Misrda arab tili rasmiy til hisoblanadi. Musulmon dunyosining eng katta mamlakatlaridan birida arab tili davlat tili ekanligi oddiydek ko‘rinadi. Lekin, ichkaridan yagona davlat tili bo‘lgan arab tili bilan vaziyat ancha murakkab. Amalda ikki xil, bir-biridan keskin farq qiladigan arab tillari ishlatiladi.
Fusxa — klassik arab tili bo‘lib, yozuv tili hisoblanadi, lekin nutqda ishlatilmaydi. Uni o‘lik til desa ham bo‘ladi. Uni grammatik strukturasi juda murakkab, xato va so‘z o‘yinlariga imkon qoldirmaydi. Fusxa arab tilining barcha dialektlari otasi yoki onasi hisoblanadi. Xullas, dialektlar Fusxadan tarqagan. Dialektlar bir-biridan shunchalik farq qiladiki, bir arab mamlakatdagi arab dialektida gapiradiganlar boshqa arab dialektida hech narsani tushunmasligi mumkin.
Ammiyya— fusxaning norasmiy bolasi, og‘zaki yoki ko‘cha arab tilisi, tarixi fusxaga taqaladi. Bu bugungi Misrdagi zamonaviy arab tili deyish mumkin. Bu Misrda kino sanoati tili ham. Regionda eng kuchli kinosanoat Mist va Livanga tegishli uchun, ammiyya kino orqali ham arab mamlakatlarida keng tarqaladi.
Ammiyyaning san’atda va hayotda keng qo‘llanishiga qaramasdan, Misrda aksar kitoblar, darsliklar va matbuot fusxada chop etiladi. Misr to‘g‘ri ma’noda ikkita til orasida bo‘linadi. Bu butun boshli millat savodiga ta’sir qilmasdan qolmaydi.
Bolalar ammiyyada til chiqarishadi, lekin o‘qish uchun fusxani o‘rganishga majbur. Bu xuddi kitob o‘qish, ta’lim olish uchun italyanni lotin tilini o‘rganishga majburlashga o‘xshaydi. Tez-tez akademik doiralarda, bahslarda ammiyyaga o‘tish, uni adabiy til sifatida tan olish masalasi ko‘tariladi.
Lekin, jamiyat bu masalada ikkiga bo‘linadi. Bir qism klassik arab tilini saqlashni talab qilsa, boshqa qism yozma manbalar ammiyyaga o‘tishi kerakligini aytadi. Qaysidir manbalar ammiyyada kitob ham chiqarishadi. Fusxaning eng asosiy himoyachisi, umuman fusxada dunyoda eng kuchli bo‘lgan ta’lim dargohi, Islom olamining eng eski Universiteti Al-Azhar hisoblanadi. Ammiyya foydasiga Qohira universiteti kabi asosan zamonaviy ta’lim dargohlari fikr bildirishadi.
Lekin, amalda Misrliklarning katta qismi fusxani bilmasligi uchun mutolaada va tushinishda qiynaladi. Fusxani bilmasdan ijod kilish xam muammo. Bu millatning savod darajasiga ta’sir qilmasdan qolmaydi.
Bu post til bayrami kuni yozilgan, lekin chiqarish ortga qolgan edi. Post nima uchun yozilmoqda, lotin va kirill muammosi bilan, shuningdek yangi so‘zlarga yopiqlik bilan biz ham yozma tilni real tildan uzib qo‘ymasligimiz kerak. Lotin yozuvi masalasini imkon boricha tezroq yopib, qanaqa bo‘lsada variant qabul qilib yoki borini qoldirib, qonun bilan lotinga o‘tishni va bu lotin yaqin kelajakda, masalan yaqin 50-yilda o‘zgarishi mumkinmasligini qabul qilishimiz kerak. Millat yagona yozuvga, yagona standartga o‘tishi kerak. O‘zbek tili jonli til, u jonli til sifatida o‘sishi, yangiliklarga ochiq bo‘lishi, qanaqadir kichik akademik guruhga emas, xalqqa, u o‘qishi va tushunishiga oson bo‘lib rivojlanib borishi kerak. Turk tili yoki hatto shovinist bo‘lgan fransuzlar o‘z tiliga xalqaro so‘zlarni qabul qilishga ikkilanmayotgan ekan, nima uchun biz chet tilidan so‘zlarni qabul qilishga qiynalishimiz kerak?! O‘zi shundoq ham tilimizda katta qism so‘zlar fors va arab tilidan, XX asrda rus tilidan kelgan. Bugun ingliz yoki rus tilidan keladigan yangi so‘zlarga nima uchun yopiq bo‘lishimiz kerak?
Tilimiz sofligi degan hissiyotni tushunaman, lekin bu tilni bir joyda qotib qolib noqulay bo‘lishiga, avlodlarning ta’lim sifatiga ta’sir qiladigan muammoga aylanishiga qarshiman. Bular hammasi vaziyatga o‘ta shaxsiy qarash va fikrlardir.
O‘zbek tilini sevadigan, shu til haqida qayg‘uradigan noshir
Firuz Allayev
23.10.2023
#til
@allaevuzb
