्यांच्या जाण्याने त्यांच्या प्रकाशाची कधीच विसर पडणार नाही. तो त्यांच्या तयार केलेल्या धोरणांमध्ये, त्यांनी स्पर्श केलेल्या जीवनांमध्ये आणि त्यांनी जपलेल्या आदर्शांमध्ये जिवंत राहतो. त्यांच्या स्मरणार्थ, आपण त्यांचे जपलेले मूल्य टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयत्न करूया, जेणेकरून त्यांच्या असामान्य वारशाने पुढील पिढ्यांना प्रेरित करणे सुरूच राहील.
Mahesh Zagade

History Samadhan Mahajan

05 Jan, 13:21


२९ लेखांचा आणि २७४ पानांचा हा ग्रंथ शकुंतलाबाईंच्या अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वाची झलक दाखवतो.

‘माझी प्रेतयात्रा’ या लेखात शकुंतलाबाईंनी आपल्या जीवनाचे तत्त्वज्ञान मांडले आहे. आपले निधन झाले असे त्यांना स्वप्न पडून त्यानंतर आपली मुलगी सई, शेजारीपाजारी काय बोलतील, टिळक स्मारक मंदिरातील शोकसभेत काय भाषणे होतील, याविषयी हा लेख आहे. या कथित शोकसभेत मामा वरेरकर, कृष्णराव मराठे आणि आचार्य अत्रे वगैरे मंडळी शकुंतलाबाईंच्या व्यक्तिगत जीवनातील अनेक घटनांचे, त्यांच्या सामाजिक कार्याचे आणि जीवनशैलीचे पोस्टमार्टेम करतात म्हणजे अक्षरशः वाभाडे काढतात. स्वतःकडे तटस्थ वृत्तीने पाहतानाच ‘आपल्याला आवडले ते सर्व आपण केले, भले ते इतरांना आवडो ना आवडो’ अशी अप्रत्यक्ष भूमिका त्या या लेखात मांडतात.

शकुंतलाबाईंचा जन्म १७ जानेवारी १९०६चा. वयाच्या ९४व्या वर्षी म्हणजे ३ मे २००० रोजी त्यांचे निधन झाले.

वटवृक्षाखाली रोपटे वाढत नाही असे म्हणतात. शकुंतला परांजपे यांनी संततिनियमनाच्या चळवळीत र. धों. कर्व्यांना मोलाची मदत केली. मात्र आधी रॅंग्लर परांजप्यांची मुलगी म्हणून आणि नंतर दिग्दर्शिका सई परांजपे यांची आई म्हणून शकुंतलाबाईंना ओळख मिळाली. त्यांच्या कर्तृत्वावर हा खरे तर अन्याय. सुदैवाने शकुंतलाबाईंना ‘पद्मभूषण’ किताबाने सन्मानित करून भारत सरकारने ही कसर भरून काढली आणि त्यांचे योगदान अधोरेखित केले. नाट्य आणि सिनेमा क्षेत्रातील कामगिरीबद्दल शकुंतलाबाईंच्या कन्या सई परांजपे यांनाही भारत सरकारने २००६ साली ‘पद्मभूषण’ पुरस्काराने गौरवले. हा मानाचा पुरस्कार मिळवणाऱ्या या बहुधा एकमेव मायलेकी असाव्यात.

https://www.aksharnama.com/client/article_detail/4233?fbclid=IwAR2UGQgagaaP31ejyy4bw8VYMBHtEhrVvNBzkWf2eyWWZnul3OARHJTBToY

History Samadhan Mahajan

05 Jan, 13:21


पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेज रस्त्यावर आणि त्या आजूबाजूला इतिहासाचे मैलाचे दगड अनेक आहेत. तेथील वैशाली हॉटेलला लागून असलेल्या बोळीत शंभर-दीडशे मीटर अंतरावर असलेला ‘पुरुषोत्तमाश्रम’ किंवा ‘रँग्लर परांजपे बंगला’ असाच एक मैलाचा दगड. एक पत्रकार म्हणून या बंगल्याशी काही काळ माझे घट्ट नाते जुळले होते. याचे कारण होत्या त्या बंगल्यातील त्यावेळच्या रहिवाशी शकुंतला परांजपे. शकुंतलाबाई परांजपेंना १९९१ साली ‘पद्मभूषण’ किताब जाहीर झाला आणि त्यानिमित्ताने ‘इंडियन एक्सप्रेस’च्या बातमीदार संगीता जहागीरदार-जैन आणि छायाचित्रकार मिलिंद वाडेकर यांच्याबरोबर मी त्यांची त्यांच्या घरी जाऊन मुलाखत घेतली. नव्वदच्या दशकाच्या सुमारास पद्मश्री, पद्मभूषण वगैरे पुरस्कारांचे आजच्याइतके अवमूल्यन झालेले नव्हते. त्यामुळे वृत्तपत्रे पुरस्कार विजेत्यांच्या मुलाखती छापत असत. स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळात महत्त्वाचे योगदान करणाऱ्या शकुंतलाबाईंना ‘पद्मभूषण’ किताब जाहीर झाला होता. या मुलाखतीच्या निमित्ताने महाराष्ट्रातील एका अत्यंत ख्यातनाम कुटुंबाच्या ऐतिहासिक बंगल्यात मला प्रवेश मिळाला. त्या वेळी महाराष्ट्राच्या मागील पाच-सहा दशकांच्या सामाजिक इतिहासाची नव्वदीकडे वाटचाल करणाऱ्या शकुंतलाबाईंकडून वेगळीच तोंडओळख झाली !

मुलाखतीदरम्यान शकुंतलाबाईंना त्यांच्या या वयात फोटोसाठी साडी वा एखादा चांगला ड्रेस घालण्याचा आग्रह करणे शहाणपणाचे नव्हते. त्यांच्या स्वभावानुसार त्यांनी बहुधा ते ऐकलेही नसते. म्हणून छायाचित्रकार मिलिंद वाडेकरने गाऊनआणि त्यावर जाकिट असे छायाचित्र घेतले. तेच मुलाखतीबरोबर छापण्यात आले.

महाराष्ट्राचा शैक्षणिक, सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक इतिहास परांजपे कुटुंबाचा उल्लेख टाळून होऊ शकत नाही. रँग्लर रघुनाथ पुरुषोत्तम परांजपे हे इंग्लंडला जाऊन गणितातली सिनियर रँग्लर ही अत्यंत मानाची पदवी मिळवणारे पहिले भारतीय. विद्यार्थी असलेल्या विनायक दामोदर सावरकर यांनी ब्रिटिशांना विरोध करण्यासाठी पुण्यात विलायती कापडांची होळी केली, तेव्हा शिस्तभंग म्हणून फर्ग्युसन कॉलेजचे प्राचार्य असलेल्या परांजपे यांनी त्यांना दंड केला. त्यामुळे संतापलेल्या लोकमान्य टिळकांनी ‘केसरी’त त्यांच्याविरुद्ध खरमरीत अग्रलेख लिहिला. तसे त्यांच्याविरुद्ध ‘केसरी’मध्ये अनेक अग्रलेख प्रसिद्ध झाले आहेत.

या रॅंग्लर परांजपे यांच्या शकुंतला या एकुलत्या कन्या. युरोपात केंब्रिजला शिक्षणासाठी असताना यूरा स्लेप्टझॉप या रशियन चित्रकाराशी त्यांनी लग्न केले. नंतर झालेल्या घटस्फोटानंतर १९३७ला मुलीला म्हणजे सईला घेऊन त्या परत वडिलांकडे पुण्याला राहायला आल्या आणि अखेरपर्यंत तेथेच राहिल्या. युरोपातून परतल्यावर शकुंतलाबाईंनी १२-१३ मराठी चित्रपटात काम केले. सैरंध्री , लोकशाहीर राम जोशी, रामशास्त्री हे त्यापैकी काही चित्रपट. व्ही. शांताराम यांच्या कुंकू चित्रपटात त्यांचा गेस्ट अपिअरन्स होता

मुंबईत राहणाऱ्या त्यांच्या आतेभावाने म्हणजे रघुनाथ धोंडो कर्वे यांनी आपल्या संततिनियमनाच्या प्रचारकामात मदत मागितली म्हणून त्या कुटुंबनियोजनाचा पुण्यातून प्रसार करू लागल्या. त्या काळात पुण्याबाहेर नदीपलीकडे असलेल्या भांबुर्डा येथील म्हणजे आताच्या शिवाजीनगरमधल्या परांजपेंच्या बंगल्यात त्या महिलांना संततीनियोजनासाठी खास बनवलेल्या टोप्या, जेली नाममात्र भावात विकू लागल्या. निरोध आणि गर्भनिरोधकांच्या गोळ्या वा संततीनियमनाची कुठल्याही पद्धती तोपर्यंत सुशिक्षित वा इतर सामान्य लोकांच्या कानावर पोहोचल्या नव्हत्या. लैंगिक विषयांवर बोलणे वा लिहिणे त्या काळात पूर्णतः निषिद्ध होते.

महर्षी कर्वे यांच्या रघुनाथ या मुलाने आणि फर्ग्युसन कॉलेजच्या प्राचार्यांच्या शकुंतला या मुलीने कामजीवनावर बोलावे, लिहावे आणि संततीनियोजनाचा प्रचार करावा ही कल्पना सनातनी मंडळींच्या पचनी पडणे अवघड होते. मात्र शकुंतला परांजपे या र. धों. कर्व्यांसारख्याच खमक्या स्वभावाच्या, बंडखोर, प्रवाहाविरुद्ध पोहणाऱ्या असल्याने त्यांनी या कुणाला भीक घातली नाही. संततिनियमनाची ही चळवळ त्यांनी १९३८ पासून १९५८ पर्यंत चालवली.

शकुंतलाबाईंच्या त्या पहिल्या भेटीत त्यांची थोरवी माझ्या लक्षात येणे शक्य नव्हते. पत्रकाराने मुलाखतीला जाण्याआधी त्या व्यक्तीची माहिती वा कुंडली गुगलवर पाहण्याची सोय तीन दशकापूर्वीच्या जमान्यात नव्हती. आपला बायोडेटा टाईप करून ठेवण्याची प्रथाही तोपर्यंत रूढ झालेली नव्हती. शकुंतला परांजपे यांचे मोठेपण मला त्याच वेळी समजले असते तर कदाचित त्यांच्याकडे पुन्हापुन्हा जाऊन त्यांच्याशी गप्पा मारत बसण्याचे, त्यांना पूर्वसूचना न देता डिस्टर्ब करण्याची मला हिंमत झाली नसती.

History Samadhan Mahajan

05 Jan, 13:21


शकुंतलाबाईंची माझी मुलाखत ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’, पुणे प्लस आणि महाराष्ट्रातील काही मराठी दैनिकांत छापून आल्यानंतर काही दिवसानंतर मी त्यांना पुन्हा भेटायला गेलो. नंतर या भेटी वाढत गेल्या. आमच्या दोघांच्या राहण्याच्या जागेमध्ये केवळ फर्ग्युसन कॉलेज रस्ता होता. याचे कारण परांजपे बंगला वैशाली हॉटेलच्या मागे तर माझी कॉटबेस मंथली लॉज रस्त्याच्या विरुद्ध बाजूला म्हणजे ब्रिटिश कौन्सिल लायब्ररीच्या मागेच होती. या काळात शकुंतलाबाईंची मुलगी नाट्य-सिनेमा दिग्दर्शिका सई परांजपे वा त्यांची नात विनी परांजपे मुंबईत राहत असत. त्यामुळे त्या दोघींची माझी कधीही भेट झाली नाही.

परांजपे कुटुंबियांच्या मार्जारप्रेमाविषयी तसेच ब्रिज खेळण्याच्या आवडीविषयी भरपूर लिहिले गेले आहे. शकुंतलाबाईंच्या घरी गेल्यावर छोटेसे फाटक उघडून तळमजल्यावरची बेल वाजवल्यावर केअरटेकरने दार उघडल्यानंतर डाव्या बाजूच्या खोलीत गेले की, शकुंतलाबाई समोर यायच्या. त्यावेळी त्यांच्या पायापाशी घुटमटणारी किमान पाच-सहा लहान-मोठ्या वयाची मांजरे असायची. शकुंतलाबाईंच्या हातात आयताकृती पत्र्याचा स्वीटचा बॉक्स असायचा. जुने लाकडी फर्निचर असलेल्या त्या खोलीत गप्पांसाठी बसले की, थोड्या वेळानंतर शकुंतलाबाई त्या बॉक्समधून काढून मला स्वीट द्यायच्या. आसपास लुडबुडणाऱ्या मांजरांशी बोलत त्यांनाही काहीतरी खायला द्यायच्या. मधूनच बॉक्समधून सिगारेट काढून ती लायटरने शिलगावणार. केंब्रिजला शिकायला गेल्यावर सिगारेट ओढण्याची सवय त्यांना लागली होती. त्या काळात गोव्यात सर्वाधिक लोकप्रिय असलेला फोर स्क्वेअर ग्रीन हा माझा सिगारेटचा आवडता ब्रँड. पण शकुंतलाबाई मला आपली बिनाफिल्टर पनामा सिगारेट ओढण्याचा आग्रह करायच्या. तो आग्रह मोडण्याचा अन त्यांचे मन दुखावण्याचे धाडस मी कधी केले नाही!

बुटकी मूर्ती, घारे डोळे असलेल्या, डोक्यावर पूर्ण पिकलेल्या केशसंभाराचा बॉबकट आणि तोंडाचे बोळके झालेल्या शकुंतलाबाईंचे हसणे अगदी निरागस असायचे. प्रसन्न मूड असला म्हणजे त्या स्वतःविषयी आणि र. धों. किंवा आप्पा कर्व्यांविषयी, जुन्या काळाविषयी भरभरून बोलायच्या. रघुनाथराव कर्व्यांबरोबर संततीनियमनाचा त्या कशा प्रचार करायच्या, संततीनियमनाची साधने घेण्यासाठी खानदानी महिला त्यांच्या घरी येण्यासाठी घाबरत असत याविषयी त्या सांगत असत. र. धों.च्या ‘समाजस्वास्थ्य’ या मासिकात दरवेळी शकुंतलाबाईंच्या संततिनियमनाच्या साधनांची म्हणजे टोपी, जेली वगैरेंची जाहिरात असायची. ही जाहिरात पुढीलप्रमाणे असायची -

पुणेकरांची सोय

श्री शकुंतलाबाई परांजपे या स्त्रियांस स्वतः तपासून योग्य आकाराच्या रबरी टोपीची निवड करून ती वापरण्यासंबंधी संपूर्ण माहिती देतील. टोपीबरोबर वापरावी लागणारी जेली व टोपीही त्यांजकडेच विकत मिळेल. गरजूंनी त्यांजकडे चौकशी करावी. भेटण्याची वेळ दुपारी ३ ते ५. पत्ता नं १२२०, रँग्लर परांजपे रोड, भांबुर्डा, पुणे ४.

ही जाहिरात त्या काळात पुण्यात व बाहेरही सनातनी आणि आंबटशौकीन मंडळींच्या चेष्टेचा आणि टवाळीचा विषय बनली होती. नियतकालिकांतही या जाहिरातीबद्दल काहीबाही छापून येत असे. नव्वदच्या दशकात एका खासगी कंपनीने पूजा बेदी या मॉडेलला घेऊन टेलिव्हिजनवर आपल्या निरोध उत्पादनाची पहिल्यांदा जाहिरात केली, तेव्हा देशभरातील समाजात किती खळबळ उडाली होती! ही तर अगदी अलीकडची गोष्ट आहे. आता तर निरोधच्या जाहिराती सकाळी सहा ते रात्री दहापर्यंत दाखवण्यास बंदीच आहे. आजची ही स्थिती आहे, तर शकुंतलाबाईंची ती जाहिरात तर मागील शतकाच्या चाळीसच्या दशकात प्रसिद्ध व्हायची!! त्या वेळी त्यांना किती टवाळखोरीला आणि निंदानालस्तीला तोंड द्यावे लागले असेल याची कल्पनाच केलेली बरी!!! मात्र शकुंतलाबाईंनी या टीकेला उडवून लावले. त्यांचा स्वभावच तसा होता.

अशाच एका भेटीत ‘समाजस्वास्थ्य’चा एक अंक शकुंतलाबाईनी मला दिला. मासिकाच्या मुखपृष्ठावर नेहमीप्रमाणे नग्न स्त्रीचा फोटो आणि आतल्या पानावर मासिकाचे पुढील ब्रीदवाक्य- ‘अश्लीलता हा कोणत्याही लेखाचा, चित्राचा किंवा इतर वस्तूचा गुण नसून तो फक्त तसा आरोप करणारांच्या मनाचा गुण होय.’ (ऑबसेनीटी लाईज इन दी आईज ऑफ दी बिहोल्डर) या प्रसिद्ध वाक्याचे हे मराठी रूपांतर. र. धों. कर्व्यांच्या ‘समाजस्वास्थ्य’ या मराठीतील पहिल्या वैज्ञानिक कामजीवनावरील मासिकावर अश्लीलतेचा आरोप करणाऱ्यावर हे ब्रीदवाक्य म्हणजे एक चपराकच होती. रघुनाथराव एका अश्लीलतेच्या दाव्यात दोषी ठरून त्यांना दंड झाला, तेव्हापासून त्यांनी ‘समाजस्वास्थ्य’मध्ये मासिकात हे ब्रीदवाक्य छापण्यास सुरुवात केली. तो १५ मार्च १९४०चा दोन आणे किंमतीचा अंक आजही एक अमूल्य भेट आणि ऐतिहासिक वारसा म्हणून मी जपला आहे.

History Samadhan Mahajan

05 Jan, 13:21


रघुनाथरावांच्या लेखांमुळे त्यांच्यावर अश्लीलतेच्या कायद्यानुसार खटले भरण्यात आले. रघुनाथरावांवर १९३१ साली पहिला खटला भरण्यात आला, तेव्हा इंटरनॅशनल लेबर ऑर्गनायझेशनमध्ये जिनिव्हा येथे काम करणाऱ्या शकुंतलाबाईंनी त्यांना खटल्याच्या खर्चासाठी दोन पौंड पाठवून दिले होते. काही खटल्यांत रघुनाथरावांना शिक्षाही झाल्या. यापैकी एका अश्लीलतेच्या प्रकरणात तर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी र.धो. कर्व्यांचे वकीलपत्र घेतले होते.

अश्लीलतेच्या बदनामीच्या खटल्यात रघुनाथरावांच्या मदतीला डॉ. आंबेडकर धावले ही माहिती मला अगदी नवी होती. एका मोठ्या समाजघटकावर लादलेले मनुस्मृतीचे जोखंड फेकून द्यायला सरसावलेला हा योद्धा संततिनियमनाच्या मोहिमेतील एकांडा शिलेदार असलेल्या रा. धो. कर्व्यांच्याही पाठीशी होता हा एक सुखद धक्का होता.

या मासिकात शकुंतला परांजपेंची एक लेखमालिकाही होती. रघुनाथराव कर्व्यांचे १४ ऑक्टोबर १९५३ ला निधन झाल्यावर हे मासिक पुढे चालवण्याची विनंती मात्र शकुंतलाबाईंनी धुडकावून लावली. त्याबाबत त्या म्हणतात – “ ‘समाजस्वास्थ’चा एकखांबी तंबू काळाचं बोलावणं येईपर्यंत आप्पानं खंबीरपणे उचलून धरला. तो गेल्यानंतर हे मासिक मी चालवावं अशी अनेकांनी गळ घातली. पण माझी कुवत मी ओळखते. धूमकेतूप्रमाणे चमकून गेलेल्या र. धो. कर्व्यांच्या ‘समाजस्वास्थ’चा मला विचका करायचा नव्हता.”

र. धों. कर्वेंच्या जीवन आणि संततीनियमनाच्या कार्यावर अमोल पालेकर यांनी "ध्यासपर्व" या नावाचा चित्रपट बनवला आहे. या चित्रपटात वर्षा उसगांवकर यांनी शकुंतला परांजपे यांची भूमिका केली आहे.

ब्रिटिश सरकारने १९४४ साली रँग्लर परांजपेंची ऑस्ट्रेलियातील हिंदुस्थानचे पहिले उच्चायुक्त म्हणून नेमणूक केली. त्यानिमित्ताने तीन वर्षे शकुंतलाबाईंचे ऑस्ट्रेलियात वास्तव्य होते.

कॉलेज जीवनात वीर सावरकरांना रँग्लर परांजप्यांनी शिक्षा केली होती, तरी ते नंतर परांजपे यांना भेटायला अनेकदा घरी येत असत. एकदा त्यांच्याबरोबर नथुराम गोडसेसुद्धा आला होता, अशी आठवण शकुंतलाबाईंनी सांगितली आहे.

शकुंतलाबाई १९५८ ते १९६४ या काळात महाराष्ट्र विधानपरिषदेच्या सभासद होत्या राज्यसभेच्या राष्ट्रपतिनियुक्त सभासद म्हणून १९६४नंतर एक मुदतभर त्यांनी काम केले. संसदेच्या कामकाजाच्या दर्जाबाबत आणि सभागृहातील खासदारांच्या वर्तनाबाबत त्यांनी आपल्या एका लेखात खंत व्यक्त केली आहे.

ब्रिज खेळणे हा परांजपे कुटुंबियांचा आवडता विरंगुळा. या खेळामुळे दिल्लीतील आपले जीवन सुसह्य झाले असे त्यांनी लिहिले आहे. राजधानीत अनुभवलेली भ्रष्टाचाराची प्रकरणे, लोकशाही मूल्यांचा ऱ्हास, पक्षातंरे वगैरेंमुळे भ्रमनिरास होऊन दिल्लीला रामराम ठोकताना हायसे वाटले असे त्या म्हणतात…

मुंबई इलाख्यात १६ वर्षे पूर्ण केल्याशिवाय मॅट्रिकच्या परीक्षेला बसता येत नसे. शिक्षणमंत्री झाल्यावर रँग्लर परांजपेंनी हा नियम बदलला. याचा फायदा पंधरा वर्षांच्या शकुंतलाला होत होता. मात्र आपल्या मुलीसाठी हा नियम बदलला असा आरोप होऊ नये म्हणून त्यांनी तिला त्या वर्षी मॅट्रिकच्या परीक्षेला बसू दिले नाही. अशा शिक्षणमंत्र्यांची मुलगी असलेल्या शकुंतलाबाईंना दिल्लीतल्या या वातावरणाशी मिळतेजुळते घेणे अवघड वाटणारच.

सत्तरच्या दशकातील संसदेतील अनुभव सांगताना त्या लिहितात – “उत्तम वक्ता म्हणून कोणा व्यक्तीचे नाव घ्यायचे झाले तर ते श्री अटल बिहारी वाजपेयी यांचे. दोन्ही सभागृहांत त्यांचा हात धरणारा कोणी नाही. त्यांची विनोदबुद्धी त्यांच्या वक्तव्याइतकीच अभिजात आहे.”

शकुंतलाबाईंच्या फटकळ स्वभावाचाही मी अनेकदा अनुभव घेतला. तुम्ही आत्मचरित्र का लिहीत नाही, असे एकदा मी विचारल्यावर त्या खवळल्या होत्या. त्यांचा मूड लगेच ऑफ झाला, मग मी तेथून काढता पाय घेतला.

शकुंतलाबाईंच्या घरी झालेल्या अशा अनेक भेठीगाठीनंतर त्यांचे एक व्यक्तिचित्र मी लिहिले होते. ‘उत्तुंग’ या शीर्षकाच्या १९९३ साली प्रसिद्ध झालेल्या माझ्या व्यक्तिचित्रसंग्रहात त्याचा समावेश होता. माझ्या लग्नानंतर माझा मुक्काम डेक्कन जिमखान्यातून पिंपरी-चिंचवडला हलला आणि आमचे शेजारपण कायमचे तुटले.

मानववंशशास्त्रज्ञ इरावती कर्वे या रँग्लर परांजप्यांच्या घरी शकुंतला परांजपे यांच्याबरोबर वाढल्या. इरावतीबाईंनी ‘दुसरे मामंजी’ या आपल्या व्यक्तिचित्रणात रँग्लरांच्या सावलीत त्या दोघी कशा वाढल्या याविषयी छान लिहिले आहे. शकुंतलाबाईंनी मराठी आणि इंग्रजीतही भरपूर लिहिले आहे. र. धो. कर्व्यांवर ‘आप्पा कर्वे’ या नावाचा चटका लावणारा एक मोठा लेख त्यांनी लिहिला आहे. ‘सेन्स अँड नॉन्सेन्स’, ‘थ्री इयर्स इन ऑस्ट्रेलिया’ ही त्यांची इंग्रजीतील, तर मराठीतील ‘काही आंबट काही गोड’, ‘भिल्लिणिची बोरे’ ही मराठी पुस्तके गाजली. विनया खडपेकर यांनी संपादित केलेले ‘निवडक शकुंतला परांजपे’ या नावाचे एक पुस्तक राजहंस प्रकाशनने २०१७ साली प्रकाशित केले आहे.

History Samadhan Mahajan

03 Jan, 03:56


साऊचं बोट सोडू नका...!

जात आणि धर्माचा विखार वाढत असताना, जातींची उतरंड संपवून माणूसपणाचा मुक्काम केवळ आणि केवळ बाईच गाठू शकते. पुरूषांकडून फार अपेक्षा नाहीत मला, पण महिलांकडून आहेत. कारण, तुम्हीच सोसलंय आजवर आणि उत्तरही तुम्हीच देणार आहात.

होय! 'ती'च आता उभी राहू शकते. सगळी कोंडी फोडू शकते. कारण, तिला कोणतीच जात नाही. जात मान्य करायची आणि जातीचा माज करायचा वा लाज बाळगायची, म्हणजे मुळात विषमतेची व्यवस्था मान्य करायची.
याच व्यवस्थेनं तर आजवर बाईचं शोषण केलं.

या व्यवस्थेला आव्हान देणं सर्वशक्तिमान इंग्रजांनाही जमलं नाही हे खरंच, पण व्यवस्था 'ब्राह्मणी' असूनही, ब्राह्मण स्त्रिया जिवंतपणी जाळल्या गेल्या. केशवपन होत राहिलं. पेशवाईतल्या रमाबाईचं कोण कौतुक आपल्याला! पण, माधवराव पेशव्यांच्या पश्चात कोवळी रमाबाई जिवंतपणी सती गेली.

तर, पंडिता रमाबाई या मूळच्या रमा डोंगरे. ब्राह्मण. संस्कृत स्कॉलर. त्यांच्या 'हाय कास्ट हिंदू विमेन' या पुस्तकातले तपशील आजही हादरवून टाकतात. रमाबाईंना अखेरीस जातीसह हिंदू धर्म सोडावा लागला. आपल्या केडगावात त्यांनी मुक्ती मिशन उभारलं. लोकांनी वाळीत टाकलेल्या रमाबाईंना सावित्री वगळता अन्य सखी तेव्हा नव्हती!

तरीही, एखादी महिला आज स्वतःला ब्राह्मण वा मराठा वा अन्य काही म्हणून श्रेष्ठ मानत असेल, तर या व्यवस्थेनं केलेली तिची ही घोर फसवणूक आहे. पुरूषांचं सोडा, त्यांचे हितसंबंध वेगळे आहेत. पण, महिलांनी तरी ही जात नावाची इमारत उद्ध्वस्त करायला हवी.

तुम्हाला ब्राह्मण, मराठा वा माळी अथवा मुस्लिम- ख्रिश्चन म्हणून वाढवणारी व्यवस्था तुमचं शोषण करत असताना, सावित्रीबाई नावाची माय तुम्हाला पदराआड जपत होती. वाढवत होती. सावित्रीनं 'बालहत्या प्रतिबंधक गृह' ज्योतीरावांसोबत उभं केलं, तेव्हा तिथं बाळंत होऊन गेलेल्या सर्व महिला ब्राह्मण होत्या. आई झालेल्या कुमारिका वा विधवांना जगणं अवघड झालेलं असताना सावित्रीनं त्यांना माया दिली. त्यातल्याच एका ब्राह्मण विधवेचं मूल दत्तक घेतलं.

केशवपन होत असे ब्राह्मण महिलांचं. त्याला विरोध म्हणून न्हाव्यांचा संप घडवला. मुलींची जी शाळा सुरू केली, त्या शाळेत कित्येक ब्राह्मण मुली शिकल्या.

सावित्रीच्या नावात फुले. पण, तिने फक्त काटे सोसले. दगडगोटे खाल्ले. तरीही ती हरली नाही. ज्योतीराव गेल्यावर त्यांच्या पार्थिवाला स्वतः अग्नी देत सावित्रीनं या व्यवस्थेचंही दहन केलं. पुढे बाबासाहेबांनी ज्या २५ डिसेंबर १९२७ ला 'मनुस्मृती' जाळली, त्याच २५ डिसेंबरला, १८७३ मध्ये सावित्रीनं सत्यशोधकी पद्धतीनं पहिलं लग्न लावलं. मनुवादी व्यवस्थेला नाकारलं. त्या लग्नाचा खर्च या माऊलीनंच केला. सर्वसामान्य माणसांसाठी अहोरात्र झुंजणा-या सावित्रीआईचं निधन प्लेग रुग्णांना वाचवताना झालं.

ज्या पुण्यात तिला शेणगोळे झेलावे लागले, त्याच पुणे विद्यापीठाला सावित्रीचं नाव द्यावं लागलं, हा काव्यात्म न्याय.

पुरूषांनी महापुरूष जातीत बंदिस्त करून टाकले आणि त्यांचं राजकारण सुरू ठेवलं.
बायांनो, तुम्ही तरी शहाण्या व्हा.
तुम्ही या पुरूषी डावाला बळी पडू नक.

तुमची-माझी जात वा धर्म काहीही असो, पण सावित्री आणि फातिमा याच आपल्या माय-माऊली आहेत. त्यांचं बोट सोडू नका.
तेवढीच आशा आहे!

- संजय आवटे

History Samadhan Mahajan

02 Jan, 11:41


काश्मीरच्या निमित्ताने चर्चा सुरू असताना, नेहरूंना अनेकदा आरोपीच्या पिंजर्‍यात उभे केले जाते. फाळणीसाठी तर नेहरूंना जबाबदार मानले जातेच. अगदी गांधींनाही.

मागे मी खूपदा लिहिले आहे.
नेहरू नसते, तर या देशाचे दोन नव्हे, ५६५ तुकडे झाले असते. तसे व्यवस्थित नियोजन सुरू होते. ५६५ संस्थानांनी स्वतंत्र होण्याचा निर्णय घ्यावा, असा प्रयत्न सुरू होता. विन्स्टन चर्चिल तेव्हा इंग्लंडचे पंतप्रधान होते. हिंदुस्थान, पाकिस्तान आणि संस्थानस्तान असे तुकडे त्यांना हवे होते. ही संस्थाने ना भारतात असतील, ना पाकिस्तानात. ती स्वतंत्र असतील. लॉर्ड वेव्हेल आणि चर्चिल यांच्या या कारस्थानात बॅरिस्टर जिना सहभागी होते. भोपाळचा नवाब त्यासाठी मैदानावर उतरलेला होता!

भारत आणि पाकिस्तानच्या कक्षेबाहेर असलेली ही संस्थाने ब्रिटनसोबत असतील आणि ती आपल्यालाच मदत करतील, असा होरा चर्चिल यांचा होता. दोन्ही नवे देश अस्थिर करून दक्षिण आशियावरील आपली पकड मजबूत करण्याचा त्यांचा इरादा होता. भारतासारखा महाकाय देश उद्या आपल्यालाच आव्हान देईल, याचे भय युरोपसह अमेरिकेलाही होते. मात्र, पंडित नेहरू, सरदार वल्लभभाई पटेल आणि लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी भारताचे बाल्कनीकरण करण्याचा हा डाव उधळून लावला.

१९२९च्या लाहोर अधिवेशनात कॉंग्रेसने पूर्ण स्वातंत्र्याचा ठराव मंजूर केला होता. २६ जानेवारी १९३० हा स्वातंत्र्यदिन म्हणून घोषित झाला. त्यानंतर दरवर्षी हा दिवस स्वातंत्र्यदिन म्हणून साजरा होऊ लागला. (संघ मुख्यालय वगळता) सर्वत्र तिरंगा फडकू लागला. तिरंगा ध्वज १९२१मध्येच तयार झाला होता आणि गांधींनी त्याला आणखी रंगरूप दिले. १९२३मध्ये हा झेंडा सर्वप्रथम सर्वदूर फडकला.

भारताला २६ जानेवारी १९४८ याच दिवशी स्वातंत्र्य द्यावे, अशी कल्पना होती. मात्र, दुसर्‍या महायुद्धानंतर चित्र बदलले होते. इंग्लंडची अवस्था फार बरी नव्हती. शिवाय, चर्चिल यांचा पराभव झाला होता. मजूर पक्ष सत्तेत आला होता. ॲटली पंतप्रधान झाले खरे, पण त्यांचा जनाधार लवकरच ओसरला. (त्यानंतरच्या निवडणुकीत चर्चिल पुन्हा पंतप्रधान झाले.) आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही ॲटलींना पुरेसा पाठिंबा नव्हता. कॉंग्रेस आणि मुस्लिम लीग यांच्यातील मतभेद तीव्र झाल्याने अंतरिम सरकारचे अस्तित्व धोक्यात आले होते. जिनांनी १६ ऑगस्ट १९४६ हा दिवस 'डायरेक्ट ॲक्शन डे' म्हणून जाहीर केला आणि फाळणीच्या दिशेने पावले पडली. सर्वत्र रक्तपात सुरू झाला. नव्या संविधान सभेत भाग घेण्यास मुस्लिम लीगने नकार दिला. भारत अस्थिर झाला होता. जगभर इंग्लंडच्या विरोधात बोलले जाऊ लागले होते. त्यामुळे आता उशीर करून चालणार नव्हते.

लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी जवळचा दिवस निवडताना मुहूर्त शोधला तो, दुसर्‍या महायुद्धात जपान शरण आले, तो दिवस. १५ ऑगस्ट १९४५ रोजी जपान शरण आले. तोच दिवस निवडला गेला. १५ ऑगस्ट १९४७ हा स्वातंत्र्यदिन झाला. त्यापूर्वी १८ जुलै १९४७ रोजी भारताच्या स्वातंत्र्याच्या विधेयकावर राजाने सही केली.

संविधान सभेची पाचवी बैठक १४ ऑगस्टच्या रात्री दिल्लीत सुरू झाली. मध्यरात्री भारताला स्वातंत्र्य मिळत असताना, शेकडो महिलांच्या हस्ते संसदेला तिरंगा सादर केला गेला. भारतातील तमाम महिलांना स्वातंत्र्य देणारा हा तिरंगा आहे, अशा शब्दांत नेहरूंनी वर्णन केले!

संविधान सभेचे कामकाज संपल्यानंतर, संविधान मंजूर झाले. २६ नोव्हेंबर १९४९ या दिवशी संसदेने संविधान मंजूर केले. २६ जानेवारी या दिवसाला भारताच्या स्वातंत्र्याच्या इतिहासात वेगळे महत्त्व होते. तो स्वातंत्र्यदिन करता आला नाही, पण या दिवसाला प्रजासत्ताक दिन म्हणून घोषित केले गेले.

भारत हा असा एकमेव देश ठरला, ज्याला असे दोन दिवस आहेत.
स्वातंत्र्यदिन वेगळा आणि प्रजासत्ताक दिन वेगळा!

भारत 'प्रजासत्ताक' होणे हे घटनाकारांसाठी स्वातंत्र्याइतकेच महत्त्वाचे होते.

- संजय आवटे

History Samadhan Mahajan

29 Dec, 00:28


https://bolbhidu.com/?p=23252
माणसं स्वत:साठी घर बांधतात पण पुस्तकांसाठी घर बांधणारे डॉ. बाबासाहेब एकमेव होते 

History Samadhan Mahajan

28 Dec, 21:33


पहिली बाब अशी आहे की, कोणाच्याही जनुकांवरून त्या व्यक्तीची भाषा, अाध्यात्मिक संस्कृती समजत नाही तर तो केवळ तर्क असतो. तर्क हे वास्तव असतेच असे नाही. स्टेपेमधील भटके पशुपालक इंडो-युरोपियन भाषांचे निर्माते होते यालाच कसलाही पुरावा नाही. ऋग्वेद व पारशी धर्माचा धर्मग्रंथ अवेस्त्यात भाषा, धर्मकल्पना, देव-देवता, याज्ञिक कर्मकांड यात अतोनात साम्य आहे. एकाच भुप्रदेशात, म्हणजे इराणमध्ये या दोन्ही धर्मांची एकाच काळात निर्मिती झाली हे उघड आहे, कारण ऋग्वेदातील नोढस गौतम हा ऋषी अवेस्त्यात समकालीन म्हणून वावरतो तर खुद्द जरथुष्ट्र ऋग्वेदात वावरतो. हे लिखित पुरावे आहेत व या दोन्ही धर्मांची निर्मिती इसपू १५०० च्या मागे जावू शकत नाही, असे सर्वच (संघी सोडून) विद्वानांचे मत आहे. इसपू १५०० मध्ये सिंधू संस्कृतीचा प्राकृतिक कारणाने ऱ्हास होऊन गेला होता. त्यामुळे सिंधू संस्कृतीची निर्मिती वैदिक आर्यांची हा दावा फोल आहे, असा दावा डॉ. शिंदे सहलेखक असलेल्या शोधनिबंधांतही केला गेलेला नाही.

शोधनिबंधातील निष्कर्षांचा अर्थ असा लावता येतो की, सिंधू संस्कृतीचे निर्माते येथीलच होते. त्यांच्या जनुकप्रवाहात किमान इसपू २००० पर्यंत कसलेही बाह्य प्रादुर्भाव झालेले आढळत नाही. येथील कृषी संस्कृतीही स्वतंत्ररीत्या विकसित झाली आणि त्यातूनच सुफलनतायुक्त शैवप्रधान धर्माचा उदय झाला. इसपू २६०० मधील स्त्रीच्या सांगाड्यात ही स्टेपेची जनुके मिळून येत नाहीत. कारण तेव्हा हे लोक युरोपातून इराणमध्येही आलेले नव्हते. डेव्हिड राइश यांच्या मते त्या काळात सिंधू संस्कृतीची भाषा इंडो-इराणी पूर्व व स्वतंत्र होती. इराणी जनुकप्रवाह इसपू २००० नंतरच स्टेपेच्या जनुकांनी प्रभावित व्हायला सुरुवात झाली. स्टेपेच्या लोकांचा धर्म कोणता होता याचा अद्याप उलगडा झालेला नाही आणि ते का स्थलांतरित झाले याचे सबळ उत्तर अद्याप गवसलेले नाही. शिवाय स्टेपेतील लोक स्टेपेमध्ये जगाच्या कोणत्या भागातून आले होते हेही आपल्याला आज तरी माहीत नाही.

पण ते लोक इसपू २००० नंतर इराणमध्ये आले व स्थायिक झाले. त्यांची पुढे भारतात प्रवेशण्याची प्रक्रिया सन १५०० नंतर सुरू झाली. तोवर त्यांच्याही जनुकांत इराणी जनुकांचा संसर्ग झालेला होता. मिश्र जनुकांचे काही वैदिक धर्मीय इराणी लोक इसपू १२०० नंतर भारतात आपला धर्म घेऊन आले व धर्मप्रचाराच्या माध्यमाने काही घटकांत तो धर्म पसरवला. भारतात इराणमार्गे येणारे सर्वच वैदिक धर्मीय असू शकत नव्हते. कारण इराणमध्येच तेव्हा वैदिक, अहूर माझ्दा व वेगळ्या देवता पुजणाऱ्यांचे अनेक धर्म होते. त्यांच्यात धर्मबदल व धर्मसंघर्ष ही नित्याची बाब होती. याचे पुरावे ऋग्वेद व अवेस्त्यातच येतात. त्यातीलही काही टोळ्यांनी भारतात प्रवेश केला असणार हे उघड आहे. त्यामुळे भारतीयांत इराण-स्टेपेची जनुके आली ती केवळ वैदिक आर्यांची होती हे मतही योग्य नाही, भारतात या भागांतून स्थलांतर-आक्रमणे होण्याची परंपरा शक-कुशाण काळापर्यंत चालू असलेली आपल्याला ज्ञात इतिहासावरूनच दिसते.

खरे म्हणजे माणूस आपली पाळेमुळे शोधण्यासाठी खूप सजग असतो आणि त्यात वावगेही काही नाही. नवनव्या पुराव्यांनी आधीच्या समजुती बदलत राहतात. पण ही प्रक्रिया निकोप असावी लागते. जनुकीय शास्त्र या प्रक्रियेत मदत करणारे असले तरी ते परिपूर्ण आहे असा दावा करता कामा नये. कारण अजून पुरातन सांगाडे प्रकाशात आले व त्यांचे निष्कर्ष वेगळे निघाले तर आधीचे नि:ष्कर्ष बाद होऊन तोही शोधाचा एक टप्पा समजून पुढे जावे लागेल. शास्त्र असेच पुढे जात असते.

पुरातत्त्वविदांनी आपल्या शोधांतील निष्कर्षांशी प्रामाणिक असले पाहिजे ही अपेक्षा असते. पण डॉ. शिंदेंनी शोधनिबंधांत एक आणि जनतेला सांगायला मात्र आपली संघ अथवा कोणाच्याही मताने प्रभावित भलतेच दावे करावेत हे सर्वस्वी गैर आहे. त्यांनी अद्यापही माध्यमात प्रसिद्ध झालेल्या त्यांच्या दाव्यांना नाकारलेले नाही किंवा ते दावे मागेही घेतलेले नाहीत यावरून शास्त्राची केवढी अप्रतिष्ठा होते आहे हे लक्षात यावे. सांस्कृतिक श्रेष्ठत्वतावादातून हा प्रकार घडत आला आहे हे उघड आहे. वाचकांनी सेल' आणि सायन्स'मधील मूळ शोधनिबंध वाचले पाहिजेत, मगच असल्या पोकळ दाव्यांवर विश्वास ठेवायचा की नाही हे ठरवले पाहिजे.

-संजय सोनवणी

History Samadhan Mahajan

28 Dec, 21:33


"आर्य मूळचे भारतातलेच... आर्य आक्रमण सिद्धांत चुकीचा... हडप्पा संस्कृतीचे लोक संस्कृत भाषा बोलत... त्यांची संस्कृती वैदिक होती... आजच्या भारतीयांमध्येही तीच जनुके झिरपत आलेली असून या लोकांची आनुवांशिकी स्वतंत्र आहे. परकीयांचा त्यावर नगण्य प्रभाव आहे,' असे दावे डेक्कन कॉलेजचे कुलगुरू व हरियाणाच्या राखीगढी येथील उत्खननाचे प्रमुख डॉ. वसंत शिंदे यांनी केले. ते सर्व भारतातील वृत्तपत्रांनी प्रसिद्ध केले आणि खळबळ माजली. भारतीयांच्या मुळाचा प्रश्न सुटला आहे असे वातावरण त्यातून निर्माण झाले. या दाव्यांना "सेल' आणि "सायन्स' या प्रतिष्ठित नियतकालिकांत प्रसिद्ध झालेल्या शोधनिबंधांचा आधार घेतला गेलेला होता आणि या दोन्ही शोधनिबंधांचे डॉ. शिंदे हे प्रमुख सहलेखक असल्याने हे दावे सत्यच आहे असा आभास निर्माण होणे स्वाभाविक होते. मूळ लेख सहसा जनसामान्य वाचण्याच्या भानगडीत पडत नसल्याने या विधानांमागचे संघप्रणीत सांस्कृतिक सहज पुढे नेता येणे शक्य झाले. पण आपण वस्तुस्थिती तपासून पाहिली पाहिजे. पुरातत्त्वशास्त्राचा सांस्कृतिक राजकारणासाठी उपयोग करणे गैर असले तरी असे झाले आहे हे दुर्दैव आहे.

पहिली बाब म्हणजे "आर्य' हा शब्दच मुळात दोन्ही शोधनिबंधांमध्ये वापरलेला गेलेला नाही तर इंडो-युरोपियन भाषा बोलणारे पूर्व युरोपातील 'स्टेपे' येथील भटके पशुपालक हा शब्द वापरला गेलेला आहे. त्यांचे इराणमार्गे स्थलांतर इसपू दोन हजार ते एक हजार या काळात सुरू झाले व ते कधीतरी नंतरच्या टप्प्यात पण इसपू एक हजारच्या आधी भारतात आले. नंतरच्या उत्तर भारतीय रहिवाशांमध्ये (म्हणजे आजच्या) इराणी व स्टेपे भागातील भटक्या पशुपालकांच्या जनुकप्रवाहाचे प्रमाण जास्त (म्हणजे अधिकाधिक ३०%) आहे. इंडो-युरोपियन भाषा त्यांनीच आपल्या सोबत आणल्या असाव्यात व त्यांचा उत्तर भारतात प्रसार झाला. राखीगढी येथील स्त्रीचा सांगाडा आहे तो इसपू २६०० मधला. म्हणजे आजपासून ४६०० वर्षे जुना. त्या सांगाड्यातील जनुकांत मात्र स्टेपे जनुकप्रवाहाचे अस्तित्व नाही. इराणी जनुकांचे प्रमाण नगण्य स्वरूपात आहे, पण सिंधू संस्कृतीच्या व्यापारामुळे या प्रदेशाशी येणाऱ्या नित्य संबंधांमुळे हा जनुकप्रवाह किंचित झिरपला असावा असे निष्कर्ष काढले असून एकाच सांगाड्यातून मिळालेल्या जनुकांमधून काढला गेलेला निष्कर्ष परिपूर्ण असणार नाही. यासाठी अधिक नमुन्यांना शोधून त्यांच्याही जनुकांचा सिक्वेन्स लावला पाहिजे, अशीही सूचना शोधनिबंधात केलेली आहे.

हे झाले मूळ शोधनिबंधांत काय आहे याचा सारांश. या लेखांचे सहलेखक जगमान्य बहुशाखीय विद्वान आहेत. या सारांशावरून लक्षात येईल की, वृत्तपत्रांत प्रसिद्ध झालेल्या दाव्यांत आणि शोधनिबंधातील निष्कर्षात यत्किंचितही साम्य नाही. आर्य इथलेच, सरस्वती नदी म्हणजे घग्गर नदी, वेदरचना येथेच झाली वगैरे दावे रा. स्व. संघप्रणीत विद्वान गेली अनेक दशके करत आलेले आहेत. गेल्या शतकाच्या सुरुवातीला आक्रमक आर्यांनीच सिंधू संस्कृती उद्ध्वस्त केली असे मत प्रचलित होते. पण त्यामुळे आक्रमक आर्य विरुद्ध द्रविड असा एक सांस्कृतिक, अनेकदा हिंसकही झालेला संघर्ष पेटला, तर दुसरीकडे मूलनिवासीवादही जन्माला आला. त्यामुळे स्वत:ला वैदिक आर्य समजणारे, सांस्कृतिक वर्चस्वतावाद जपणारे वैदिक धर्मीय अस्वस्थ झाले आणि आपण मूळचे इथलेच हे सांगायला सुरुवात केली. हे प्रकरण इथेच थांबले नाही तर सिंधू संस्कृतीचे निर्माते वैदिक आर्यच असेही रेटून सांगायला सुरुवात केली. म्हणजे विध्वंसकर्ते ते थेट निर्माते असली कोलांटउडी घेतली गेली. त्यासाठी काही पुरातत्त्वीय पुराव्यांशी छेडछाड करण्यातही त्यांनी मागेपुढे पाहिले नाही.

सिंधू संस्कृतीच्या अवशेषांत वैदिकांना प्रिय असलेल्या घोड्यांचे अवशेष मिळालेले नव्हते. त्यामुळे सिंधू संस्कृती वैदिकांचीच आहे असे ठरवायला अडचण येऊ लागल्यानंतर एन. एस. राजाराम व एन. झा या लेखकद्वयाने सिंधू संस्कृतीला घोडा माहीत होता हे दाखवण्यासाठी एका बैलाचे चिन्ह असलेल्या मुद्रेच्या छायाचित्रावर संगणकीय छेडछाड (forgery) केली व बैलाच्या प्रतिमेला चक्क घोड्यात बदलवले. हा प्रकार हार्वर्डचे इंडोलोजिस्ट मायकेल विट्झेल आणि त्यांचे सहयोगी स्टीव्ह फार्मर यांनी फ्रंटलाइनमध्ये (ऑक्टोबर २०००) लेख लिहून उजेडात आणला. आर्य वंश आणि वैदिक संस्कृती याची संघमोहिनी अचाट आहे. आता तर जनुकीय शास्त्राचा असाच उपयोग केला गेला आहे. डॉ. शिंदेंच्या वृत्तपत्रांत प्रसिद्ध झालेल्या दाव्यांवरून ते केवळ संघप्रिय सिद्धांतांचीच री ओढत आहेत हे स्पष्टच आहे. पण खुद्द ज्या शोधनिबंधांचे जे स्वत: सहलेखक आहेत ते शोधनिबंध त्याच्याच दाव्यांची पुष्टी करत नाहीत हे उघड आहे. याला आपण सांस्कृतिक राजकारण व वर्चस्वतावादासाठी शास्त्राची हत्या असेही म्हटले तर वावगे होणार नाही.

History Samadhan Mahajan

27 Dec, 16:47


खूप वर्षांपूर्वी - अठ्ठेचाळीस वर्षांपूर्वी - या ठिकाणी पहिल्यांदा आलो होतो तो क्षण आजही आठवतो.

दहावीची परीक्षा दिल्यानंतर श्रीरामपूरचे घरदार सोडून जेसुईट संन्याशी फादर होण्यासाठी गोव्याला निघालो होतो. जून १९७६. शिरुर सोडल्यानंतर आमच्या जीपने एक नदी ओलांडली आणि फादर प्रभूधर यांनी जीप थांबवायला सांगितली.

''तो पहा तो विजय स्तंभ. पेशव्यांच्या सैन्याविरुध्दचे अटीतटीचे युद्ध ब्रिटिशांच्या फौजेतल्या महार बटालियनने जिंकले आणि पेशवाईचा अंत झाला आणि ब्रिटिश अंमल सुरु झाला.''

विजय स्तंभाची अशी ती ओळख कायम आठवणीत राहिली.

सहा वर्षांपूर्वी सकाळ समूहाच्या वतीने मुलाखतीसाठी शिरूरला गेलो होतो. यावेळी वाहन माझ्या ताब्यात होते. येताना मुद्दाम मी कार थांबवली, पत्रकार सहकारी असलेल्या तरुण मुलांमुलींना या विजय स्तंभाची माहिती दिली.

मला मिळालेला वारसा अशाप्रकारे पुढच्या पिढीकडे सुपुर्द केला आणि ऋणमुक्त झालो. त्यानंतर स्वतःचा असा मस्त फोटो सेशन सुद्धा घडवून आणला.

पुणे जिल्ह्यात, भीमा-कोरेगाव येथे भीमा नदीच्या तीरावर ब्रिटिश विजयस्तंभ आहे. यास महार विजयस्तंभ असेही संबोधले जाते.

ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या फौजांनी पुण्यातील पेशव्यांचा महाल शनिवारवाडा 17 ऑक्टोबर 1717 रोजी काबीज केला.

त्यानंतर ब्रिटिश सैन्याची पेशवाईच्या सैन्याशी भीमा कोरेगाव येथे एक जानेवारी 1818 रोजी घनघोर लढाई झाली. बॉम्बे नेटिव्ह लाइट इन्फंट्री सेकंड बटॅलियन फर्स्ट रेजिमेंटच्या सैनिकांची या लढाईसाठी निवड करण्यात आली होती. या फौजेत बहुतांश सैनिक महार जातीचे होते.

असे म्हणतात कि पेशवाईशी महार जातीच्या लोकांशी असलेल्या वैरामुळेच सैनिकांच्या या बटॅलियनची खास निवड करण्यात आली होती.

अस्पृश्‍यांची पेशवाईविषयीची रागाची भावना बाबासाहेबांनी खाली शब्दांत प्रकट केली आहे: ”इंग्रजांचे राज्य म्हणजे रामाचे राज्य अशी अस्पृश्‍य लोकांची इंग्रजाविषयीची निष्ठा आहे, आणि त्या निष्ठेला त्यांच्या हृदयात ठाव मिळण्यास सबळ कारणेही घडली आहेत. ज्या पेशवाईच्या काळात अस्पृश्‍यांना रस्त्यांत थूंकून तो अपवित्र करतील म्हणून गळ्यात गाडगे बाळगावे लागत असे, अस्पृश्‍य कोण हे ओळखण्यात यावे म्हणून हातात खुणेसाठी काळा दोरा बांधावा लागत असे, चालून दूषित झालेली धूळ वाहून जावी व पवित्र हिंदुजातीस तीवरून चालण्याचा प्रसंग पडू नये म्हणून कमऱ्यास काट्यांचा खराटा लटकवावा लागत असे."

महार लोक अगदी स्वकीयांविरूद्ध म्हणजे पेशव्यांविरूध्द परकीय ब्रिटीशांसाठी लढले, याचे कारण म्हणजे तात्कालीन परिस्थिती होती, असेही बाबासाहेबांनी म्हटले आहे.

’आपल्या पूर्वजांना म्हणजे त्यावेळच्या महारांना असे स्वकीयांविरूध्द म्हणजे पेशव्याविरूध्द परकीय इंग्रजांच्या बाजूने लढावे लागले, हा इतिहास फारसा भूषणावह नाही. परंतु त्यावेळच्या सामाजिक परिस्थितीचा तो परिपाक होता,” असे बाबासाहेब म्हणाले आहेत.

महारांच्या शौर्यामुळे पेशव्यांचा पराभव झाला म्हणून या युध्दस्थळी ब्रिटिशांनी हा विजयस्तंभ मध्ये उभारला आणि या युध्दात धारातीर्थी पडलेल्या बावीस महार आणि इतर सैनिकांची नावे या स्तंभावर कोरली.

बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपल्या सहकाऱ्यासमवेत या विजयस्तंभाला 1 जानेवारी 1927 रोजी भेट दिली आणि या हुतात्मे महार सैनिकांना मानवंदना दिली.

तेव्हापासून या विजयस्तंभाला दरवर्षी 1 जानेवारीस भेट देण्याची परंपरा सुरू झाली. ही परंपरा आजतागायत चालू आहे. या विजयस्तंभाचा हा इतिहास आहे. ''

**

`डॉ बाबासाहेब आंबेडकर आणि आणि मार्टिन ल्युथर किंग (ज्युनियर ) : भारतातील अस्पृश्यता आणि अमेरिकेतील वर्णभेद' - कामिल पारखे (सुगावा प्रकाशन ) या पुस्तकातील काही भाग

Camil Parkhe December 27, 2024

History Samadhan Mahajan

26 Dec, 22:21


डॅा. मनमोहन सिंग यांची खरी किंमत एक ना एक दिवशी आपल्याला नक्की कळेल असं अजूनही वाटतं.
मनमोहन सिंग केंद्रीय अर्थमंत्री झाल्यानंतर त्यांच्या कामाची खऱ्या अर्थानं जगाला ओळख झाली. नरसिंहा राव पंतप्रधान असताना त्यांच्या मंत्रिमंडळात त्यांनी अर्थमंत्री म्हणून काम पाहिलं. त्यापैकी पहिल्या अर्थसंकल्पात त्यांनी भारताच्या अर्थव्यवस्थेची कवाडं जगासाठी खुली केली. आज परदेशी गुंतवणूक हा आजचा परवलीचा शब्द बनलाय..त्याचे प्रणेते डॉ. मनमोहन सिंग होते.

नव्वदच्या दशकाच्या सुरुवातीला उद्योग आणि व्यापाराचं धोरण बदलून देशभरच्या अर्थव्यवस्थेला कृषी प्रधान अर्थव्यवस्थेकडून उद्योग प्रधान किंवा सेवा प्रधान अर्थव्यवस्था बनवण्यात मनमोहन सिंगांचा खऱ्या अर्थानं महत्त्वाचा वाटा होता.

देशावरील आर्थिक संकट टाळण्यासाठी त्यांनी केलेले उपाय प्रभावी ठरले. जगभरातील अर्थतज्ज्ञांची त्यांच्या कार्याची प्रशंसा केली. 1996 साली झालेल्या लोकसभा निवडणुकीत काँग्रेसचा पराभव झाला. त्यानंतर 1998 ते 2004 या कालावधीत ते राज्यसभेतील विरोधी पक्षनेते म्हणून काम केलं.

2004 साली काँग्रेस नेतृत्त्वाखालील यूपीए सरकार सत्तेवर आलं. तत्कालीन काँग्रेस अध्यक्ष सोनिया गांधी यांनी शेवटच्या क्षणी पंतप्रधान होण्यास नकार दिला. त्यानंतर मनमोहन सिंग पंतप्रधान झाले. राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य मिशन, आधार कार्डची अंमलबजावणी, राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना, माहितीचा अधिकार यासारखे महत्त्वाचे निर्णय त्यांनी घेतले.

2008 साली अमेरिकेसोबत करण्यात आलेला अणूकराराला मूर्त रुप देण्यात त्यांचा महत्त्वाचा वाटा होता. हा करार होऊ नये म्हणून डाव्या पक्षांनी पूर्ण प्रयत्न केले. त्यावेळी यूपीए सरकार डाव्या पक्षांच्या पाठिंब्यावर अवलंबून होतं. पण, मनमोहन सिंग यांनी त्यांचा विरोध धुडकावून लावून अणूकरा पुढं नेला. त्याचा फायदा देशाच्या अर्थव्यवस्थेला झाला. 2009 साली झालेल्या लोकसभा निवडणुकीत त्याचा काँग्रेसल फायदा झाला. काँग्रेस आणि युपीएचं सरकार पुन्हा एकदा सत्तेवर आलं. मनमोहन सिंग यांनी सरकारला गतिमान अर्थकारणाचा चेहरा दिला!

दशकापूर्वी सोशल मीडियावर त्यांची खिल्ली उडवली होती याची आता खंत वाटते. राजकीय प्रगल्भतेकडे आम्ही प्रवास करू शकलो नाही हे वास्तव आहे. अलविदा सिंग साहब!

- समीर गायकवाड

History Samadhan Mahajan

21 Dec, 04:01


महापुरूषांचे अपहरण होत असलेल्या या काळात अधिक सावध असणे आवश्यक आहे.

लोकमान्य टिळक हे नेते कॉंग्रेसचे, पण जणू ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचेच आद्य नेते असावेत, अशा पद्धतीने त्यांचे अपहरण केले जाते. हे अपहरण सोईचे होते, कारण गांधी-नेहरू-आंबेडकरवाद्यांना लोकमान्यांविषयी फार ममत्व नसते.

हे लक्षात घेतले पाहिजे की, महात्मा गांधींचे पहिले चरित्र लिहिले ते अवंतिकाबाई गोखले यांनी. ते प्रकाशित झाले १९१९मध्ये. गांधीयुग खरे तर आणखी सुरू व्हायचे होते, पण ते सुरू होणार असल्याची चाहूल तेव्हा लागली होती.

या चरित्राला प्रस्तावना कोणाची आहे, तर लोकमान्य टिळकांची. टिळकांच्या मृत्यूपूर्वी एक वर्ष अगोदर त्यांनी लिहिलेली ही प्रस्तावना महात्मा गांधींचे, त्यांच्या सत्याग्रहाचे, अहिंसेचे कौतुक करत, गांधींचे मोठेपण अधोरेखित करते.

या महापुरूषांमध्ये कितीही तीव्र मतभेद वा स्पर्धा असो, त्यांनीच आपली वाट समृद्ध केली आहे.
हा रस्ता नीट समजून घ्यायला हवा. आणि, या रस्त्यावर वाटमारी करत असलेल्यांनाही वेळीच ओळखायला हवे.
असो.

- संजय आवटे
(वाचता-वाचता!)

History Samadhan Mahajan

15 Dec, 04:02


लोकसत्ता

History Samadhan Mahajan

08 Dec, 17:05


बहुप्रतिक्षित,भगीरथ भारत भूगोल या पुस्तकाची नवीन सुधारित ६ वी आवृत्ती



15 डिसेंबर पासून सर्वत्र उपलब्ध....

History Samadhan Mahajan

08 Dec, 08:34


लई मजबूत माझ्या भीमाचा किल्ला!
- संजय आवटे
----------------------------------------------
भारताचे राष्ट्रपिता महात्मा गांधी आणि पं. नेहरू हे भारताच्या आधुनिक मूल्यव्यवस्थेचे शिल्पकार, हे खरेच; पण तिस-या महापुरुषाशिवाय ही प्रक्रिया पूर्ण होऊच शकली नसती.
या महामानवाचे नाव डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर.
अशा उत्तुंग क्षमतेचा आणि कर्तृत्वाचा महापुरुष जगाने आजवर पाहिलेला नाही.

ब्राझीलमधील माझी एक मैत्रीण बाबासाहेबांवरील सिनेमा बघून एवढी थक्क झाली की म्हणाली, “जगाच्या इतिहासात हा असा एकमेव महापुरुष आहे, ज्याने एकाच हयातीमध्ये एक ‘राज्यघटना’ जाळली. आणि, त्याच हयातीमध्ये दुसरी राज्यघटना दिली.” ‘मनुस्मृती’ नावाची एक घटना (दुर्घटना) बाबासाहेबांनी जाळली आणि ‘भारतीय संविधान’ नावाची राज्यघटना देशाला दिली. राज्यघटनेचे शिल्पकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यामुळेच आधुनिक भारत जन्माला येऊ लागला.

एकाच हयातीमध्ये एक राज्यघटना नाकारणे आणि त्याच हयातीत दुसरी राज्यघटना साकारणे हे साधे काम नाही. अशा कामांसाठी अनेक पिढ्या खर्ची पडतात. कोणीतरी मार्टिन ल्यूथर किंग ‘आय हॅव अ ड्रिम’ म्हणतो, तेव्हा कुठे बराक ओबामांना ‘येस, वी कॅन!’, असे म्हणणे शक्य होत असते. बाबासाहेबांनी ते एकाच हयातीमध्ये केले. उण्यापु-या ६५ वर्षांच्या आयुष्यात बाबासाहेबांनी अशक्य ते शक्य करुन दाखवले. त्यात, गांधी-नेहरु-आंबेडकर या तिघांचा विचार करता, सर्वात कमी आयुष्य लाभले ते आंबेडकरांना. पण, खडतर वाट कापत बाबासाहेबांनी या देशाला समतेचे अधिष्ठान दिले.

‘मनुस्मृती’ हीच आपली राज्यघटना आहे, असे म्हणणारे वाचाळवीर आजही आपण बघत असतो. ‘मनुस्मृती’ ला आपल्या संस्कृतीचे अधिष्ठान मानणारा एक गट आजही दिसतो. विविध प्रकारचे युक्तीवाद वापरुन तो ‘मनुस्मृती’ चे समर्थन करत असतो. ही अवस्था आज असेल तर बाबासाहेबांनी ‘मनुस्मृती’ जाळली, तेव्हाचे चित्र काय असेल? २५ डिसेंबर १९२७ या दिवशी महाडमध्ये ‘मनुस्मृती’ चे दहन झाले. अण्णाजी सहस्त्रबुद्धे यांच्या हस्ते ‘मनुस्मृती’ जाळली गेली. ‘मनुस्मृती दहन दिन’ हाच खरे म्हणजे ‘स्त्रीमुक्ती दिन’ म्हणून साजरा व्हायला हवा.

गांधी आणि नेहरु कितीही प्रामाणिक आणि लोकशाहीवादी असले तरीदेखील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर भेटेपर्यंत दलितांच्या प्रश्नांची जाणीव त्या तीव्रतेने या दोघांनाही झालेली नव्हती. पाश्चात्य वळणाच्या नेहरुंना ‘भारत’ समजावून सांगितला तो गांधींनी. पण, गांधींना खरा भारत समजला तो बाबासाहेबांमुळेच.

बाबासाहेबांनी ‘मूकनायक’ सुरु केले, तेव्हा १९२० मधील एका अग्रलेखात त्यांनी गांधीजींना उद्देशून थेटपणे म्हटले, ‘आफ्रिकेमध्ये कोणाला हॉटेलमध्ये प्रवेश मिळाला नाही तरी तुम्हाला त्रास होतो आणि इथे माझे समाजबांधव जनावरांपेक्षा वाईट आयुष्य जगत असताना तुम्हाला त्याची काहीही पर्वा वाटत नाही?’ भारतातले जातवास्तव गांधी आणि नेहरुंना आंबेडकरांमुळेच समजले.

गंमत बघा, नेहरुंनी लिहिलेली ‘इंदिरेस पत्रे’ प्रसिद्ध आहेत. मी सुरुवातीला त्या पुस्तकाचा उल्लेखही केला होता. आठवतं ना? त्यातील एका पत्रात छोट्या इंदिरेला उद्देशून नेहरु म्हणतात, ‘पूर्वी आपल्या देशात जातव्यवस्था फार बळकट होती. आता मात्र ती बरीच शिथिल होते आहे.’ नेहरुंच्या पत्राचे तेच वर्ष आहे, ज्यावर्षी बाबासाहेब चवदार तळ्याचा सत्याग्रह करत होते! जातव्यवस्थेचे नेहरुंचे आकलन किती अपुरे होते आणि त्यांचे अनुभवविश्व कसे मर्यादित होते, याचाच हा पुरावा. बाबासाहेब भेटल्यानंतरच नेहरुंचा ‘भारताचा शोध’ पुरा झाला!
शहरात वाढलेले, इंग्रजाळलेले नेहरु १९२० मध्ये पहिल्यांदाच खेड्या-पाड्यात फिरु लागले. तेव्हा त्यांचा अनुभव तेच मांडतात, ‘मला दुःख होते आणि स्वतःची लाज वाटते. माझ्या श्रीमंतीतल्या, आरामातल्या आयुष्याची लाज वाटते मला. त्याचप्रमाणे शहरात गुंतून पडलेल्या राजकारणाचीही लाज वाटते. इथं माझी कित्येक भावंडं असं आयुष्य जगताहेत की त्यांना पुरेसे कपडे मिळत नाहीत. खायला अन्न नाही. तरीही त्यांच्याकडं दुर्लक्ष करणा-या राजकारणाची मला शरम वाटते. आज माझ्यासमोर भारताचे हे चित्र उभे राहिले आहे. उघडे-नागडे, उपाशी, भंगलेले आणि अत्यंत दुर्दैवी...!’ या दौ-यानंतर नेहरु आमूलाग्र बदलले. गांधींसोबत आतून जोडले गेले. आणि, आंबेडकरांमुळे तर त्यांचे टिपिकल उच्चभ्रू जगणेच खोडले गेले!

बाबासाहेबांनी गांधी-नेहरुंसह कॉंग्रेसला असे बदलवून टाकले.
डॉ आंबेडकरांचा उल्लेख करताना, ‘भीमराव रामजी आंबेडकर’ असे पूर्ण नाव वापरा, असा फतवा उत्तर प्रदेशमधल्या योगी आदित्यनाथ सरकारने मागे काढला. आपल्यातला राम संपला की इकडचा-तिकडचा राम आयात करणारे हे लोक. रामजी आंबेडकरांविषयी आम्हाला प्रेम आणि आदरच आहे. पण ज्या रामाबद्दल तुम्ही बोलत आहात, त्याबद्दलही सांगितलं पाहजे. बाबासाहेब १९३० मध्ये काळाराम मंदिरात सत्याग्रह करत होते, तेव्हा त्या रामाचे दरवाजे उघडले गेले नाहीत.

History Samadhan Mahajan

08 Dec, 08:34


बाबासाहेबांना तोवर आशा होती. बुद्ध, कबीर, बसवण्णा यांच्या विचारांसह हिंदू धर्मात समतेचे दरवाजे उघडले जातील, अशी त्यांना आशा होती. ही शेवटची आशा फोल ठरली. आणि मग मात्र १९३५ ला येवल्याच्या मुक्तीभूमीवर बाबासाहेबांनी घोषणा केली. ‘हिंदू म्हणून जन्माला आलो, पण हिंदू म्हणून मरणार नाही.’ आणि त्यानंतर १९५६ मध्ये नागपुरात बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली.

बाबासाहेबांच्या वाट्याला जो विखार आला, जी विषमता आली, ती अन्य कोणाच्या वाट्याला आली असती तर त्याच्या संयमाचा बांध फुटला असता. बाबासाहेब मात्र सम्यक सकारात्मकतेने आणि शास्त्रशुद्ध पद्धतीने उत्तर देत राहिले, काम करत राहिले. मला तर अनेकदा गांधींच्या अहिंसेपेक्षाही बाबासाहेबांची अहिंसा जास्त मोठी वाटते.

राज्यघटनेचे शिल्पकार म्हणून बाबासाहेबांनी नक्की काय केले, ते समजून घेतले पाहिजे. नवा देश उभा करताना नेहरु एकाकी होते. कॉंग्रेसमध्येही एकाकी होते. कारण, धर्माच्या आधारावर फाळणी झाली असेल, तर धर्माच्याच आधारावर देश उभा राहायला हवा, असा आग्रह धरला जात होता. धार्मिक दंगली उसळलेल्या असताना तर हा आग्रह अस्मितेचे रुप धारण करत होता. अशावेळी नेहरु आणि गांधी अधिकच जवळ आले हे खरे, पण एकूण मुख्य प्रक्रियेत गांधी नव्हते आणि अकाली ते गेलेही. अशावेळी आंबेडकरांनीच या राष्ट्राची बांधणी केली. बाबासाहेबांनी कॉंग्रेसला ‘जळतं घर’ म्हटलं, हे खरं; पण देश आव्हानात्मक वळणावर असताना याच कॉंग्रेसच्या खांद्याला खांदा लावून राज्यघटनेचं शिल्प पुरं केलं. कारण, व्यापक उद्दिष्टांसाठी किमान समान कार्यक्रम आखावा लागतो, ही राजकीय समज बाबासाहेबांकडंही होती. फॅसिझम, जातीयवादाचा पराभव करत, नवा धर्मनिरपेक्ष आणि मूल्याधिष्ठित देश उभा करायचा, तर कॉंग्रेसच आपला ‘पार्टनर’ असू शकतो, हे बाबासाहेबांना पुरेपूर माहीत होते.
बाबासाहेबांनी केवळ राजकारण नाही केलं. एका संस्कृतीला जन्म दिला. बाबासाहेबांपासून प्रेरणा घेऊन साहित्यिक लिहू लागले. व्यवस्थेनं नाकारलेल्या पालावरचं आयुष्य पानावर उमटू लागलं. गावकुसाबाहेरचं जगणं गावरुपात एकवटलेल्या जगापर्यंत पोहोचू लागलं. कवी स्वतःला व्यक्त करु लागले. समतेच्या वाटेवरुन चालणारी रंगभूमी विकसित झाली. पथनाट्य, जलसे यांच्यासोबत शाहिरीही बाबासाहेबांच्या वाटेनं निघाली.

बाबासाहेबांनी इथल्या समाज आणि संस्कृतीला काय दिलं, हे समजून घ्यायचं असेल तर ‘काला’ हा सिनेमा बघा. रजनीकांतच्या फॅन्सनी तर तो सिनेमा हिट्ट केलाही. पण, पा. रंजीथ नावाच्या तरुण लेखक- दिग्दर्शकावर बाबासाहेबांचा किती प्रभाव आहे, हे याच सिनेमातून समजतं. ‘ती जमीन तुझ्यासाठी सत्ता असेल, आमच्यासाठी आयुष्य आहे!’ असं म्हणणारा ‘काला’ बाबासाहेबांकडूनच प्रेरणा घेत असतो. अर्थात, ‘काला’मधील सांस्कृतिक समंजसपण, त्यातला स्त्रीवाद आपल्याला कधी समजणार आहे? किती झेपलंय आपल्याला ते माहीत नाही, पण एक मात्र खरं, आपल्या जगण्यावर नि अवघ्या असण्यावरच बाबासाहेबांचा खोल, अमिट प्रभाव आहे!
*

(संजय आवटे यांच्या 'We The Change- आम्ही भारताचे लोक' या पुस्तकातून. )

#महापरिनिर्वाण_दिन_२०२४

History Samadhan Mahajan

01 Dec, 13:29


Paper 2

History Samadhan Mahajan

30 Nov, 15:10


उद्या होणाऱ्या राज्यसेवा पूर्व परीक्षेसाठी सर्वांना मनःपूर्वक शुभेच्छा...
Peace of mind
प्रश्नपत्रिकेनुसार घेतलेला निर्णय.
स्वतः च्या अभ्यासावर विश्वास.
स्थिरता
या बाबी नक्कीच आपल्याला मदत करतात.
शूभेच्छा ❤️💐💐

History Samadhan Mahajan

28 Nov, 07:22


आज मला प्रश्न पडतो, १८२७ मध्ये जन्माला आलेल्या ज्योतिराव फुले नावाच्या माणसाने एवढी थेट, निःसंदिग्ध भूमिका तेव्हा कशी घेतली असेल? ब्राह्मणी व्यवस्थेला आणि जातपितृसत्तेला असे थेटपणे भिडणे हे आजही अवघड आहे. बहुसंख्य समुदायाच्या धारणांचा, भावनांचा विचार न करता असे मूर्तीभंजन करणे आजही अशक्य आहे.

तेव्हाच्या पुण्यासारख्या शहरात फुले अशी भूमिका कशी घेऊ शकले? हे असामान्य धैर्य त्यांच्यात कसे आले? कोणतीही भीडभाड न बाळगता महात्मा फुले एवढे टोकदार कसे झाले?

याला जोडून दोन गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत.
व्यक्तिगत जीवनात महात्मा फुले आत्यंतिक मोकळे, उदार, प्रेमळ आणि अर्थातच जातभेद न मानणारे होते. ब्राह्मण विधवेच्या मुलाला स्वतःचा वारस म्हणून स्वीकारणे हा एकमेव पुरावाही त्यासाठी पुरेसा आहे. फुल्यांची भूमिका ही पूर्णपणे मूल्यात्मक होती. कोणत्याही जातीविषयी आकस असण्याचा मुद्दाच नव्हता. ब्राह्मणी व्यवस्थेला त्यांचा विरोध होता आणि या जातीतील लोकही, प्रामुख्याने स्त्रिया, या व्यवस्थेचे बळी आहेत, याचे त्यांना भान होते.

दुसरे म्हणजे, जहाल बोलून लोकांचे लक्ष वेधून घेणे, असे काम फुल्यांचे नव्हते.
महात्मा फुले कमाल कृतिशील होते.
'गुलामगिरी'मध्ये त्यांनी केलेली मांडणी आत्यंतिक आक्रमक दिसते, पण 'सार्वजनिक सत्यधर्म'मधून पर्यायाची मांडणीही ते करतात.

केवळ बोलून महात्मा फुले थांबत नाहीत. सगळी किंमत चुकवून ते हे कृतीत आणतात. तसे काम उभे करतात.

फुल्यांमध्ये आलेले धैर्य यामुळे आहे.
विचारांची स्पष्टता, मूल्यात्मक भान, नाकारायचे काय याबद्दल निःसंदिग्धता आणि साकारायचे काय याविषयीची खात्री. शिवाय, जे आपण बोलू, ते प्रत्यक्ष जमिनीवर उभे करण्याची अफाट क्षमता.

ब्राह्मणी व्यवस्थेला जहाल शब्दांत, टोकाचा विरोध करणारे फुले तेव्हाच समजतील, जेव्हा केशवपन होणार्‍या अथवा फसवल्या गेलेल्या ब्राह्मण विधवा बघून कळवणारे महात्मा आपल्याला समजतील.

आजच्या आपल्या स्वातंत्र्याचा आणि संविधानाचा खरा पाया या महात्म्याने रचला आहे.
ज्योतिरावे रचिला पाया, भीम झालासे कळस!

- संजय आवटे

History Samadhan Mahajan

21 Nov, 11:34


महाराष्ट्राचे #पहिले_मुख्यमंत्री वीर नरिमन होणार होते ! पण तेव्हाच्या गुजराती लॉबीचा प्रचंड विरोध. शेवटी सुभाषबाबूंचे जिवलग मित्र बॅरिस्टर नरिमन आताच्या “#नरिमन_पॉईंट” मुळे आजराअमर झालेच !

—-विश्वास पाटील

खरे तर #मुंबई प्रांतिक राज्याच्या 1937 च्या पहिल्या निवडणुकीनंतर महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री #बॅरिस्टर_खुर्शीद_नरिमन होणार हे जवळजवळ नक्की झाले होते. पण या राज्याच्या मुख्यमंत्रीपदाला पहिल्यापासूनच राजकीय वादंगाचा आणि वादळाचा जणू डाग लागलेला आहे.

मुंबई राज्याचे मुख्यमंत्री होण्यापासून बॅरिस्टर नरिमन यांना #सरदार_पटेल यांनी रोखले. सरदार तेव्हा केंद्रीय काँग्रेस पार्लमेंटरी बोर्डाचे चेअरमन होते. या निवडणुकीमध्ये बॅरिस्टर के एफ नरिमन हे तुफान मतांनी निवडून आले होते. त्यांची मुख्यमंत्री व्हायची खूप इच्छा होती. त्या आधी त्यांनी 1935 आणि 36 मध्ये मुंबईचे लोकप्रिय महापौर म्हणून उत्तम काम केले होते.

बॅरिस्टर नरिमन हे #गांधीवादी होते. परंतु गांधीजींच्या अहिसेच्या फाजील अतिरेकाला त्यांचा विरोध असायचा. त्या आधी नरिमन हे जवळपास 30 वर्ष कायदेमंडळाचे सदस्य म्हणून निवडून येत होते. त्यांनी पंडित नेहरू आणि सुभाष बाबू यांच्यासोबत काँग्रेसच्या युथ लीगमध्ये काम केले होते. अतिशय गाजलेले एक निष्णात #फौजदारी_वकील आणि उच्च कोटीचे व धारदार भाषण करणारे एक फर्डे वक्ते म्हणून त्यांची मोठी ख्याती होती.

बॅरिस्टर विठ्ठलभाई यांना #सुभाषचंद्र_बोस खूप आवडायचे. तर त्यांचे धाकटे बंधू सरदार पटेल यांच्यासाठी गांधीजी म्हणजे जीव की प्राण असायचे. एकूणच खुर्शीद नरिमन यांचा अनेक मुद्द्यावर गांधीजींना असणारा विरोध आणि सुभाषबाबूंशी असलेली त्यांची मैत्री व इतर काही तात्कालिक छोटे-मोठे वाद त्यांच्या मुख्यमंत्रीपदाच्या आड आले. सरदार पटेल यांनी विरोध केल्यामुळे त्यांचे महाराष्ट्राचा म्हणजेच मुंबई प्रांताचा पहिला मुख्यमंत्री होण्याचां योग जुळून आला नाही. त्यांच्या ऐवजी सरदार पटेल यांनी रत्नागिरीपुत्र बाळासाहेब गंगाधर तथा बी जी खेर यांना मुंबई प्रांताचे पहिले मुख्यमंत्री बनवले. त्या वेळेच्या रीवाजानुसार या पदाला #पंतप्रधान असे म्हटले जायचे. तेव्हाच्या मुंबई प्रांताची हद्द ही आताच्या हुबळी-- #बेळगाव पासून ते #पुणे नगर आणि नाशिक पर्यंतच्या दख्खन, समुद्राकाठचे कोकण, आजचा संपूर्ण गुजरात प्रांत (संस्थानी विभाग सोडून) व आजच्या पाकिस्तानातील सिंधप्रांता पर्यंत मुंबई राज्याची विराट अशी हद्द होती.

त्या आधी बॉम्बे रिक्लेमेशन केस मध्ये हार्वे या नावाच्या ब्रिटिश अधिकाऱ्याचे नरिमन यांनी विधिमंडळात व विधिमंडळा बाहेर अक्षरशः वाभाडे काढले होते. गोऱ्या ब्रिटिश साहेबाकडून बांधकाम खात्यात झालेल्या काळ्या भ्रष्टाचाराची अक्षरशः लक्तरे काढली होती. त्यामुळे चिडलेल्या हार्वे साहेबाने नरिमन यांच्याविरुद्ध हायकोर्टामध्ये अब्रू नुकसानीचा दावा दाखल केला. तो दावा सुद्धा खूप गाजला होता.

ब्रिटिश #जजने_हार्वे यांच्या विरुद्धचे आरोप पुरेशा कागदपत्र अभावी सिद्ध होऊ शकत नाहीत असा निकाल दिला. पण बॅरिस्टर नरिमन यांना त्याबाबत दोषी धरायचे धाडस त्या न्यायाधीशाला झाले नाही. बॅरिस्टर नरिमन यांनी जनहितासाठी जो काही खटाटोप केला होता, त्याच्या पाठीमागची त्यांची जी तळमळ होती. त्याबाबत नरिमन यांचे न्यायमूर्तींनी कौतुकच केले. त्यामुळे नरिमन मुंबईत अक्षरश जननायक बनले. लोक त्यांना गर्वाने “वीर नरिमन” म्हणून बोलावू लागले.

तसेच जनतेने मंत्रालयाच्या त्या परिसराला “नरिमन पॉईंट’ असे नाव देऊन त्यांचा यथोचित सन्मानच केला.

सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी बॅरिस्टर नरिमन यांच्यावर केलेला अन्याय अनेकांना पटला नव्हता. भारताचे राष्ट्रपती अबुल कलाम आझाद यांनी लिहिलेल्या आपल्या “इंडिया विंस फ्रीडम” या आत्मचरित्रात अगदी आरंभीच याबाबत सरदार पटेल यांच्यावर खूप कठोर शब्दात टीका केलेली आहे. तसेच पारशी समाजातून आलेल्या, देशासाठी अनेक वेळा तुरुंगवास भोगलेल्या नरिमन यांच्या सारख्या देशभक्तावर जो अन्याय झाला, त्याबाबत खूप हळूहळू आणि खेदही व्यक्त केला आहे.

एक निष्णात फौजदारी वकील म्हणून नरिमन यांना त्या काळात अक्षरशः लाखो रुपये मिळायचे. बॅरिस्टर नरिमन यांचे महाराष्ट्राचा पहिला मुख्यमंत्री व्हायचे स्वप्न पूर्ण झाले नाही. पण ज्या परिसरामध्ये मंत्रालय आहे त्या भूभागाचे नाव स्वाभिमानी व देशप्रेमी मुंबईकरांनी ‘नरिमन पॉईंट” असे ठेवून नरिमन साहेबांना कायमस्वरूपी अमरत्वाच्या विटेवर बसविले आहे.

History Samadhan Mahajan

21 Nov, 11:34


मुख्यमंत्र्यांच्या दालनातील कारकीर्द दाखवणाऱ्या तक्त्यावर या पुढेही अनेक जणांची नावे मुख्यमंत्री म्हणून लिहिली जातील . नवा वारसदार आल्यावर ती पाठीमागे पडून नवीन नावे लिहिली जातील. पण काळाच्या काळजावर देशभक्त नरिमन यांचे गोंदलेले नरिमन पॉईंट हे नाव चिरकाल राहणार आहे.
या निमित्ताने मुंबई महानगराचा गौरवशाली पाया घालणाऱ्या कर्तबगार पुरुषांपैकी एक मुंबईकरांचा #लाडका_पुत्र या नात्याने मला बॅरिस्टर वीर नरिमन यांचे स्मरण होते, त्यांना माझा मानाचा मुजरा .

—--विश्वास पाटील

History Samadhan Mahajan

31 Oct, 11:06


इंदिरा गांधी
https://samadhanmahajan.blogspot.com/2020/10/blog-post_31.html

History Samadhan Mahajan

26 Oct, 13:05


स्थळ - काळ
अरुण टिकेकर
पेज 14

History Samadhan Mahajan

20 Oct, 06:23


असे असूनही या शाहिरांना काहीही मिळालेले नाही.
कोणतेही मानधन त्यांनी घेतलेले नाही. प्रवास खर्च कोणी दिला असेल तर ठीक पण एसटीची लाल गाडी आणि साध्या युनियनची उपलब्ध असतील ती वाहने यातून प्रवास करून सारा महाराष्ट्र पिंजून काढणारे हे शाहीर आणि त्यांचे नायक शाहीर अमर शेख यांना विसरणे अपराध ठरेल.

संयुक्त महाराष्ट्रातील लढयाचे दोन-तीन मोठे टप्पे होते. पैकी प्रतापगडचा मोर्चा हा एक टप्पा होता.
मुंबई महापालिकेच्या निवडणुका समितीने जिंकणे हा मोठा टप्पा होता.
त्याचप्रमाणे दिल्लीवर धडकलेला समितीचा विराट मोर्चा हाही फार मोठा टप्पा मानला जातो.

दिल्लीच्या या मोर्चात अग्रभागी एक ट्रक होता.
त्या ट्रकवर उभं राहून शाहीर अमर शेख यांची डफावर थाप पडली ती सकाळी दहा वाजता.
मोर्चा दुपारी चार वाजेपर्यंत चालला.
दहा ते चार असे सहा तास शाहिर अमर शेख गात होते.

दिल्लीच्या रस्त्यावरील सरदारजीसह बाकी अन्यभाषिक मंडळी तोंडात बोटं घालून या शाहिराकडे पाहत होते.
गगनभेदी स्वर होते ते!
अमर शेख यांचा आवाज दिल्ली भेदून जात होता. एका पाठोपाठ एक पोवाडे, गीते ते गात होते -
‘जाग मराठा.. आम जमाना बदलेगा..’
त्या रणरणत्या उन्हांत इतक्या वेळासाठी त्वेषाने गाताना अन्य कुठला शाहीर श्रमाने धराशायी झाला असता.

अमर शेख यांच्यासोबत लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे असायचे. त्यांचा उल्लेख न करणं अत्यंत कृतघ्नपणा होईल.
अण्णा भाऊंनी गीतं लिहायची आणि अमर शेख यांनी ती गायची असा जणू दस्तूरच होऊन गेला होता.

‘माझ्या जिवाची होतीया काहिली ही अण्णाभाऊंनी लिहिलेली छक्कड लावणी अमर शेख यांनी गावागावात पोहोचवली.

"या मुंबईत गर्दी बेकारांची, त्यात भरती झाली माझी एकाची
मढयावर पडावी मूठभर माती, तशी गत झाली आमची
ही मुंबई यंत्राची, तंत्राची, जगणारांची, मरणारांची, शेंडीची, दाढीची
हडसनच्या गाडीची, नायलॉनच्या आणि जॉर्जेटच्या तलम साडीची
बुटांच्या जोडीची, पुस्तकांच्या थडीची, माडीवर माडी, हिरव्या माडीची
पैदास इथं भलतीच चोरांची, ऐतखाऊंची, शिरजोरांची, हरामखोरांची, भांडवलदारांची,
पोटासाठी पाठ धरली होती मी कामाची, पर्वा केली नाही उन्हाची थंडीची, पावसाची,
पाण्यानं भरलं खिसं माझं, वाण मला एका छत्रीची
त्याच दरम्यान उठली चळवळ संयुक्त महाराष्ट्राची
बेळगाव, कारवार, निपाणी, गोव्यासह एकभाषिक राज्याची
चकाकली संगीन अन्यायाची, फौज उठली बिनीवरची
कामगारांची, शेतकऱ्यांची, मध्यमवर्गीयांची
उठला मराठी देश, आला मैदानी त्वेष, वैरी करण्या नामशेष
गोळी डमडमची छातीवर साहिली,
माझ्या जिवाची होतीया काहिली..

त्याचवेळी कवी नारायण सुर्वे यांची एक कविता अमर शेख यांच्या गायकीच्या माध्यमातून लोकांच्या मनात रूजली, ती कविता होती -
"डोंगरी शेत माझं गं मी बेनू किती?
आलं वरिस राबून मी मरावं किती?

कवळाचे भारे बाई गं घेऊन चढावं किती?
आडाचं पाणी बाई गं पाणी वढावं किती?
घरात तान्हा माझा गं तान्हा रडंल किती?
तान्ह्याचं रडं ऐकून पान्हा येईल किती?.. "

दिल्लीचा मोर्चा संपल्यानंतर जाहीर सभा झाली. तेव्हा आचार्य अत्रे अमर शेख यांना म्हणाले, ‘शाहीर, छत्रपती शिवाजी महाराज आज असते तर त्यांनी तुमच्या पाठीवर ‘शाब्बास शाहीर’ अशी थाप मारून हातातलं सोन्याचं कडं तुम्हाला बक्षीस दिलं असतं.

अमर शेख हे नुसतेच शाहिर नव्हते तर ते गीतकारही होते. ‘अमर गीत’, धरती माता, कलश, हे त्यांचे काव्यसंग्रह त्यांच्यातील साम्यवादी कवीची साक्ष पटवायला पुरेसे आहेत. ‘कलश’ या काव्यसंग्रहाला आचार्य अत्रे यांनी साठ पानांची प्रस्तावना लिहिली आणि ‘कलश’चे महत्त्व त्यामुळे मराठी मनात घराघरात पोहोचले.

याच ‘कलश’मध्ये अमर शेख यांनी कोकीळच्या संगीतावर एक कविता लिहिली आहे. जगाला या कोकीळ आवाजाची मोहिनी अनेक वर्षे आहे. पण साम्यवादी कवीला या संगीतापेक्षाही गरीब माणसाच्या पोटातील भूक अस्वस्थ करीत आहे आणि म्हणून अमर शेख लिहून जातात..
कोकीळं गाऊ नको तव गीत
जाळीत सुटले मानवी हृदया..
जे भेसूर संगीत
भूक येई?पायात माझी बघ
होई जीवाची तगमग तगमग
काय मला तारील तुझे संगीत
कोकीळं गाऊ नको तव गीत.....

शेख अमर / अमर शेख हे त्यांचे टोपण नाव होते. त्यांची कारकिर्द २० ऑक्टोबर १९१६ ते २९ ऑगस्ट १९६९ इतकी राहिली.
मेहबूब हुसेन पटेल हे त्यांचे मूळ नाव. आईचे नाव मुनेरबी.

उस्मानाबाद जिल्ह्यातील परंडा तालुक्यातील कुंभेफळ या गावी अमर शेख यांचा जन्म झाला. वयाच्या दहाव्या वर्षी ते आईसोबत बार्शी येथे आजोळी गेले आणि तिथून पुढे त्यांची कारकीर्द बार्शीत बहरली
गरीब मुसलमान कुटुंबात जन्मलेल्या या मुलाला विलक्षण पल्लेदार, पहाडी आवाजाची निसर्गदत्त देणगी तसेच मराठी लोकगीतांचा समृद्ध वारसा आईकडून लाभला होता.
गरिबीमुळे कधी बसचालकाबरोबर क्लीनर म्हणून, तर कधी गिरणीकामगार म्हणून त्यांना काम करावे लागले.

History Samadhan Mahajan

20 Oct, 06:23


संयुक्त महाराष्ट्रासाठीची दिल्लीतली जाहीर सभा संपल्यानंतर आचार्य अत्रे अमर शेख यांना म्हणाले होते की, ‘शाहीर, छत्रपती शिवाजी महाराज आज असते तर त्यांनी तुमच्या पाठीवर ‘शाब्बास शाहीर’ अशी थाप मारून हातातलं सोन्याचं कडं तुम्हाला बक्षीस दिलं असतं....’
अमर शेख धर्माने मुस्लीम पण त्यांनी ना कधी जात बघितली, ना कधी धर्म बघितला. आयुष्याची सुरुवात पाणक्या म्हणून, गाडीचा क्लिनर म्हणून, नंतर गिरणी कामगार म्हणून, नंतर गिरणी कामगारांचा पुढारी म्हणून आणि पहाडी आवाजाच्या देणगीमुळे ते महाराष्ट्रात प्रसिद्ध तर झालेच पण लोकप्रियही झाले. शेख आडनावाच्या शाहिराची ही रसरशीत चित्तरकथा ....

‘महाराष्ट्र शाहिर’ म्हणून विख्यात असलेले अमर शेख विस्मृतीत जाणं हा कृतघ्नपणा ठरेल. संयुक्त महाराष्ट्राच्या निर्मितीत सामान्य मराठी जनतेचा त्याग हा तसा सगळयात मोठा आहे. आचार्य अत्रे, डांगे, एस. एम. जोशी, उद्धवराव, सेनापती बापट, क्रांतिसिंह नाना पाटील अशा थोर नेत्यांच्या घणाघातामुळे संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ ग्रामीण भागापर्यंत पोहोचली हे खरे असले तरी हे वातावरण तयार करण्यात शाहिर अमर शेख यांचे फार मोठे योगदान आहे. अमरशेख यांच्या बरोबरीने त्यांचे सहकारीआत्माराम पाटलांसह सर्वच शाहिरांनी यात मोलाचे काम केलेलं. (REPOST)

सद्यकाळात कुणास खरी वाटणार नाही अशी अमरशेखांची दास्तान आहे.
त्या काळी ग्रामीण भागात वीज नव्हती. साहजिकच माईक नव्हते. तरीदेखील लाख-लाख लोकांच्या सभा फळीवर कुठे तरी खडूने जाहिरात करून जमत होत्या.
या प्रचंड सभांचा प्रारंभ अमर शेख यांच्या शाहिरीने व्हायचा.
जे कुणी सभेचे दिग्गज वक्ते असत ते रात्री कधीतरी उशिरा पोहोचत. कारण त्या काळात दहा वाजेपर्यंतच सभा आटोपली पाहिजे, असा नियम नव्हता.

एकेका रात्री चार-चार सभा असत आणि सर्व सभा मागे-पुढे होत.
अमर शेख यांनी आपल्या पहाडी आवाजाने सभा सुरू करून द्यायची आणि अत्रे, डांगे, एस. एम, उद्धवराव, क्रांतिसिंह हे पांडव सभेला पोहोचले की अमर शेख यांनी पुढच्या सभेला जायचे.
सभांची संख्या आणि रोजचे रुटीन पाहू जाता दूसरा एखादा शाहिर रक्त ओकला असता.

या सभांना फारसा जामानिमा नसे.
व्यासपीठावर तीन-चार कंदील असत. गावात पेट्रोमॅक्स असली तरी ती काँग्रेसवाल्याकडे असे. त्यामुळे ती मिळायची नाही आणि मग कंदिलावर सभा संपन्न व्हायची.
सभेच्या शेवटच्या माणसाला व्यासपीठावरील माणसं दिसायचीच नाहीत.
पण अमर शेख यांचा पहाडी आवाज शेवटपर्यंत पोहोचायचा..
आसमंतात सर्वत्र निरव शांतता असायची आणि डफावर थाप पडली की अमर शेख यांच्या मुखातून ते धगधगते शब्द निखारा होऊन बाहेर पडायचे..
‘जनतेच्या सत्तेची ज्योत जागती
गर्जा संयुक्त महाराष्ट्र भारती
गोव्याच्या फिरंग्याला चारूनी खडे
माय मराठी बोली चालली पुढे
एक भाषकांची होय संगती
गर्जा संयुक्त महाराष्ट्र भारती..’

अमर शेख यांच्या पाठोपाठ आत्माराम पाटील हातात डफ घ्यायचे आणि त्यांच्या शाहिरीने एक जोश निर्माण व्हायचा..
‘संयुक्त महाराष्ट्र उगवतोय सरकारा
खुशाल कोंबडं झाकून धरा..’

महाराष्ट्र अक्षरश: पेटून उठलेला होता. संयुक्त महाराष्ट्रासाठी जे काय हवं ते करायची तयारी मराठी माणसानं दाखवलेली होती आणि मग या शाहिरांच्या तोंडून ते शब्द लोक अक्षरश: झेलत होते..

बेल्लारी बेळगांव ।
पंढरी पारगाव।
बोरी उंबरगाव ।
राहुरी जळगाव।
सिन्नरी ठाणगांव।
परभणी नांदगाव।
व-हाडी वडगांव।
शिरीचा बस्तार।
भंडारा चांदा।
सातारा सांगली।
कारवार डांग।
अन् मुंबई माऊली।
जागृत झालाय दख्खनपुरा.. खुशाल कोंबडं झाकून धरा..

सारी सभा या शाहिरांच्या आवाक्यात यायची. मुख्य व्यक्त्यांना सभेला यायला दोन दोन-तीन तीन तास उशीर व्हायचा.. आणि एवढा वेळ सभेला मंत्रमुग्ध करून ठेवणे हे सोपे काम नव्हते.
हे बुलंद आवाजाचे काम होते आणि हे शाहिर रक्ताचं पाणी करून दोन दोन-तीन तीन तास आपल्या ताब्यात सभा ठेवत होते.
त्यांचा डफ, त्यांचे तुणतुणे, त्यांची ढोलकी नि त्यांच्या पोवाड्यांची उत्तुंग गायकी! याने सारी सभा मोहरून जात होती.

संयुक्त महाराष्ट्राचं वातावरण तयार करण्यात या लोकशाहिरांचे योगदान फार फार मोठे आहे.
संयुक्त महाराष्ट्राचा मंगल कलश कोणी आणला त्यावर पुढे वाद झाला.
पण तो मराठी जनतेने आणला. आचार्य अत्रे यांच्या वाणीने आणि ‘मराठा’तील लेखणीने आणला. याचबरोबर महाराष्ट्रातील या दमदार शाहिरांनी छत्रपतींच्या काळातील शाहिरीचे अस्त्र अमोघ शस्त्रासारखंं या चळवळीत वापरलं.

संयुक्त महाराष्ट्र होण्यासाठीची जनमानसाची उत्कट इच्छानिर्मिती करण्याची जबाबदारी या शाहिरांनी पार पाडली, असा इतिहास महाराष्ट्राला लिहावाच लागला.

History Samadhan Mahajan

20 Oct, 06:23


गिरणी संपात पुढाकार घेतल्यामुळे त्यांना विसापूरच्या तुरूंगातही जावे लागले.
तेथे भेटलेल्या कॉम्रेड रघुनाथ कऱ्हाडकर यांच्या प्रभावामुळे ते कम्युनिस्ट झाले.
पोलिसांचा ससेमिराचुकवत ते कोल्हापूरला आले व मास्टरविनायकांच्या स्टुडिओत काम करू लागले.
येथेच त्यांच्या मित्रांनी त्यांचे ‘अमर शेख’ असे नामकरण केले.
राष्ट्रीय चळवळीत ते 1930 - 32 च्या सुमारास सामील झाले.
पुढे 1947 साली ज्योती म्हणजे पूर्वाश्रमीच्या कुसुम शामराव जयकर यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला.
स्वतः एकश्रमिक म्हणून सर्वसामान्यांच्या उत्थानाचे स्वप्न त्यांनी पाहिले.
आपल्या रचना रसाळपणे बुलंद आवाजात गात त्यांनी युक्त महाराष्ट्र चळवळीचा यशस्वी प्रचार केला.
स्वरचित आणि इतरांचीही कवने ते प्रभावीपणे पेश करीत.

गोवामुक्ति-आंदोलनातही त्यांनी मोठे योगदान दिले.
चिनी व पाकिस्तानी आक्रमणांच्या वेळी आपल्या शाहिरीने त्यांनी लाखो रूपयांचा निधी देशासाठी गोळा केला. उपेक्षित समाजाच्या उद्धारासाठी वाणी, लेखणीचा यज्ञ त्यांनी मांडला. त्यांच्या शाहिरीत लावणी, पोवाडे, गीते, लोकनाट्ये इत्यादींचा समावेश होता.
जनसमुदायाला भारून टाकण्याचे प्रभावी अंगभूत कौशल्य त्यांच्याजवळ होते. त्यांची लेखणी जिवंत, ज्वलंत आणि हृदये प्रदीप्त करणारी होती.
प्रसार आणि प्रचारकार्यात या गुणांचा त्यांनी पुरेपूर उपयोग केला.
त्यांच्या या गुणांचा वारसा त्यांच्या कन्या प्रेरणा आणि मलिका यांच्यातही दिसून येतो.
कवितेची अंतर्लय व रचना यमकप्रचुर करण्याची अमर शेख यांची प्रवृत्ती होती. रौद्र रसाचा आविष्कारही त्यांच्या काही कवनांतून त्यांनी घडविला.

त्यांच्या बऱ्याचशा रचना प्रासंगिक असल्या, तरी त्यांत विचारभावनांचे थरारते चैतन्य जाणवते.
ते नुसतेच मनस्वी कवी नव्हते, तर जनस्वी लोकशाहीर होते. त्यांची कविता जनतेच्या ओठांवर रूजली, फुलली आणि ती लोकगंगेने जगविली. प्र.के. अत्रे, मं.वि. राजाध्यक्ष यांनी मुक्तकंठाने या शाहिराचा गौरव केला आहे.
अत्रे त्यांना ‘ महाराष्ट्राचा मायकोव्हस्की ’ म्हणत.
त्यांना सर्वांत प्रिय असलेली पदवी होती लोकशाहीर! कारण आपले सारे आयुष्यच त्यांनी जनताजनार्दनाला अर्पण केले होते. कविता हा या लोकशाहिराचा बहिश्चर प्राण होता आणि सामान्यांतल्या सामान्याचे उत्थान हा त्यांच्या आत्म्याचा आवाज होता.

'कलश' आणि 'धरतीमाता' हे त्यांचे काव्यसंग्रह, 'अमरगीत' हा गीतसंग्रह आणि 'पहिला बळी' हे त्यांनी लिहिलेले नाटक.
त्यांनी रचलेल्या पोवाड्यांत छ. शिवाजी महाराज, होळकर आणि उधमसिंग यांच्या पोवाड्यांचा समावेश आहे.
'युगदीप' व 'वख्त की आवाज' ह्या मासिकांचे त्यांनी संपादन केले. 'प्रपंच' आणि 'महात्मा ज्योतिबा फुले' ह्या चित्रपटांतून तसेच 'झगडा' या नाटकातून त्यांनी प्रभावी आणि ढंगदार भूमिका केल्या.
'महात्मा फुले’ हा चित्रपट तर आचार्य अत्रे यांचीच निर्मिती होय. अत्रे तेव्हा म्हणाले होते, अमर शेख म्हणजे धग, रग, आग यांची बेरीज होय....
आयुष्याच्या अखेरच्या टप्प्यात साम्यवादी पक्षाशी झालेल्या मतभेदांच्या भोवऱ्यात सापडल्याने त्यांनी तो पक्ष सोडला.

त्यांच्या मरणोपरांत लोककलांचे जतन, संवर्धन व संशोधन व्हावे तसेच शाहिरी व लोक-कलेचा वारसा वृद्धिंगत व्हावा या उद्देशांनी मुंबई विदयापीठात त्यांच्या सन्मानार्थ ‘शाहीर अमर शेख ’ अध्यासन सुरू करण्यात आले हीच काय ती अल्पशा समाधानाची बाब होय!

या महान शाहिराची आज जयंती आहे.
सद्यकाळात मुसलमान असणं हे घाऊकदृष्ट्या तिरस्काराची आणि हेटाळणीची बाब होऊन बसली आहे, शिवाय मुसलमान म्हणजे देशद्रोहीच असला पाहिजे अशी विखारी समीकरणे जाणीवपूर्वक लोकांच्या मनात दृढ केली जाताहेत त्यामुळेच एके काळी अमर शेख नावाच्या मुस्लिम शाहिराने रक्ताचे पाणी करून विद्रोहाचा आवाज बुलंद केला होता हे हेतुतः मांडावे लागते.

शाहीर अमर शेख यांना त्रिवार अभिवादन.....

- समीर गायकवाड.

History Samadhan Mahajan

19 Oct, 01:47


https://epaper.loksatta.com/article/Nashik-marathi-epaper?OrgId=1910355cdf73&imageview=0&standalone=1&device=mobile

History Samadhan Mahajan

19 Oct, 01:46


लोकसत्ता - गिरीश कुबेर

History Samadhan Mahajan

15 Oct, 09:34


'हम'ने पुन्हा अमिताभची जादू अधोरेखित केलीही. पण 'गंगा जमना सरस्वती', 'तूफान', 'जादूगर', 'इन्सानियत' या सिनेमांनी अमिताभच्या चाहत्यांना देखील हसावे की रडावे, ते कळत नव्हते!

अमिताभ संपला होता. राजेश खन्ना संपला, तसा अमिताभही संपणार होताच.

तो काळ आणखी वेगळा होता. सगळीकडे प्रस्थापितांना आव्हान दिले जात होते. १९८४ ला पाशवी बहुमत मिळवणा-या कॉंग्रेसला आता आघाडी करून सत्ता टिकवावी लागत होती. छोटे छोटे प्रादेशिक पक्ष रिंगणात उतरत होते. जागतिकीकरणाने दरवाजे उघडले होते. सोव्हिएत रशिया कोसळत होती. इंटरनेटने जग जोडणे आरंभले होते. घरोघरी छोटा पडदा आलेला होता. रेशनच्या बाहेर उभ्या असणा-या अमिताभभक्तांची मुलं मॉलमध्ये जाऊ लागली होती. माफियांच्या रंगमहालात ट्रिंग ट्रिंग वाजणा-या अवजड फोनची जागा मोबाइल घेऊ लागला होता. सरकारी कचे-यांपेक्षा चकचकीत कॉर्पोरेट कंपन्या खुणावत होत्या. 'जीना हो तो आपुन के जैसे ही जीना', असं म्हणत बॅंक बॅलन्स से रंगीन जगण्याची स्वप्नं ऊर्मिला मातोंडकर दाखवू लागली होती. जुनं संपू लागलं होतं, हे नक्की. पण, नवं नक्की काय येतंय, हे कळत नव्हतं. या गोंधळात अमिताभनं काही वर्षं काढली. तो या काळाचा स्टार नव्हता. त्याचा काळ संपलेला होता. त्याच्या मित्राच्या - राजीव गांधींच्या आग्रहानं तो राजकारणात आला. त्याच्यालेखी हीच 'सेकंड इनिंग' असावी. लोकसभा निवडणूक जिंकून, हेमवतीनंदन बहुगुणांना हरवून अमिताभ खासदारही झाला. पण, ते काही त्याला झेपलं नाही. पुन्हा तो पडद्याकडंच वळला. एकविसावं शतक आलं होतं. अमिताभ साठीचा होत होता. त्याच्यासाठी हा निवृत्तीचा काळ होता.

आणि, मग ते घडलं.
शर्टाला गाठ मारलेला अमिताभ एकदम ब्लेझर घालून अवतरला. व्यवस्थित केस. स्टायलिश चष्मा. देखणी-सुसंस्कृत आणि तरीही तरूणाईचा डौल असणारी खेळकर भाषा. सुटाबुटात अमिताभ घरात आला. मोठा पडदाही ज्याला छोटा पडत असे, असा 'लार्जर दॅन लाइफ' अमिताभ छोट्या पडद्यावर आला. 'कौन बनेगा करोडपती' सुरू झालं आणि अमिताभनं सगळ्यांना खिळवून ठेवलं. कपड्यांची तमा न बाळगता, वेड्यासारखा धावणारा, एका फाइटमध्ये खलनायकांना लोळवू शकणारा, हा ॲक्शन हीरो एका जागी खुर्चीत बसून खेळवू लागला आणि खिळवू लागला. लोक म्हणाले, ही कमाल अमिताभची नाही. 'करोड'ची आहे. पण, तसाच खेळ खेळण्याचा प्रयत्न प्लेबॉय सलमानपासून ते 'ॲक्टर' अनुपम खेरपर्यंत इतरांनीही करून बघितला. मग कळलं, ही गंमत कोणाची आहे!

मग अमिताभ गप्प बसलाच नाही. 'अक्स', 'कभी खुशी, कभी गम', 'बागबान', 'ब्लॅक', 'चिनीकम', 'बंटी और बबली', 'पिंक', 'परिणिता', 'पा', 'शमिताभ', 'गुलाबो सिताबो', 'झुंड' अशी किती नावं घ्यावीत, अगदी ताज्या 'गुडबाय'पर्यंत. पण, अमिताभ काही 'गुडबाय' म्हणायला तयार नाही. 'आनंद', 'जंजीर', 'नमकहराम', 'दीवार', शोले', कभी कभी', 'अभिमान' 'अमर अकबर ॲंथनी', 'डॉन', 'मुकद्दर का सिकंदर', 'नसीब', 'सिलसिला', 'शक्ती' 'अंधा कानून', 'कुली', 'मर्द', 'शराबी' असे एकेक भन्नाट सिनेमे तेव्हा देणारा अमिताभ आजही तेवढ्याच ताकदीने नवनवे सिनेमे घेऊन येतो आहे. आजोबा आणि नातू दोघेही अमिताभचे फॅन आहेत. बाकी, 'जनरेशन गॅप' कितीही मोठी असली तरी अमिताभ आवडण्याविषयी त्यांच्यात एकमत आहे.

काय जादू आहे ही?
सत्तरच्या दशकात आम्ही जन्मलो. तेव्हा आमच्या वडिलांच्या पिढीचा हीरो अमिताभ होता. आमच्या कॉलेज कॅंटिनमध्येही अमिताभ होता. आणि, आताच्या 'जनरेशन झेड'च्या स्टारबक्समध्येही अमिताभ येतो. ओटीटीही अमिताभ व्यापून टाकतो.

आज ११ ऑक्टोबरला अमिताभ ८२ वर्षांचा होतोय. म्हणजे साधारण माझ्या वडिलांच्या वयाचा अमिताभ. तरी त्याला 'अहो-जाहो' करणं अशक्य आहे. जग एवढं बदललं. नेहरू गेले. मोदी आले. साधी थिएटर गेली. मल्टिप्लेक्स आली. आता तर सिनेमा मोबाइलवर आला. टांगेवाला 'मर्द' गेला आणि ओलासह उबेरही आली. कारखाना मालक आणि कामगार यांच्यातल्या 'नमक'चा संदर्भ बदलला. तरीही अमिताभ नावाचा 'सिलसिला' सुरूच आहे. या चमत्कारानं आपलंच डोकं जड होतं. तरी, नवरत्न तेलानं मसाज करायला हा आहेच हजर!

आज ऐंशीव्या वर्षीही अमिताभ पहाटे पाचला उठून सकाळी आठला सेटवर हजर असतो. आजही दिग्दर्शकांच्या सूचनांबरहुकुम अभ्यासपूर्वक काम करत असतो. अमिताभचे समकालीन काळाच्या पडद्याआड गेले. जे आहेत, ते उपकारापुरते उरले. पण, अमिताभ आहेच. कोण्या पन्नाशीतल्या बाल्कीला अमिताभसाठीच 'चिनीकम' करावा वाटतो वा 'पा'मध्ये अमिताभला लहान मूल करावे वाटते. 'मी भूमिकेसाठी अमिताभची निवड नाही केली, तर अमिताभसाठी भूमिका निवडली', असं बाल्की सांगतो. चाळीशीतल्या नागराज मंजुळेला, ऐंशी वर्षांच्या अमिताभनं आपल्या सिनेमात काम नाही केलं, तर आपल्याला 'मोक्ष' मिळणार नाही, असं वाटतं. शूजित सरकारला अमिताभ हवा असतो आणि करण जोहरलाही. अमिताभ सुपरस्टार झाला, तेव्हा ज्या मुली जन्मल्याही नव्हत्या, त्या आता अमिताभच्या नायिका म्हणून पडद्यावर येताहेत.
काय आहे हे?

History Samadhan Mahajan

15 Oct, 09:34


अमिताभ संपला नाही. कारण, तो थांबला नाही. तो साचला नाही. "आमच्यावेळी असं होतं!", असं माणसं दिवसातला निम्मा वेळ म्हणू लागली की ती संपतात. आपली मुलं-बाळं रांकेला लागली की आपल्या आयुष्याची इतिकर्तव्यता झाली, असं जे मानतात, ते अकाली म्हातारे होतात! सकाळी वॉक, दुपारी एक पोळी, रात्री ग्लासभर दूध आणि गोळी एवढंच ज्यांचं आयुष्य होऊन जातं, ते त्या शेड्यूलचे गुलाम होतात. तेही ८० वर्षे फीट जगतात, पण केंव्हाच संपून गेलेले असतात.

अमिताभ संपला नाही. कारण, त्याच्या त्या 'ॲंगी यंग मॅन' रूपाप्रमाणेच तो सदैव कार्यरत राहिला. अपघात, आजारपणं, दुखणी त्याच्यामागे कमी नाहीत. कौटुंबिक ताण, पोराबाळांची चिंता नाही, असं नाही. उद्योगधंद्याचं तर पार दिवाळं निघालं. राजकारणात अपयशी ठरला. तरी तो उभा राहिला. धावत राहिला. अमिताभ हा अभिनेता वा माणूस म्हणून थोर असेलच, असे माझे मत अजिबात नाही. पण, हे जे आहे ते का आहे? काय आहे? ते नाकारून कसे चालेल? अमिताभचा जादुई आवाज, अमिताभचा करिष्मा, कवीचा मुलगा असलेल्या अमिताभची साहित्याची समज, त्याचा आवाका, त्याची खोली, त्याची तीक्ष्ण विनोदबुद्धी हे कसं नाकारणार? रूढ अर्थानं अमिताभकडं ना चेहरा, ना ॲक्शन हीरोची शरीरसंपदा. पण, अमिताभ हा अमिताभच असतो. त्याचे डोळे, त्याचे नाक, त्याचा चेहरा, त्याची उंची, त्यांचे शरीर असं सुटं सुटं करून चालत नाही. या सगळ्याचा म्हणून जो एकत्रित परिणाम आहे, तो अभूतपूर्व आहे. तो अमिताभ आहे!

परवा लॉ कॉलेज रस्त्यावरच्या बरिस्तात कॉफी पित होतो. पलिकडच्या टेबलवर एक वयोवृद्ध जोडपं बसलं होतं. तर, दुस-या टेबलवर काही तरूण मुलं-मुली बसली होती. म्हातारा-म्हातारी पेन्शनपासून टेन्शन आणि मुलीच्या लग्नापासून ते फॉरेन टूरपर्यंत बरंच बोलत होते. तिकडं पोरं एक्झामपासून ते आयपीएलपर्यंत ब-याच गप्पा ठोकत होते. दोन्ही टेबलवरून दोन नावं मात्र सारखी ऐकू येत होती - अमिताभ बच्चन आणि शरद पवार. हे म्हातारे कॉलेजात होते, तेव्हा शरद पवार आमदार झाले, तर अमिताभच्या 'आनंद'नं लक्ष वेधून घेतलं. किती उन्हाळे-पावसाळे पाहिले, पण हे दोघं आहेतच. पवारांचा पक्ष फुटेल. अमिताभचा सिनेमा पडेल. पण, ते आहेत.

"सध्या काय करताय?" असं विचारल्यावर पवार परवा एका मुलाखतीत म्हणाले होते- "सेल्फी काढायला शिकतोय!"
हेच ते कारण आहे, ज्यामुळं माणसं ऐंशीव्या वर्षीही 'रिलिव्हंट' असतात. बाकी, तुम्हालाही नसतील, अशा व्याधी, अशी आजारपणं, अशा समस्या, असे ताण, असे प्रश्न त्यांच्या वाट्याला आहेत. पण, 'ॲंग्री यंग मॅन'ला डोक्यावर घेणा-यांची नातवंडं कॉलेजात जाऊ लागली, तरीही हा 'यंग मॅन' अमिताभ आहेच. आणि, पवार ३८व्या वर्षी मुख्यमंत्री झाले, तेव्हा पवारांविषयी बोलणा-यांना आज त्यांची नातवंडं शरद पवारांची जादू सांगू लागली आहेत!

हे दोन्ही 'बच्चन' आजही व्यावसायिक शिस्तीने आणि उत्साहाने कार्यरत आहेत, पण ते दोघेच नाहीत. तिकडे ८६ व्या वर्षी आमचे भालचंद्र नेमाडे नव्या प्रकल्पावर अहोरात्र काम करताहेत. त्यांच्या लिहिण्याने नव्या मुलांना आजही झपाटून टाकताहेत. त्याच वयाचे रतन टाटाही पहाटे पाचला उठून दिवस सुरू करताहेत.

शुभ्रा गुप्ता म्हणते ते खरंय.
अमिताभच्या घरावर एकच नेमप्लेट आहे -
"Work in Progress!"
अमिताभला 'हॅपी बड्डे' म्हणणं म्हणजे अखंड, अविरत, अव्याहत अशा कार्यमग्नतेचं सेलेब्रेशन आहे! अमिताभ एका रात्रीत जन्माला येत नाही. तो अव्याहत कामातून, कार्यमग्नतेतून, अविचल निष्ठेतून 'अमिताभ' होत असतो.

हे 'अमिताभ'पण लक्षात घ्यायला हवं.
(फक्त माहिती म्हणून सांगतो - अमिताभ हे महायान पंथातल्या बुद्धांचे एक नाव आहे.)
अविरत चालणं हा अमिताभचा 'पासवर्ड' आहे.
सो, चालत राहा.
मुक्काम आणि मोक्षाच्या आशा करू नका.
पडद्यावर धावणारा अमिताभ आठवा आणि तसेच पॅशनेटली धावत राहा. चालत राहा. अविरत कार्यरत राहा.

तुम्हीही बच्चन व्हाल!
माझी गॅरंटी.

- संजय आवटे

History Samadhan Mahajan

15 Oct, 09:34


'बच्चन' व्हायचंय का तुम्हाला?

'नेहरूंनंतर कोण' हा प्रश्न अद्याप सुटलेला नव्हता. लालबहादूर शास्त्री यांच्या अकाली जाण्यानंतर इंदिरा गांधी पंतप्रधान झाल्या ख-या, पण त्यांना अद्याप देशाने आणि त्यांच्या पक्षानेही पूर्णपणे स्वीकारलेले नव्हते. जयप्रकाश नारायण यांच्यापासून ते जॉर्ज फर्नांडिसांपर्यंत नवे-जुने विरोधी नेते प्रभावी होते. मात्र, देशाला 'हीरो' हवा होता. तो काही सापडत नव्हता.

नेहरूंनी नियतीशी करार केल्यानंतर स्वप्नाचा अथक पाठलाग सुरू झाला. स्वप्नं खूप आली, पण वास्तव त्याहून भयंकर होते. त्यातून निराशाही जन्माला येत होती. इंग्रज गेले आणि आपले राज्य आले, असे वाटत असतानाच, नव्या काळ्या साहेबांनी आपले रंग दाखवायला सुरूवात केली होती. मंत्रालयांची जागा कंत्राटदारांनी व्यापून टाकली होती. बिल्डर आणि कारखानदारांनी लोकशाही ताब्यात घेतल्यासारखी स्थिती होती. माफिया आणि नेत्यांचे नेक्ससही होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी म्हटल्याप्रमाणे, राजकीय लोकशाही आली होती. प्रत्येकाला एकच मत होते आणि त्या मताचे मूल्यही सारखे होते. पण, सामाजिक विषमतेमुळे लोकशाहीलाच सुरूंग लागत होता.

स्वप्नभंगाचा वाटावा, असा हा काळ होता. लोकांना घाई होती आणि सरकारी वेग फारच कमी होता. लालफितीतल्या भ्रष्ट नोकरशाहीबद्दल संताप सर्वदूर होता. हे चित्र सगळीकडे होते. तिकडे शेजारच्या पाकिस्तानात तर देशाचेच दोन तुकडे होऊ लागले होते. भारतात विरोधक इंदिरा गांधींना संपवू पाहात होते. तिकडे अमेरिकेत राष्ट्राध्यक्ष निक्सन विरोधकांवर पाळत ठेवत असल्याचे पुरावे मिळत होते. पाकिस्तान दुभंगत होते. व्हिएतनाममध्ये युद्ध सुरू होते. अमेरिका आणि सोव्हिएत रशिया यांच्यात चांगलीच जुंपलेली होती. एकूण सगळीकडे स्फोटक वातावरण होते. लोक आतून धुमसत होते, मात्र काही करू शकत नव्हते.

पण, त्याचे पडसाद उमटत होते. स.का. पाटलांचा पराभव करून जॉर्ज फर्नांडिस निवडून आले होते. शरद पवार प्रथमच विधानसभेत पोहोचत होते. दत्ता सामंतांच्या नेतृत्वाखालील गिरणी कामगारांचा तो भयंकर मोठा संप नंतरचा, पण एकूणच कामगारांचे लढे सुरू झाले होते. त्याचवेळी, 'लुंगी हटाओ' म्हणत शिवसेनेने मुंबईत कम्युनिस्टांपुढे आक्रमक आव्हान उभे केले होते.

हा नेपथ्यरचना होती, जेव्हा अमिताभ बच्चन नावाचा अभिनेता पडद्यावर आला.

'सात हिंदुस्थानी'मधून अमिताभ पहिल्यांदा दिसला, तेव्हा त्याची फार दखल घेतली गेली नसेल. पुढे हाच माणूस अवघी हिंदी सिनेमासृष्टी व्यापून टाकणार आहे, याचा अंदाजही आला नसेल. पण तसे घडले मात्र! १९६९मध्ये कॉंग्रेस पक्ष स्वातंत्र्यानंतर पहिल्यांदाच फुटत होता. इंदिरा गांधी आपले सर्व काही पणाला लावून मांड बसवत होत्या. त्याचवेळी अमिताभ बच्चन नावाचा तारा तळपू लागला होता.

प्रचंड समस्यांच्या गर्तेत असणारा देश हीरोच्या शोधात होता. नेहरूंनंतर असा हीरो मिळत नव्हता. अशावेळी अमिताभ बच्चन सुपरस्टार होत होता. 'जगह बहुत कम है, मुसाफिर ज्यादा', अशा त्या काळात स्वतःची जागा शोधण्यासाठी लोक थिएटरमध्ये जागा मिळवत होते. ब्लॅकने चाललेल्या या दुनियेला धडा शिकवण्यासाठी ब्लॅकने तिकीट काढून अमिताभ नावाचा चमत्कार पडद्यावर अनुभवत होते. तो जे काही बोलत होता, ती त्यांची भाषा होती. त्याचा संताप अवघ्या माणसांचा उद्रेक होता. जन्माला आल्यानंतरचे देशाचे भाबडेपण संपले होते. सत्तरचे दशक सुरू होताना, दोन वर्षात पंधरा हिट सिनेमे देणारा राजेश खन्ना हा देशाचा स्वप्नाळू, निरागस असा प्रेमळ चेहरा होता. मात्र, १९४७ला जन्माला आलेला देश तरूण होत गेला. आणि, त्याचा भाबडेपणा जाऊन त्याची जागा स्वप्नभंगाने घेतली. संतापाने घेतली. अशावेळी ॲंग्री यंग देशाला 'ॲंग्री यंग मॅन' मिळाला. व्यवस्थेला जाब विचारणारा 'हीरो' मिळाला.

थिएटरच्या बाहेर लोक रांगा लावू लागले. अमिताभ पडद्यावर धावू लागला की पैसे उधळू लागले. अमिताभसारखीच शर्टाला गाठ मारून पोरं डायलॉगबाजी करू लागली. अमिताभसारखी हेअरस्टाइल करू लागली. 'बच्चन' नावाचा शब्द भयंकर मोठा झाला. 'बोलबच्चन'पासून ते 'अय, बच्चन'पर्यंत सगळं भावविश्व बच्चननं व्यापून टाकलं. 'नाही रे' वर्गातल्या पोरांनाही बच्चननं दिमाख दिला. या बच्चनप्रेमींना जात नव्हती. धर्म नव्हता आणि प्रांतही नव्हता. अमर, अकबर वा ॲंथनी, कोणीही असो, ते फक्त बच्चनचे फॅन होते. 'फॅन' हा शब्द किरकोळ वाटावा आणि 'भक्त' हा शब्द अगदी कर्मकांडाप्रमाणे भासावा, असे काहीतरी वेगळेच होते, त्यांचे आणि बच्चनचे जैव नाते!

आम्ही कॉलेजात गेलो, तेव्हा बच्चन उतरणीला लागला होता. तरीही, काका, दादा आणि त्यांच्या मित्रांच्या बच्चनप्रेमामुळे आम्हीही बच्चनचे सिनेमे थिएटरात जाऊन बघत होतो. एकेक सिनेमा निराश करत होता. 'आखरी रास्ता' हाच खरे तर अमिताभचा अखेरचा रस्ता ठरायचा, पण त्यानं तो रस्ता लांबवत नेला. 'शहेनशहा', 'खुदागवाह' तसे लोकांना आवडलेही. 'मैं आझाद हूं', 'अग्निपथ'मधून अमिताभ दिसलाही.

History Samadhan Mahajan

30 Sep, 03:24


फ्लिपकार्टचे संस्थापक सचिन बन्सल, बिन्नी बन्सल, Oyo Roomsचा रितेश अग्रवाल, ओला कॅबचे संस्थापक भाविश अग्रवाल, अंकित भाटी हे अतिशय तरुण entrepreneur आहेत. यांचे आताचे वयही चाळीसच्या आतले आहे. बिजनेस सुरू केला तेव्हा पंचवीस-तीस-बत्तीशीत होते. पण त्यांनी भलेमोठे बिजनेस सुरू केले. स्वतःचे Start Up उभे केले. फार कमी वयात millionaire-billionaire झाले.

यांच्यासारख्या start Ups कडे पाहून-आदर्श घेऊन-स्वप्ने घेऊन अनेक start ups आली अन त्यातली कित्येक गेलीही. यांचे बाण लागले, हे प्रचंड यशस्वी झाले. पण यांच्या प्रेरणेतून आलेले लाखो start ups कधी आले-गेले कळलेही नाही.

यांना फार कमी वयात अमाप यश मिळाले, असेच यश आपल्यालाही मिळेल, ह्या विश्वासापायी उतरलेल्या अनेकांना अपयश आले. अगदी आपल्या परिसरातही असे भारावलेले तरुण व्यवसाय सुरू करताना दिसले असतील.

वर उल्लेख केलेले बिजनेसेस आभाळाला खेटलेले आहेत, त्यामुळे यांच्यासारखीच स्वप्ने पाहायची सवय तरुणाईला लागली. मोठ्या महत्त्वाकांक्षा घेऊन उतरलेले तरुण काहीच वर्षात व्यवसायात डबघाईला आलेले आहेत. मोठी स्वप्ने पाहण्यासाठी केवळ मेंदू, मनच लागत नाहीत, तर उत्तम कल्पना, अनुकूल वेळ, योगायोग, संसाधनं, सरकारी नियम-धोरणं, लोकेशन, व्यवसायाचे ज्ञान, त्याचे Execution, Patience (धीर) लागलात.

ह्या गोष्टी जुळून आल्या तर माणसाच्या यशस्वी होण्याच्या शक्यता वाढतात.

वर उल्लेख केलेल्या काही गोष्टी आपल्या नियंत्रणात असतात, काही गोष्टी बाह्यघटकांवर अवलंबून असतात. साऱ्या गोष्टी जुळून येतीलच असे नाही. त्यात Patience बाबत म्हणाल तर सारा मनाचा आणि खिशाचा खेळ आहे. बाहेरून खंबीर, कणखर, कॉन्फिडेंट वाटणारी माणसं कधी कोणत्या प्रसंगाला हतबल होतील, सांगू शकत नाही, त्यांचे अवसान कधी गळून पडेल याचा अंदाज नाही.

अशा गोष्टी आहेत, स्वप्नं पाहताना सारासार विचार व्हावा, सारेच शाहरुख बनू शकत नाहीत, अनेकदा दीपक तिजोरी, आदित्य पंचोलीवर समाधान मानले पाहिजे. शाहरुख बनण्याच्या नादात लाखो तरुण मुंबईत येऊन संपून जातात, निकामी होतात, म्हणून साऱ्या बाजूंनी विचार व्हावा.

मोठी स्वप्नं पाहताना कुठे थांबायचे, आपली क्षमता किती आहे, कुठे पोचल्यावर समाधानी राहत मार्गक्रमण करायचे, हेही कळायला हवे, हे कळले की बऱ्याच गोष्टी सोप्या होतात. आपल्या ताकदीचा जराही विचार न करता मोठी स्वप्ने पाहणे म्हणजे वास्तवाचे आकलन न करता स्वतःलाच गैरसमजात ठेवण्यासारखे आहे. माणूस स्वतःच्या क्षमतांच्या मर्यादांचा अभ्यास करत नाही, कारण त्याच्यात आपण कशात कमी आहोत, हे स्वीकारायचे धाडसच नसते. त्यामुळे वास्तवाकडे मात्र डोळेझाक होते.

क्षमता नसताना मोठी स्वप्ने पाहण्याने आणि त्याचा अवलंब करण्यासाठी जीवतोड मेहनत केल्याने माणूस अनेक शारीरिक आणि मानसिक आजारांना निमंत्रण मात्र देतो.

झटक्यात-काही वर्षांत काहीही होत नसते, प्रगती होत नसते. ह्या गुजराती-मारवाडी-सिंधी लोकांना मोठे व्हायला अनेक पिढ्या खर्ची घालाव्या लागल्या, तेव्हा कुठे ते आता व्यवसायात स्थिर, समृद्ध, संसाधनांनी मालामाल आहेत.

तरी

Room for error ठेवणे फार महत्त्वाचे. आपण कधीही ढेपाळू शकतो, हे आधीच स्वीकारले की ढेपाळलो तरी मनाला फार लागत नाही. आणि सावरायला, निस्तरायला, नवे काही उभारायला सोपे जाते, डोळ्यांखाली काळी वर्तुळं येण्यापेक्षा हे कधीही श्रेयस्कर!

- निलेश अभंग, कल्याण.

History Samadhan Mahajan

28 Sep, 04:58


बालीश असला तरी तुम्ही आणखी एक प्रश्न अर्थातच मला विचारणार. जर देव अस्तित्वात नाही तर त्याच्यावर विश्वास ठेवण्यास लोकांनी सुरुवात तरी कशी केली ? याला माझे स्पष्ट आणि थोडक्यात उत्तर असे आहे. जसा ते भूतपिशाच्चांवर विश्वास ठेवायला लागले तसेच हेसुद्धा झाले. फरक इतकाच की ईश्वरावरची श्रद्धा ही सर्वसामान्य पातळीवरची असते आणि त्यासंबंधीचे तत्त्वज्ञानही चांगले प्रगत आहे. लोकांना आपले गुलाम ठेवण्यासाठी पिळणूक करणारे धूर्त लोकांना सर्वश्रेष्ठ परमेश्वराच्या अस्तित्वाची शिकवण देतात आणि मग आपल्या विशेष अधिकारयुक्त स्थानाला त्यांच्याकडून पावित्र्य व मान्यता प्राप्त करून घेतात आणि यातच धर्माचा उगम आहे असे काही जहालमतवाद्यांचे मत आहे. पण ते मला मान्य नाही; जरी सर्व श्रद्धा, धर्म, पंथ आणि इतर अशा संस्था यापुढे जुलमी व पिळणूक करणार्‍या संस्था, व्यक्ती व वर्ग यांना पाठिंबा देणार्‍या बनल्या आहेत या जहालांच्या मुद्द्याशी मी सहमत आहे. राजाविरुद्ध बंड करणे हे प्रत्येक धर्माचे पापच मानले आहे.

देवाचा उगम कसा झाला याबद्दल माझी स्वतःची अशी कल्पना आहे की, माणसाच्या मर्यादा, दुबळेपणा, त्रुटी यांची झालेली जाणीव विचारात घेऊन सर्व परिस्थितींना धैर्याने तोंड देण्यासाठी, सर्व प्रकारच्या संकटांना खंबीरपणे सामोरे जाण्यासाठी, भरभराटीच्या व समृद्धीच्या काळात माणसाला आवर घालून त्याच्या वागण्यावर ताबा ठेवण्यासाठी देवाचे काल्पनिक अस्तित्व निर्माण करण्यात आले. स्वतःचे खास असे नियम व आईबापांची उदार सहृदयता या दोहोंनी परिपूर्ण अशा देवाची कल्पना जास्त तपशीलवारपणे पुढे रंगवली गेली. माणूस समाजाला विघातक ठरू नये यासाठी प्रतिबंधक उपाय म्हणून देवाचा उपयोग व्हावा या हेतूने दैवी कोप व दैवी नियम या कल्पना मांडल्या गेल्या. देवाची दयाळू व वात्सल्यवृत्ती वर्णिल्याने तो पिता, माता, भगिनी, बंधू, मित्र, मदतनीस अशा रूपात उपयोगी पडू लागला. विश्वासघात झाल्यामुळे किंवा सर्व आप्तस्वकीयांनी दूर केल्यामुळे मनुष्य जेव्हा अत्यंत निराश अवस्थेत असेल तेव्हा आपल्या मदतीला व आधार द्यायला आपला एक सच्चा आप्त अजूनही आहे आणि तो विधाता आहे, सर्वशक्तिमान आहे या कल्पनेमध्ये त्याला आधार मिळतो. आणि आदिमानवाच्या काळात ही गोष्ट खरोखरच उपयोगी होती. नैराश्यामध्ये ईश्वराच्या संकल्पनेचे फार साहाय्य होते.

माणूस कितीही संकटात सापडला तरी त्या सर्वांचा समर्थपणे मुकाबला करण्याचा पुरुषार्थ दाखवायला हवा. माझी अवस्था नेमकी अशीच आहे. मित्रांनो, हा माझा पोकळ दिमाख नव्हे. नास्तिक बनवणार्‍या या माझ्या विचारपद्धतीमुळे मी नास्तिक बनलो आहे. अशा माणसाच्या दृष्टीने पाहिले तर दैनंदिन पूजा व ईश्वरावरची श्रद्धा या सर्वात स्वार्थी आणि स्वतःला काळिमा फासणार्‍या गोष्टी आहेत असे मी मानतो. शेवटपर्यंत म्हणजे अगदी वधस्तंभापर्यंत ताठ मान ठेवून ठाम उभे राहणार्‍या माणसासारखे वागण्याचा मी प्रयत्न करतो आहे.

मी हे दिव्य कसे काय पार पडतो ते पाहू या. माझ्या एका मित्राने मला प्रार्थना करायला सांगितलं. मी जेव्हा माझ्या नास्तिकतेविषयी त्याला सांगितले तेव्हा तो म्हणाला, ‘‘तुझ्या अखेरच्या दिवसात तू देवावर विश्वास ठेवू लागशील.‘‘ मी म्हणालो, ‘‘नाही. महाशय, असे कधीच होणार नाही. असे करणे म्हणजे तोंडाला काळिमा फासणारे आणि मनोधैर्य खचणारे कृत्य आहे असे मी समजेन. स्वार्थी हेतूंसाठी मी प्रार्थना करणार नाही.‘‘ वाचक आणि मित्र हो, याला तुम्ही पोकळ ऐट म्हणाल काय ? अर्थात ती आहे असे जरी म्हणालात, तर मला अभिमानच आहे.

--- वीर भगत सिंह

जन्म: सप्टेंबर २८ १९०७
विलय: मार्च २३ १९३१

Rahul Bansode कृत अनुवाद

History Samadhan Mahajan

28 Sep, 04:58


‘मी नास्तिक का आहे?'

सर्वशक्तिमान, सर्वव्यापी आणि सर्वज्ञ अशा ईश्वराचे अस्तित्व मी केवळ माझ्या बढाईखोरपणामुळे नाकारतो आहे का, या प्रश्नाला तोंड द्यावे लागेल अशी मला कधीही कल्पना नव्हती. पण काही मित्रांशी बोलताना माझ्या असे लक्षात आले की, माझा जो काही थोडासा सहवास त्यांना मिळाला त्यावरून त्यांनी जवळपास असा निष्कर्ष काढला आहे की, माझा देवावरचा अविश्वास हा जरा अतिरेकीपणाच आहे आणि माझ्या नास्तिक असण्यामागे बराचसा उथळपणा व दिखावेगिरी एवढीच कारणे आहेत. पोकळ ऐट हा माझ्या स्वभावाचा एक भाग निश्चितच आहे. माझ्या सहकार्‍यांत मी ‘एकाधिकारशहा‘ म्हणूनच ओळखला जात होतो. माझे स्नेही बटुकेश्वर दत्त हेसुद्धा कधी कधी मला तसे म्हणत. ऐट किंवा अगदी काटेकोरपणे सांगायचे झाले तर ‘अहंकार‘ हा स्वतःबद्दलच्या गैरवाजवी अभिमानाचा अतिरेक असतो. या गैरवाजवी अभिमानामुळे मी नास्तिकतेकडे वळलो आहे की या विषयाचा काळजीपूर्वक अभ्यास व बरेचसे चिंतन केल्यानंतर मी देवावरच्या अश्रद्धेपर्यंत आलो आहे. या प्रश्नाची मी इथे चर्चा करू इच्छितो. सर्वप्रथम मला हे स्पष्ट करावेसे वाटते की अहंमन्यता आणि पोकळ ऐट या दोन वेगवेगळ्या गोष्टी आहेत.

या माझ्या सर्व मित्रांच्या म्हणण्यानुसार दिल्ली बॉम्ब प्रकरण व लाहोर कट या खटल्यांच्या सुनावणीच्या वेळी मला मिळालेल्या अवाजावी प्रसिद्धीमुळे कदाचित मी गर्विष्ठ झालो आहे. त्यांचे म्हणणे बरोबर आहे का ते आपण पाहू या. माझ्या नास्तिकतेचा उगम इतक्या अलीकडचा नाही. माझ्या या वरील मित्रांना ज्याच्या अस्तित्वाची जाणीवही नव्हती असा एक अप्रसिद्ध तरुण जेव्हा मी होतो तेव्हापासून मी देवावर विश्वास ठेवणे थांबविले होते. नास्तिकतेकडे वळवू शकेल असा कोणताही स्वतःबद्दलचा गैरवाजवी अभिमान निदान महाविद्यालयातल्या एका विद्यार्थ्यात निर्माण होण्याचे काहीच कारण नव्हते. काही प्रोफेसरांचा मी आवडता आणि इतरांचा नावडता होतो, तरीही मी कधी अभ्यासू किंवा चमकणरा मुलगा नव्हतो. ज्याला ऐट म्हणतात, अशा प्रकारची भावना निर्माण होण्याची संधी मला कधीच मिळाली नाही. किंबहुना ज्याच्यात पुढील व्यवहारातल्या आयुष्यक्रमाबाबत एक प्रकारचा निराशावाद होता अशा शामळू व बुजर्‍या वृत्तीचा मी मुलगा होतो आणि त्या काळात मी संपूर्णपणे नास्तिक नव्हतो. ज्यांच्या देखरेखीखाली मी वाढलो ते माझे आजोबा कर्मठ आर्यसमाजी होते. आर्यसमाजी हा बाकी काहीही असो, पण तो नास्तिक नसतो. माझे प्राथमिक शिक्षण संपल्यानंतर मी लाहोरच्या डी. ए. व्ही. शाळेत गेलो आणि एक वर्ष मी तेथल्या वसतिगृहात राहिलो. तेथे सकाळ-संध्याकाळच्या प्रार्थनेव्यतिरिक्त मी तासन्‌ तास गायत्री मंत्र पठण करत असे. त्या काळात मी पूर्णपणे श्रद्धाळू होतो. नंतर मी माझ्या वडिलांबरोबर राहू लागलो. कर्मठ धर्ममताच्या बाबतीत पाहिले तर ते उदारमतवादी आहेत. स्वातंत्र्यासाठी आयुष्य वेचण्याची स्फूर्ती मला त्यांच्या शिकवणीतूनच मिळाली. पण ते नास्तिक नाहीत. ते कट्टर आस्तिक आहेत. रोज प्रार्थना म्हणण्यास ते मला प्रोत्साहन देत असत. अशा प्रकारे मी लहानाचा मोठा झालो.

१९२७ च्या मेमध्ये मला लाहोर येथे अटक झाली. दुसर्‍या दिवशी मला रेल्वे पोलीस कोठडीत नेण्यात आले. इथे मला सबंध महिन्याचा काळ कंठायचा होता. त्याच दिवसापासून काही पोलीस अधिकारी मी नियमितपणे दोन वेळा देवाची प्रार्थना करावी म्हणून माझे मन वळवू लागले. मी तर नास्तिक होतो. फक्त स्वास्थ्य व आनंदाच्या काळातच मी नास्तिक असल्याची बढाई मारू शकतो की अशा कठीण प्रसंगीदेखील मी माझ्या तत्त्वांना चिकटून राहू शकतो याची माझ्यापुरती तरी मला कसोटी घ्यावयाची होती. बर्‍याच विचारांती मी निर्णय घेतला की, देवावर विश्वास ठेवणे व त्याची प्रार्थना करणे हे माझ्याकडून होणार नाही, नाही ते कधीही शक्य नाही. ती खरी कसोटीची वेळ होती आणि त्यातून मी उत्तीर्ण होऊन बाहेर पडलो. काही गोष्टींच्या बदल्यात स्वतःची मान वाचवण्याची इच्छा मी कोणत्याच क्षणी केली नाही. म्हणजे मी कट्टर नास्तिक होतो आणि आजपर्यंत नास्तिकच राहिलो आहे. त्या कसोटीला उतरणे ही काही साधी गोष्ट नव्हती. श्रद्धा संकटांची व कष्टांची तीव्रता कमी करते. किंबहुना या गोष्टी सुखावहसुद्धा करते. देवावरच्या विश्वासात माणसाला सांत्वन व आधार मिळतो. त्याच्याशिवाय माणसाला स्वतःवरच अवलंबून राहावे लागते. वादळ आणि तुफानांमध्ये फक्त स्वतःच्या पायावर उभे राहणे हा काही पोरखेळ नव्हे. अशा कसोटीच्या क्षणी गर्व, जर असेलच तर, पार वितळून जातो आणि माणूस इतर सर्वसाधारण माणसांच्या श्रद्धांना बेदरकारपणे धुत्कारू शकत नाही. आणि जर त्याने असे केलेच तर आपण असाच निष्कर्ष काढायला पाहिजे की, त्याच्याकडे केवळ पोकळ डौल नव्हे तर याहून दुसरी अशी काही शक्ती असली पाहिजे. सध्याची माझी स्थिती ही नेमकी अशीच आहे. मी माझ्या ध्येयासाठी माझ्या प्राणांचा त्याग करत आहे, याखेरीज दुसरे कोणते सांत्वन माझ्याकरता असू शकते?

History Samadhan Mahajan

24 Sep, 13:22


गढीवरून...
प्यार की अजीब दास्ता!
आज मी अशा प्रेमकहाणी बद्दल लिहीणार आहे जी काळाच्या ओघात लुप्त पावलीय किंवा लपवली गेलीय. ही कहाणी आहे पं. जवाहरलाल नेहरू यांच्या भगिनी विजयालक्ष्मी पंडित यांची.
*
कैरो या शहरात एक कब्रस्तान आहे. जेथे एकमेव भारतीयाची कबर आहे. या शहराला city of death म्हणून ओळखले जाते. ही कबर आहे सय्यद हुसेन यांची. सय्यद यांचा जन्म 1888 मध्ये ढाका येथे झाला. अलिगढ मुस्लिम युनिव्हर्सिटीत पदवी घेतल्यानंतर ते बॅरिस्टर होण्यासाठी लंडन येथे गेले व तेथे सात वर्ष राहिले. पण 1916 भारतात परतले ते पत्रकार म्हणूनच. त्यांना उंची राहण्याचा षौक होता व नेहमीच अतिशय टापटीप कपड्यात असत.
सैय्यद हे दिसायला अतिशय आकर्षक, विद्वान व सुसंस्कृत गृहस्थ होते. त्यांच्या वक्तृत्वाने लोक संमोहित होत. ते अतिशय उत्कृष्ट लेखक व प्रखर देशभक्त होते. परंतु ते भारताच्या इतिहासात नेहमीच दुर्लक्षित राहिले कारण त्यांना देशातील एका प्रतिष्ठित परिवाराची नाराजी सहन करावी लागली.
भारतात 1916 मध्ये परतल्यानंतर ते Bombay chronicle चे उपसंपादक बनले व त्यातून त्यांनी ब्रिटिश सरकारवर चौफेर हल्ले चढवले. त्यांची विद्वत्ता बघून मोतीलाल नेहरू यांनी त्यांना अलाहाबाद येथे बोलावले व ' इंडिपेंडंट ' या पत्राचे संपादक बनवले. त्याकाळी त्यांना महिना रु. 1500 इतका पगार होता. ते आनंद भवन येथेच राहात. या दरम्यानच त्यांचा व मोतीलाल नेहरू यांच्या कन्या विजयालक्ष्मी ( नॅनी) यांचा परिचय झाला व ते एकमेकांच्या प्रेमात पडले. विजयालक्ष्मी या 19 वर्षांच्या होत्या तर सय्यद हे त्यांच्यापेक्षा 12 वर्षांनी मोठे होते. दरम्यान, सय्यद यांना खिलाफत चळवळीच्या संदर्भात लंडन येथे जावे लागले. त्याअगोदरच त्यांनी मुस्लिम धर्माप्रमाणे गुपचूप निकाह उरकून घेतला. या घटनेने नेहरू कुटुंबात प्रचंड खळबळ माजली. मोतीलाल व जवाहरलाल दोघेही नॅनीवर प्रचंड नाराज झाले. या गोष्टीची कबुली विजयालक्ष्मी यांनी आपले चरित्र, " The scope of Happiness " मध्ये दिलीय.
पाकिस्तानी पत्रकार H. M. Abbassi यांनी 17 नोव्हेंबर 1971 रोजी डेली न्युज या वर्तमानपत्रात एक लेख लिहिलाय... Love life of Mrs Pandit. या लेखात त्यांनी या विवाहाचे वर्णन केलेय. याचा ओझरता उल्लेख मथाई यांनी त्यांचे पुस्तक The Reminiscences of the Nehru Age या पुस्तकात देखील आहे की नेहरूंनी मला यासंबंधी कागदपत्रे जाळण्यास सांगितली. ( अर्थात या पुस्तकात बर्‍याच खोट्या गोष्टीही आहेत. )
अखेर 18 डिसेंबर 1919 ला सैय्यद यांनी इंडिपेंडंट या पत्राचा राजीनामा दिला व काँग्रेस अधिवेशनासाठी अमृतसर येथे गेले. तेथेच म. गांधी व मोतीलाल यांनी त्यांना हे विवाहबंधन तोडण्यास राजी केले. या दोन दिग्गज नेत्यांपुढे सय्यद शरण गेले. सय्यद हे लंडनला निघून गेले व बापू हे विजयालक्ष्मी यांना घेऊन साबरमती येथे गेले.
कालांतराने विजयालक्ष्मी यांचा विवाह महाराष्ट्रीयन रणजित पंडित यांच्यासोबत ठरवण्यात आला व नऊ मे 1921 ला हा विवाह पार पडला.
1920 ला भारत सोडल्यावर पुढील 26 वर्ष सय्यद भारतात परतलेच नाहीत. इंग्लंड व अमेरिकेत राहून ते स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रीय राहीले. 1945 मध्ये विजयालक्ष्मी या अमेरिकेत गेल्या, त्यावेळी त्यांनी आपल्या या जुन्या प्रेमीची भेट घेतली होती.
1946 मध्ये सय्यद यांनी नेहरूंना पत्र लिहून भारतात परतण्याची ईच्छा व्यक्त केली. परंतु नेहरूंनी सय्यद यांना थंड प्रतिसाद दिला. तुम्ही अमेरिकेत राहूनच भारताच्या स्वातंत्र्याची जागरूकता मोहीम चालू ठेवा असे कळवले. अखेर 1946 मध्ये सय्यद भारतात परतलेच. त्यावेळी विजयालक्ष्मी पंडित या उत्तर प्रदेशात मंत्री होत्या.
एम ओ मथाई यांचे लिहीणे खरे मानले तर , सय्यद रोज सकाळी नेहरूंच्या घरी येत. त्यांच्या खिशात नेहमीच cognac ची बाटली असायची व ते सतत सिप घेत असायचे. विजयालक्ष्मी व सय्यद यांच्या भेटीगाठी परत सुरू झाल्या. नेहरूंनी विजयालक्ष्मी यांना रशियात भारताच्या राजदूत म्हणून पाठवले. तर सय्यद यांनाही ईजिप्त देशात राजदूत म्हणून नेमण्यात आले जेणेकरून त्यांच्या भेटी घडू नयेत. लवकरच सय्यद यांचा मृत्यु झाला व त्याबरोबरच या प्रेमकहाणीचा अंतही!
संदर्भ: 1) A forgotten ambassador in Cairo- The life and time of Syad Hussain by N. V. VINOD
2) The scope of Happiness by Vijayalaxmi Pandit
3) Love life of Mrs Pandit by H M Abbas
4) BBC documentary
*

- राजा गायकवाड

History Samadhan Mahajan

23 Sep, 04:30


आतला दिवा शोधत रहायचा.

प्रकाशाची एक रेघ असतेच आरपार.