Mirkonomika

Faoliyat yuritayotgan korxonalar soni qisqarishda davom etmoqda

Joriy yilning 1 fevral holatiga 729 mingta ro‘yxatdan o‘tgan korxona bo‘lib, 2024 yilning mos davriga nisbatan, ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar soni 5,5 foizga yoki 38 mingtaga o‘sgan. Faoliyat yuritayotgan korxonalar soni esa 10,6 foizga qisqarib, 431,5 mingtani tashkil etgan.  

 O‘zi umuman, 2023 yildan keyingi davrda faoliyat yuritayotgan korxonalar soni doimiy ravishda qisqarib bormoqda. Masalan 2023 yil (1 fevral holati) bilan taqqoslaganda faoliyat yuritayotgan korxonalar soni 25 foizga kamaygan. Bu davrda yangi tashkil etilgan korxonalar soni 15 foizga oshgan.

Yanvar holati bo‘yicha faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar soni Sirdaryo (2024 yilga nisbatan 20 foizga qisqargan), Farg‘ona (-19,4 foiz), Qoraqalpog‘iston R (-19 foiz) kabi ma’muriy hududlarda keskin kamaygan. 2023 yilgi daraja bilan taqqoslaganda, korxonalar soni qisqarishida Andijon yetakchilik qiladi. Xususan, 2023 yilga nisbatan Andijonda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar soni 43,7 foizga qisqargan.

Mamlakatimiz  eksportida Rublning ulushi 2023 yilda 5,3 foizni (2019 yilda 0,8 foiz), importida esa 7,6 foizni (2019 yilda 4,2 foiz) tashkil etgan. Rublning tashqi savdomizdagi o‘sishi aynan urushdan keyingi davrga to‘g‘ri keladi.

Rublning ulushi katta ehtimol bilan 2024 yilda ham o‘sishda davom etgan. Chunki, tashqi savdomizda nominal qiymatda eng katta o‘sish aynan Rossiya bilan yuz bergan. Xususan, 2024 yilda Rossiya bilan tashqi savdo aylanmasi 1,6 mlrd dollarga o'sgan (ya'ni savdo hamkorlarimiz orasidagi eng yuqori nominal o'sish). Bunda, tovarlar importi 1,3 mlrd dollarga,   eksport esa 265 mln dollarga ko'paygan.

Rossiya tashqi savdosida rublning ulushi o‘sishda davom etmoqda

2024 yilda jami eksportning 41,3 foiz rublda amalga oshirilgan, bu 2023 yilgi ko‘rsatkichga nisbatan 2,3 foiz bandga yuqoriroq hisoblanadi. Urushdan oldingi (2021 yil) davrga nisbatan esa rublning ulushi 27 foiz bandga oshgan.

Rossiyaga “do‘st bo‘lmagan” davlatlar valyutasining eksportdagi ulushi esa 2024 yilda 18,6 foizni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 13 foiz bandga qisqargan (2021 yilga nisbatan esa 66 foiz bandga pastroq). Boshqa valyutalarning ulushi urushdan oldingi 1 foizlik ko‘rsatkichdan 40,2 foizgacha yetgan.

Importda ham rublning ulushi o‘sib bormoqda. 2024 yilda jami importning 43,2 foizi rublda amalga oshirilgan bo‘lib, 2023 yilga nisbatan 13,3 foiz bandga o‘sgan (2021 yilga nisbatan 15,1 foiz bandga). Rossiyaga “do‘st bo‘lmagan” davlatlar valyutalarining importdagi ulushi esa 22 foizni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 12 foiz bandga qisqargan (2021 yilga nisbatan 45,6 foiz bandga pastroq).

@Mirkonomika

Oltinsiz eksport asosan turizm hisobiga o‘smoqda

2024 yilda oltinsiz eksportning o‘sish sur’ati 16,5 foizni tashkil etib 2023 yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 9,3 foiz bandga tezlashgan (2023 yilda oltinsiz eksport 7,2 foizga o‘sgan). E’tiborli jihati so‘nggi yillarda oltinsiz eksportning o‘sishida xizmatlar asosiy rol o‘ynamoqda. 2024 yilda xizmatlar eksporti hajmi 7,2 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 27,7 foizga o‘sgan. Bunda, turizm xizmatlarining o‘sish sur’ati 64,2 foizni tashkil etgan (2023 yilda 33,1 foizga o‘sgan edi).

Birgina turizm xizmatlarining oltinsiz eksport o‘sishiga ta’siri 10,6 foiz bandni tashkil etgan. Ya’ni agar turizm xizmatlarida o‘sish kuzatilmaganda oltinsiz eksportning o‘sish sur’ati 5,9 foizni tashkil etardi xolos.  Umumiy xizmatlarning oltinsiz eksportga ta’siri turizm xizmatlaridan biroz past shakllanib 10,3 foiz bandni tashkil etgan. Bu ba’zi xizmatlar eksportidagi pasayish bilan izohlanadi. 2023 yilda esa xizmatlar eksportining oltinsiz eksport o‘sishiga ta’siri 9,9 foiz bandni tashkil etgan. Agar xizmatlar eksporti 2023 yilda o‘smaganda oltinsiz eksport 2,2 foizga qisqargan bo‘lar edi. Ya’ni so‘nggi yillarda xizmatlar eksporti, xususan turizm xizmatlari oltinsiz eksport o‘sishini belgilab beruvchi asosiy komponentga aylangan.  

 Xo‘sh, 2024 yilda turizmda yuqori o‘sish qanday shakllandi?

2024 yilda mamlakatimizga xorijdan 8,2 mln fuqaro tashrif buyurgan bo‘lib (dekabr oyining o‘zida 900 ming), bu ko‘rsatkich oldingi yilga nisbatan 23,7 foizga o‘sgan.   Bunda, bitta turistga to‘g‘ri kelgan kelgan turizm eksporti oldingi yilga nisbatan 33 foizga o‘sib, 429 dollarga yetgan. Ya’ni 64,2 foizlik o‘sishning 40,5 foiz bandi turistlarning nisbatan ko‘proq pul sarflashlari ortidan kelgan.  

Lekin nisbatan chuqurroq ma’lumotlar mavjud  bo‘lgan  8 oylik ma’lumotlardan ko‘rish mumkinki,  turistlar o‘sishining asosiy qismi qo‘shni davlatlardan kelgan turistlar (asosan qarindoshlarini ko‘rish maqsadida) hisobga bo‘lmoqda. Masalan, 8 oyda turistlar soni 2023 yilning mos davriga nisbatan 720 ming kishiga oshgan (2022 yilda 1.2 mln). Bunda,  o‘sishning 78 foizi (563,4 ming kishi) qo‘shni davlatlardan kelganlar hisobiga shakllangan. O‘sishda boshqa MDH davlatlaridan (daromadi nisbatan yuqori) kelganlar ulushi  6 foizni tashkil etib oldingi yilga nisbatan 9,1 foiz bandga pasaygan. Ya’ni 2024 yilda  turistlar oqimining asosiy o‘sishi nisbatan past daromadli mamlakatlar hisobiga shakllanmoqda.

 Xo‘sh, bunday holatda bitta turistga to‘g‘ri kelgan eksport qanday qilib  yuqori sur’atda o‘sishi mumkin?, tabiiyki yuzaki ma’lumotlar bilan aniq xulosalarga kelib bo‘lmaydi. Mamlakatlar kesimida turistlar soni va ular tomonida sarflangan mablag‘lar to‘g‘risida ma’lumot bo‘lsagina o‘sishning ayni qaysi omillar hisobiga yuzaga kelayotganligini aniqlash mumkin. Lekin asosiy o‘sish  qo‘shni davlatlardan kelayotgan turistlar hisobiga shakllanayotgan bir vaqtda har bir turistga to‘g‘ri keladigan eksportning keskin o‘sishi savollar keltirib chiqarishi tabiiy.

Menimcha, tashqi savdomiz, xususan eksportimiz haqida to'g'riroq xulosani oltinsiz tovarlar eksporti o'zgarishi orqali qilish maqsadga muvofiq.
 
@Mirkonomika

So‘mning qadrsizlanishi tezlashgan oyda valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiyaga ta’siri bo‘yicha xavotirlar pasaygan.

Yanvar oyida aholining inflyatsion kutilmalari, 14,4 foizni tashkil etib dekabr oyidagi darajada qolgan. Aholining inflyatsion kutilmalarida bir qiziq tendensiyani kuzatish mumkin. Respondentlarning 46 foizi kelgusida valyuta kursining o‘zgarishidan xavotir bildirishgan. Dekabr oyi bilan taqqoslaganda valyuta kursi o‘zgarishini xavotir sifatida ko‘rgan respondentlar ulushi 9 foiz bandga pasaygan.

 Qiziq jihati yanvar oyida valyuta kursining qadrsizlanishi oldingi oyga nisbatan tezlashgan edi. Ya’ni valyuta kursining qadrsizlanishi tezlashgan oyda aholining valyuta kursi bo‘yicha kutilmalari yaxshilangan. Xususan, yanvar oyida so‘mning o‘rtacha kursi 0,7 foizga qadrsizlangan. Taqqoslash uchun, respondentlarning 55 foizi valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiya ta’siridan xavotirlangan dekabr oyida o‘rtacha kurs 0,4 foizga qadrsizlangan edi. Shuningdek, 51 foiz respondentlar valyuta kursi o‘zgarishidan xavotirlangan noyabr oyida valyuta kursi 0,2 foizga qadrsizlangan xolos.

Umuman olganda, odamlarning kutilmalari asosan yaqin tarixdagi o‘zgarishlar asosida shakllanadi (backward-looking). Bunga yaqqol misol 2023 yilning iyul hamda avgust oylarida valyuta kursining oylik qadrsizlanishi mos ravishda 1 foiz hamda 3,1 foizni tashkil etganda (avgustning birinchi yarmidagi qisman “to‘g‘irlanish”ni eslasangiz kerak), valyuta kursining inflyatsiyaga ta’siridan xavotirlangan respondentlarning ulushi ikki oyda 50 foizdan 70 foizgacha yetgan. Ya’ni kutilmalar o‘tgan oydagi yuqori qadrsizlanish  holatlari hisobiga shakllangan.

 Xo‘sh, unda nega so‘mning qadrsizlanishi nisbatan tezlashgan yanvar oyida valyuta kursining qadrsizlanishi bo‘yicha xavotirlar pasaygan?

O‘ylashimcha, odamlarning kutilmalarini shakllantiruvchi (tarixiy) davr judayam qisqa (agar qadrsizlanish darajasi yuqori bo‘lsa, masalan avgustdagi kabi, unda odamlar xotirasida uzoqroq saqlanib qolishi mumkin). Ya’ni, odamlar bir oylik kurs o‘zgarishi asosida emas balki so‘rovnoma o‘tkazilishiga yaqin kunlardagi kurs o‘zgarishi asosida o‘z kutilmalarini shakllantiradi. 

Masalan, yanvar oyida so‘rovnoma o‘tkazilishidan bir hafta oldin so‘m dollarga nisbatan 0,12 foizga qadrsizlangan va bu ko‘rsatkich dekabr oyidagi (0,16 foiz) ko‘rsatkichdan pastroq shakllangan. So‘rovnoma haftasida esa (joriy oyning 27 va kelasi oyning 5 sanalari oralig‘i) so‘m dollarga nisbatan  biroz (0,04 foizga) mustahkamlangan (dekabr oyining so‘rovnoma kunlarida so‘m dollarga nisbatan 0,14 foizga qadrsizlangan edi).

Ya’ni, oylik kurs oldingi oyga nisbatan yuqori qadrsizlangan bo‘lsa-da, valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiyaga ta’siri borasidagi kutilmalar yaxshilanishi ayni so‘rovnoma davrida kursning nisbatan barqaror shakllanganligi bilan izohlansa kerak.

Yanvar oyiga o‘xshash holat aprel oyida ham kuzatilgan edi. Xususan, oy davomida so‘mning dollarga nisbatan qadrsizlanishi 0,9 foizni tashkil etib, mart oyiga (0,6 foiz) nisbatan tezlashgan. Lekin so‘rovnoma o‘tkaziladigan davrda so‘m dollarga nisbatan 0,4 foizga mustahkamlangan (mart oyida esa 0,5 foizga qadrsizlangan edi). Bu esa valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiyaga ta’siridan xavotirlangan respondentlar ulushi 61 foizdan 55 foizgacha pasayishiga sabab bo‘lgan.

 @Mirkonomika

Daromadlar o‘sishining asosiy qismi Toshkentda kechmoqda.

2024 yilda umumiy daromadlar hajmi real ko‘rsatkichlarda 8,1 foizga, jon boshiga umumiy daromadlar esa 5,9 foizga o‘sgan.

Jon boshiga daromadlari eng yuqori o‘sgan hudud Toshkent shahri hisoblanadi. Poytaxtda, jon boshiga real umumiy daromadlar 15,4 foizga o‘sgan.

Umuman olganda, respublikadagi daromadlar o‘sishining salmoqli qismi Toshkent shahriga to‘g‘ri keladi. Xususan, umumiy daromadlar 8,1 foizga o‘sgan bo‘lsa, bu o‘sishning 46 foizi yoki 3,8 foiz bandi bitta ma’muriy hudud ya’ni Toshkent shahrining hissasiga to‘g‘ri kelgan. Agar Toshkent shahrida o‘sish bo‘lmaganda Respublikada real umumiy daromadlar 4,3 foiz atrofida, jon boshiga real umumiy daromadlar esa 2 foizdan yuqoriroq o‘sgan bo‘lardi xolos.

Bunda, Toshkent shahrida o‘sish Yollanma ishchilar daromadlarining yuqori sur’atda o‘sganligi (xizmatlar sohasidagi yuqori o‘sish bilan izohlanadi) hamda chet eldan pul o‘tkazmalarining keskin o‘sganligi bilan izohlanadi. Xususan, 2024 yilda yollanma ishchilarning daromadlari poytaxtda (nominal ko‘rsatkichlarda) 26,8 foizga, chet eldan pul o‘tkazmalari esa 60 foizdan ko‘proqqa oshgan. Bunda, yollama ishchilar daromadlarining o‘sishi shaharda nominal daromadni 12,9 foiz bandga, chet eldan pul o‘tkazmalari esa 7,7 foiz bandga o‘sishini ta’minlagan.

Boshqa tomonda ba’zi viloyatlarda daromadlar deyarli o‘smagan, xususan, yil davomida Surxondaryo viloyatida jon boshiga real daromadlar 0,2 foizga, Namangan viloyatida 0,5 foizga, Farg‘ona viloyatida esa 1,1 foizga o‘sgan xolos. Bunda, Namanganda pul o‘tkazmalari o‘sishining pastligi umumiy daromadlar o‘sishining past bo‘lishini ta’minlagan. Xususan, 2024 yilda umumiy daromadlar tarkibidagi respublika tashqarisidan kirib kelgan qismi viloyatda 1,8 foizga o‘sgan (u esa nominal umumiy daromadlarni 0,3 foiz bandga o‘sishiga hissa qo‘shgan xolos).

Shuningdek, jon boshiga chet eldan pul o‘tkazmalari Qoraqalpog‘iston R va Sirdaryo viloyatida ketma-ket ikki yildan buyon qisqarmoqda. Bu esa daromadlarning nisbatan past o‘sishga zamin yaratgan. Xususan jon boshiga chet elda pul o‘tkazmalari 2024 yilda Qoraqalpog‘istonda 5,1 foizga (2023 yilda -8,8 foiz), Sirdaryoda 1,7 foizga (2023 yilda -1,8 foiz) qisqargan. Bu ma’muriy hududlarda jon boshiga real umumiy daromadlarning o‘sish sur’ati mos ravishda 2,4 hamda 3,7 foizni tashkil etgan. Bu hududlarda jon boshiga daromadlarning o‘sishi yuqoridagi uchta viloyatda baland shakllanganligi mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning nisbatan yuqori o‘sganligi bilan izohlanishi mumkin.

Yana bir qiziq holat, Farg‘ona viloyati umumiy daromadlari tarkibida respublika tashqarisidan kirib kelgan pul o‘tkazmalarining jon boshiga hajmi 50,5 foizga o‘sib, respublikada Toshkent shahridan keyingi eng yuqori ko‘rsatkich bo‘lishiga qaramasdan, daromadlari eng past o‘sgan hududlardan biri bo‘lib qolgan.

@Mirkonomika

2022-2023 yillarda Mamlakatlar kesimida Saudiya Arabistoni, Avstraliya, Braziliya, Qatar kabi mamlakatlardan  Xitoyga eksport yuqori sur’atlarda o‘sgan bo‘lsa, Gonkong, Janubiy Koreya, Germaniya,  Yaponiya kabi davlatlarda eksport qisqargan.

 Xususan, 2023 yilda Saudiya Arabistonidan Xitoyga eksport 43,2 mlrd dollarga,  Avstraliyadan 17.9  mlrd dollarga,  Braziliyadan 14,6 mlrd dollarga oshgan bo‘lsa,  Janubiy Koreyadan 31,1 mlrd dollarga,  Gonkongdan 20,5 mlrd dollarga, Yaponiyadan 18,1 mlrd dollarga,  Germaniyadan 7,4 mlrd dollarga, AQShdan esa  6 mlrd dollarga qisqargan.

@Mirkonomika

Umuman olganda, Xitoyda talabning pasayishi deyarli butun dunyoga ta’sir qilmoqda.

Masalan, (Uncomtrade portali ma’lumotlariga ko‘ra) 2022 yilda 142 ta mamlakatdan 87 tasida, 2023 yilda esa 75 tasida Xitoyga tovarlar eksporti oldingi yilga nisbatan qisqargan. Bunda, mamlakatlarda  umumiy eksport qisqarishi 2022 yilda  145 mlrd dollarni (2022 yilda 159 mlrd)  tashkil etgan.

 Ayniqsa, Sharqiy Osiyo va Tinch okeani, Yevropa va Markaziy Osiyo hamda Shimoliy Amerika mintaqalaridagi mamlakatlari Xitoyda talabning qisqarishidan jiddiy aziyat chekishmoqda.

 Xususan, 2023 yilda Xitoyga eksport Sharqiy Osiyo va Tinch okeani mamlakatlari 59,9 mlrd dollarga (2022 yilda 87,7 mlrd dollarga), Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlarida 0.7 mlrd dollarga (2022 yilda 3,1 mlrd dollarga), Shimoliy Amerika mintaqasi mamlakatlarida esa 5,5 mlrd dollarga qisqargan.

upd: ma'lumot taqdim qilmagan davlatlar hisobiga defitsit ko'proq chiqqan ekan, ularni filter qilish hisobiga haqiqiyroq ma'lumotlar olindi.

 @Mirkonomika

AQShning Xitoy tovarlariga o‘rnatgan tariflari mamlakatimizga qanday ta’sir qiladi?
 
Xitoy tomoniga o‘rnatilgan tariflar mamlakatimiz iqtisodiyotiga ikki tomonlama ta’sir qiladi. Birinchidan AQShdan talabning pasayish Xitoy tovarlari narxini pasaytiradi bu esa o‘z navbatida mamlakatimizga  Xitoydan import qilinayotgan tovarlarni pastroq narxlarda import qilish imkoniyatini yaratadi. Ikkinchidan, Xitoyda o‘sishning sekinlashishi natijasida tovarlarimizga talab pasayishi mumkin.

Importga ta’siri. AQSh Xitoydan import qiladigan 500 ta tovarlar (bojxonaning 4 talik kodi bo‘yicha) importi AQShning Xitoydan importida 2021-2023 yillarda 86-89 foiz ulushni tashkil etgan (2024 yilda tovarlar kesimida konsentratsiya kuchaygan va 100 ta tovarning ulushi  80 foizga yetgan).  Ya’ni bu tovarlar AQSh tomonidan qo‘yilgan bojlardan ko‘proq zarar ko‘radi va narxi nisbatan yuqoriroq pasayishga uchraydi.

Bu 500 ta tovar (tovar guruhi) importi esa Xitoydan importimizning 2021 yilda 49,7 foiz, 2022 yilda 48,6 foiz, 2023 yilda esa 54,6 foiz ulushini tashkil etgan. Ya’ni bu tovarlar narxining mintaqada pasayishi (aytaylik bojlar darajasida) o‘z navbatida mamlakatimizga Xitoydan import qilinayotgan tovarlarning qariyb yarmida narxlarning sezilarli pasayishiga olib kelishi mumkin (boshqa tovarlar eksportining AQShga nominal qiymati past bo‘lganligi uchun bojlarning bu tovarlar narxiga ta’siri past bo‘ladi deb o‘yladim). Agar Xitoy valyuta kursini maqsadli qadrsizlantirsa bu narx effektini yanada kuchaytirishi mumkin.

 Eksportga ta’siri. Xitoy eng yirik savdo hamkorimiz hisoblanadi. Xususan, 2024 yilda Xitoy bilan tashqi savdo aylanmasi 12,5 mlrd dollarni tashkil etib, umumiy tashqi savdo aylanmasining 18,9 foizini tashkil etgan. Ammo so‘nggi yillarda Xitoyda iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi natijasida, bu davlatga eksportimiz qisqarmoqda. Jumladan, 2024 yilda eksport hajmi 2 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 17,4 foizga qisqargan. 2023 yilda esa eksportning qisqarishi 5,6 foizni tashkil etgan edi. So‘nggi 2 yilda Xitoydagi nisbatan talabning pasayishi natijasida eksportning qisqarishi davom etayotgan bir vaqtda savdo urushining boshlanishi Xitoyga eksportning qisqarishini yanada tezlashtirishi mumkin.

@Mirkonomika

Trampning tarif-tarif “o’yinlari” AQShda inflyatsion kutilmalarni keskin oshiribdi.

O’zbekistondagi mahalliylashtirish bu davosi yo’q saraton.

Yanvar oyida so‘mning nominal kursi (dollar nisbatan) qadrsizlanishi tezlashgan va bu yaxshi tendensiya

Yanvar oyida so‘mning dollarga nisbatan kursi (o‘rtacha kurs) oldingi oyga nisbatan 0,7 foizga qadrsizlanib oldingi oylardagi ko‘rsatkichga nisbatan tezlashgan. Xususan, o‘rtacha kurs dekabr oyida 0,4 foizga, noyabr oyida 0,2 foizga qadrsizlangan edi.

Asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalariga nisbatan ham so‘mning qadrsizlanishi kuzatilgan. Xususan, yuanga nisbatan so‘mning nominal kursi so‘nggi ikki oyda, rublga nisbatan esa avgust oyidan buyon mustahkamlanayotgan edi. Jumladan, noyabr hamda dekabr oylarida so‘mning nominal kursi yuanga nisbatan 1,4 foiz hamda 0,6 foizga mustahkamlangan. Rublga nisbatan iyul-dekabr oylarida so‘mning kumulyativ mustahkamlanishi 15,7 foizni tashkil etgan. Yanvar oyida esa so‘mning nominal kursi yuanga nisbatan 0,4 foizga, rublga nisbatan esa 1,6 foizga qadrsizlangan.

Shuningdek, tengega nisbatan so‘m biroz mustahkamlangan (0,03 foiz) bo‘lsa-da, oldingi oylardagi mustahkamlanish bilan taqqoslaganda yanvar oyida so‘m/tenge juftligi uchun nisbatan barqaror bo‘ldi deyolamiz. Jumladan, so‘m tengega nisbatan dekabr oyida 4,7 foizga, noyabr oyida 1,7 foizga, oktyabr oyida esa 0,7 foizga mustahkamlangan edi. Liraga nisbatan esa so‘m yanvar oyida 1 foizga mustahkamlangan (so‘mning liraga nisbatan mustahkamlanishi ketma-ket 8 oydan buyon davom etmoqda).

Umuman olganda, hozirgi holatda so‘m nominal kursining asosiy valyutaga nisbatan (dollar) qadrsizlanishining tezlashishi hamda asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalariga nisbatan barqarorlashib hamda qadrsizlanishni boshlaganligi yaxshi tendensiya hisoblanadi. Chunki so‘nggi oylarda real valyuta kursining mustahkamlanishi kuzatilayotgan edi. Ya’ni so‘nggi oylarda mamlakatimiz hamkorlarimizga nisbatan raqobatbardoshligini yo‘qotayotgan edi. Nominal kursning biroz bo‘lsa-da “to‘g‘rilanishi” esa (albatta yanvar oyidagi qadrsizlanish darajasi yetarli “to‘g‘rilanish” emas) real valyuta kursining uzoq muddatli trendiga qaytishiga yordam beradi.

Xususan, dekabr oyida real samarali almashinuv kursi 0,5 foizga, noyabr oyida 3 foizga oktyabr oyida 1,5 foizga hamda sentyabr oyida 0,4 foizga mustahkamlangan edi.

Albatta ko‘pchilik so‘mning nominal kursi qadrsizlanishini “yomon” tendensiya sifatida qabul qiladi. Lekin real kurs o‘zining uzoq muddatli trendiga (balki 2018 yanvar holatiga, balki 2019 yil sentyabr holatiga) qaytishi yoki hech bo‘lmaganda unga yaqinlashishi kerak, buning uchun esa nominal kursning “to‘g‘rilanishi” talab etiladi. Shunday ekan, ayni hozirgi holatda so‘mning nisbatan tezroq qadrsizlanishi maqsadga muvofiq jarayon bo‘lar edi.

Xususan, real kursning 2019 yil sentyabr holatiga qaytishi uchun nominal kurs 9,7 foizga, 2018 yanvar holatiga qaytish uchun esa 22,4 foizga “to‘g‘rilanishi” talab etiladi.

@Mirkonomika

Oylik inflyatsiya  ham  yillik inflyatsiya ham biroz tezlashgan

 Yanvar oyida oylik inflyatsiya 0,7 foizni tashkil etib 2024 yilning yanvarga nisbatan 0,1 foiz bandga yuqori shakllangan. Yillik inflyatsiya esa 9,9 foizni tashkil etib, 2024 yilning dekabriga nisbatan 0,1 foiz bandga tezlashgan (2024 yilning yanvariga nisbatan 1,3 foiz bandga tezlashgan).

Bunda, oylik narx o‘sishi oziq-ovqat tovarlarida 0,8 foizni (o‘tgan yilning mos oyida 0,7 foiz), nooziq-ovqat mahsulotlarida 0,3 foiz (2024 yilning yanvarida 0,4 foiz), xizmatlarda esa 1,1 foizni tashkil etgan (2024 yilning yanvarida 0,9 foiz). Ya’ni yanvar oyida oylik inflyatsiyaning o‘tgan yilgi ko‘rsatkichdan yuqori shakllanishi xizmatlar hamda oziq-ovqat tovarlari narxining oldingi yilga nisbatan yuqori o‘sganligi bilan izohlanadi.

Oziq-ovqat mahsulotlari orasida 2024 yilning yanvariga nisbatan narx o‘sishi yuqori shakllangan tovarlarga go‘sht mahsulotlari (mos oyga nisbatan 0,6 foiz bandga yuqoriroq),  baliq mahsulotlari (2024 yil yanvarida 1 foizga arzonlashgan bo‘lsa, 2025 yil yanvarida 1,1 foizga qimmatlashgan), yog‘ va moylar (2024 yil yanvarida 0,8 foizga arzonlashgan bo‘lsa, 2025 yil yanvarida 1,1 foizga qimmatlashgan) kiradi.

Shuningdek, alohida tovarlar orasida kartoshka narxi joriy yilda nisbatan yuqori o‘sishni qayd etgan. Xususan, yanvar oyida kartoshka narxi 24 foizga qimmatlashgan. Taqqoslash uchun, 2024 yilning yanvar oyida kartoshka narxi 3,1 foizga qimmatlashgan edi. Kartoshkaning yillik narx o‘sishi esa joriy yilda 68,1 foizni tashkil etib, meva-sabzavotlar orasida eng yuqori narx o‘sishi qayd etilgan tovarga aylangan (2024 yilning yanvar oyida kartoshkaning yillik narxi 13,2 foizga arzonlagan edi).   
Xizmatlar inflyatsiyasining tezlashishiga maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim xizmatlari (oylik narxi o‘sishi 15,9 foiz), tovarlarni tashish xizmatlari (2,3 foiz), sog‘liqni saqlash bilan bog‘liq turli xizmatlar narxining 2024 yilning yanvariga nisbatan yuqori o‘sishi kuzatilganni muhim rol o‘ynagan.

Umuman olganda, nazorat qilinadigan tovarlar narxining  oshirilishi oldingi yilga nisbatan yillik inflyatsiyaning yuqori shakllanishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ya’ni nazorat qilinadigan tovarlar narxining bir martalik (yuqori baza) ta’siri chiqib ketishi bilan yillik inflyatsiya sezilarli pasayadi (ammo joriy yilning aprel oyida narxlari nazorat qilinadigan tovar va xizmatlar narxi oshirilishining ikkinchi to‘lqini rejalashtirilmoqda, bu esa yuqori baza ta’siri faqatgina 2026 yilning aprel oyidan  keyin chiqib ketishini anglatadi).

Bundan, tashqari, monetar siyosatda qarorlarni belgilashda umumiy emas bazaviy inflyatsiyaning o‘zgarishiga ko‘proq e’tibor qaratiladi (bazaviy inflyatsiya narxi voylatil bo‘lgan oziq-ovqat va energiya tovarlari narxlari shuningdek nazorat qilinadigan tovarlar narxi chiqarib hisoblangan inflyatsiya hisoblanadi). Bazaviy inflyatsiya esa so‘nggi oylarda o‘suvchi trendni namoyon qilmoqda.  Xususan, bazaviy inflyatsiya oktyabr  oyida 7,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, dekabr oyida 7,2 foizgacha tezlashgan. Bu esa iqtisodiyotda inflyatsiyani tezlashtiruvchi talab omillari saqlanib qolayotganligini anglatadi.

@Mirkononomika

Mirkonomika pinned «Dekabr oyida real samarali almashinuv kursi qanday o'zgardi? Dekabr oyida real valyuta kursining indeksi 122,4 ni, oltinsiz real valyuta kursi indeksi esa 129,2 ni tashkil etdi. 2018 yil yanvariga nisbatan real samarali almashinuv kursi 22,4 foizga, oltinsiz…»

Tug‘ilishlar sonining kamayishi chuqur demografik muammolarni anglatmaydi

Albatta bu mavzuda oldin ham yozgandim (gazeta.uzda maqola ham chiqqan). Lekin yil yakuni bo‘yicha demografiya ma’lumotlarining e’lon qilinishi bilan ko‘pchilik OAVlar aynan tug‘ilishlar pasayishni boshlaganligiga urg‘u berishdi. Shu sababli bu mavzu haqida yana bir marta yozish o‘rinli deb o‘yladim.

2024 yilda 926 minga chaqaloq dunyoga kelgan bo‘lib oldingi yilga nisbatan tug‘ilishlar soni 3,7 foizga qisqargan. Umuman olganda, so‘nggi yillarda tug‘ilishlar sonining doimiy o‘sish tendensiyasi kuzatilayotgan edi, 2024 yilda tug‘ilishlarning qisqarishi ko‘pchilikda savollarni keltirib chiqardi? Ya’ni aholisi doimiy ravishda o‘sayotgan O‘zbekistonda qanday qilib chaqaloqlar soni qisqarmoqda?

Bu holatga asosiy sabab 1992-2000 yillardagi iqtisodiy pasayish va qiyinchilik davrida tug‘ilishlarning doim qisqarishi hisoblanadi. Xususan bu davrda tug‘ilishlar soni 1991 yildagi 700 mingdan oshiqroq ko‘rsatkichdan 2000 yillarning boshida 500 minggacha qisqargan. Ya’ni 10 yil ichida yillik tug‘ilishlar soni 30 foizgacha qisqargan. Xo‘sh, Mustaqillikning ilk yillarida yuzaga kelgan bu vaziyatning hozirgi qisqarishga qanday bog‘liqligi bor?

Hozirgi kunda erkaklar uchun turmush qurish yoshi 27,1 yoshni ayollar uchun esa 22,3 yoshni tashkil etadi. Bu degani, hozir turmush qurayotgan erkaklarning aksariyati ayni tug‘ilish qisqarishning eng chuqur yillarida dunyoga kelgan. Turmush qurish yoshidagi ayollarning aksari esa o‘sha pasayishning so‘ngi yillari va keyingi tug‘ilishdagi nisbatan tiklanish yillarida dunyoga kelishgan.

Ya’ni aynan 2024 yilga kelib odamlar kamroq farzand ko‘rishga qaror qilishni boshlagani yo‘q balki tug‘ish yoshidagilar soni oldingi avlodga nisbatan kamroq bo‘lganligi uchun tug‘ilishlar kamaymoqda, xolos.

Xususan agar, aholining yosh tarkibi bo‘yicha soniga qarasak, jumladan 20-39 yoshdagi aholini to‘rtta yosh guruhiga (20-24, 25-29, 30-34, 35-39) bo‘linsa, ko‘rinadiki, 2018 yilgacha bo‘lgan davrda 20-24 yoshli aholi soni boshqa uchta guruhga nisbatan yuqori bo‘lgan, keyinchalik 2022 yilgacha esa 25-29 yoshli aholi soni eng ko‘p bo‘lgan. 2023 yildan esa 30-34 yoshli aholi soni qolgan guruhlarga nisbatan ko‘proqni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yildan 35-39 yoshli aholining soni 4 ta yosh guruhi orasida ikkinchi eng yirik guruhga aylangan.

Ya’ni, 2022 yilgacha bo‘lgan davrda farzand eng ko‘p ko‘riladigan yosh guruhlaridagi aholi soni boshqa guruhlarga nisbatan yetakchi bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yildan nisbatan kam farzand ko‘rish yoshidagi ikki guruh ( 30-34 hamda 35-39 yoshli) son jihatdan yetakchi guruhga aylangan. Bu esa aynan mustaqillik davridagi tug‘ilishlarning chuqur pasayishi bilan izohlanadi.

Bundan tashqari, boshqa ko‘rsatkichlar ham aholi kam farzand ko‘rishga emas balki ko‘proq farzand ko‘rishga qaror qilayotganligini ko‘rsatadi. Xususan, umumiy fertillik darajasi (bir ayolga to‘g‘ri keladigan farzandlar soni) 2017 yilda 2,42 dan 2023 yilga kelib 3,45 ga yetgan.

Shuningdek, 2024 yilda 45,1 mingta nikohdan ajrashish holatlari qayd etilgan bo‘lsa, shularda 48,1 foizi farzandsiz ajrashlarga to‘g‘ri keladi. Ya’ni farzandsiz ajrimlar ulushining yuqoriligi aholi uchun farzandning ahamiyati qanchalar yuqoriligi ko‘rsatadi.

Umuman olganda, oldingi tahlillarimda yozganimdek, tug‘ilishlar sonining kamayishi bilan bog‘liq holat “mavsumiy” xususiyatga ega bo‘lib, hech qanday fundamental demografik muammolar vujudga kelayotganligini ko‘rsatmaydi. Mustaqillikning ilk dekadasidagi Demografik pasayishdan keyingi avlod farzand ko‘rish yoshiga yetib tug‘ilishlar sonida muhim rol o‘ynashni boshlashi bilan tug‘ilishlarning pasayishi ortda qolib yana yuqori o‘sish ko‘rsatkichlariga qaytiladi.

@Mirkonomika

Dekabr oyida real samarali almashinuv kursi qanday o'zgardi?

Dekabr oyida real valyuta kursining indeksi 122,4 ni, oltinsiz real valyuta kursi indeksi esa 129,2 ni tashkil etdi. 2018 yil yanvariga nisbatan real samarali almashinuv kursi 22,4 foizga, oltinsiz indeks esa 29,2 foizga mustahkamlangan.


Batafsil: https://open.substack.com/pub/mirkonomika/p/dekabr-oyida-real-samarali-almashinuv?r=2g7ypm&utm_campaign=post&utm_medium=web&showWelcomeOnShare=true

Real valyuta kursi nima?

@Mirkonomika

Tashqi savdo defitsitining o‘sishi muammo emas agar....

Behzod Hoshimovga ko‘ra, “Agar chet eldan investitsiyalar (yoki hatto pul transferlari) ko‘paysa - tabiiyki savdo defitsiti oshadi.”

Keling shu holatni mamlakatimiz misolida ko‘rib chiqamiz. 2018-2024 yillarda tashqi savdo defitsiti 5,3 mlrd dollardan 12 mlrd dollarga yetgan. Xo‘sh, defitsitining bunday yuqori o‘sishi faqatgina investitsiyalar o‘sishi bilan izohlanadimi?

Birinchidan, tashqi savdo defitsitiga valyuta kursining o‘zgarishi ta’sir o‘tkazadi (siz va biz kundalik hayotimizda ishlatadigan nominal valyuta kursi emas, real valyuta kursi). Xususan, 2018-2024 (noyabr) yillarda so‘mning real samarali almashinuv kursi (real kurs) 22 foizga mustahkamlangan. Real kursning mustahkamlanishi esa o‘z navbatida tashqi savdo defitsitini yomonlashtiradi. Chunki real mustahkamlanish amalda eksport tovarlarini tashqi bozorda qimmat qilib, import tovarlarini ichki bozorda arzon qilib qo‘yadi.

Bu esa tabiiy jarayonga nisbatan eksportning kamayishi hamda importning nisbatan tezroq o‘sishiga sabab bo‘ladi. Albatta ko‘plab eksport tovarlarimiz real kurs o‘zgarishiga sezuvchan emas (oltin, mis, uran), lekin real kursning sezilarli mustahkamlanishi valyuta kursi o‘zgarishiga sezuvchan tovarlar eksporti hamda importning o‘sishiga ta’sir qilmasdan qolmaydi. Bu esa savdo defitsitini yomonlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni boshqacha aytganda, savdo defitsiti o‘sishining bir qismi zaxiralar ishlatilishi hisobiga o‘sgan.

Ikkinchidan, agar joriy operatsiyalar hisobi (savdo balansining kengroq ko‘rinishi: transchegaraviy pul o‘tkazmalari balansi tashqi savdo balansiga qo‘shilgandagi balans) nuqtayi nazaridan qarasak, ko‘ramizki, defitsitning  ortishi faqat xususiy agentlarning talabi o‘sishi hisobiga bo‘lmagan. Ya’ni joriy operatsiyalar hisobi balansi davlat jamg‘arma-investitsiya balansi (byudjet balansi) hamda xususiy jamg‘arma-investitsiya balansi yig‘indisiga teng. Ya’ni sizda agar xususiy sektor balansi manfiy bo‘lib, davlat balansi musbat yoki balans holatida savdo defitsiti shakllanayotgan bo‘lsa, bunda muammo yo‘q, lekin savdo defitsiti byudjetning manfiy balansi hisobiga ham shakllanayotgan bo‘lsa unda biz  xarajatlarning qanchalik samarali ekanligi haqida fikr yuritishimiz zarur. Masalan, byudjet defitsiti samarasiz xarajatlar natijasida yuzaga kelayotgan bo‘lsa, bunda, uning natijasida yuzaga kelayotgan savdo defitsitini "sog‘lom" defitsit deb atash unchalik to‘g‘ri emas.

Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsiti YAIMga nisbatan 8,6 foizni tashkil etgan (YAIM revised qilingani bilan 7,7 foiz atrofida), bu defitsitining 5,5 foizi esa davlat sektori hisobiga yuzaga kelgan (byudjet defitsiti YAIMning 5,5 foizini tashkil etgan edi). Byudjetning moliyalashtirilishi esa ichki va tashqi qarz jalb qilinishi evaziga amalga oshiriladi. Xususan, yevrobond chiqarish ham shu jumladan hisoblanadi. Masalan, 2023 yil oktyabr oyida AQSh dollarida joylashtirilgan yevrobondlar foiz stavkasi 8,1 foizni tashkil etgandi. Xo‘sh, tashqi savdo defitsitining o‘sishiga xizmat qilayotgan byudjet defitsiti natijasida kirib kelayotgan moliyaviy oqimlarni (qarz instrumentlari) samarali investitsiya deb aytolamizmi? Menimcha, bu mavzu chuqurroq o‘rganilishi kerak.

Ta’kidlash kerakki, tashqi savdo defitsitining hozirgi holatga kelishini to‘liq “sog‘lom” omillar natijasida yuzaga kelgan deyolmaymiz. Chunki yuqorida ta’kidlanganidek, savdo defitsitining o‘sishida muhim rol o‘ynagan  byudjet defitsiti hamda xalqaro zaxiralar hisobiga mustahkamlanayotgan real valyuta kursi menimcha "sog‘lom" tashqi savdo defitsitini yuzaga keltirgani yo‘q (ya'ni bir qismi).

Shunday ekan, doim ham tashqi savdo defitsitining o‘sishini  investitsiyalarning o‘sishi sifatida xursandchilik bilan qabul qilolmas ekanmiz. Ya’ni tashqi savdo defitsiti haqida gapirayotganimizda mavzuda keltirilgan “agar” judayam muhim.

@Mirkonomika

Markaziy bank real valyuta kursi haqida:

“2024-yil soʻnggi oylaridagi real samarali almashuv kursining maʼlum darajada mustahkamlanishi qisqa muddatli xarakterga ega boʻlib, ayrim savdo hamkorlar valyutalarining qadrsizlanishi hamda bizda inflyatsiya darajasi ularga nisbatan yuqoriligi taʼsirida shakllandi. 2025-yilning ikkinchi yarmida inflyatsiya darajasi pasayib borishi bilan real samarali almashuv kursi oʻzining oʻrta muddatli trendi darajasiga qaytishi kutilmoqda”.


Markaziy bank yil so'nggida real valyuta kursining aynan qanchaga mustahkamlanganligi haqida raqamlarni keltirmagan.

Press konferensiya:

https://www.youtube.com/watch?v=lpQlw_jidf4

Asosiy stavka 13,5 foiz darajada o'zgarishsiz qoldirildi.

Mirkonomika pinned «Xo‘sh real samarali valyuta kursi qanday o‘zgaryapti?  Real kurs bo‘yicha hisob kitoblarni amalga oshirishda  2018 yildan  keyingi davr uchun oylik ma’lumotlardan foydalanganman. Bunda, 2018 yil bazaviy yil (real samarali almashinuv kursi indeksi 100 ga teng)…»

Yuqorida ta’kidlaganimdek, real kursning mustahkamlanishi asosan hamkorlarimizdagi nominal kursning qadrsizlanishi sharoitida so‘mning nisbatan barqaror saqlanishi bilan izohlanadi. Xususan, yuqoridagi postda ko‘rganingizdek noyabr oyida ikkita asosiy hamkorlarimizda nominal kurs dollarga nisbatan sezilarli qadrsizlanishiga qaramasdan so‘mning dollarga nisbatan kursi barqaror saqlanib qolgan.  

Bu holat Markaziy bank keragidan ortiq  intervensiya qilayotganligini anglatadi. Xususan, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi  ham Markaziy bankning  2023 yilda neytrallik prinsipidan ko‘proq intervensiya qilganligini ta’kidlab o‘tgan (yuqoridagi rasm). Masalan, XVJga ko‘ra 2023 yilda Markaziy bank neytrallik prinsipidan  taxminan 1,5 mlrd dollar ko‘p intervensiya qilgan.

 Shuningdek, XVJ Markaziy bankka neytrallik prinsipini ma’lum davrga (yillik) belgilab olishini hamda nominal kursining nisbatan erkin harakat qilishga qo‘yib berishi maqsadga muvofiqligini ta’kidlangan.

 @Mirkonomika

Xo‘sh real samarali valyuta kursi qanday o‘zgaryapti?

 Real kurs bo‘yicha hisob kitoblarni amalga oshirishda  2018 yildan  keyingi davr uchun oylik ma’lumotlardan foydalanganman. Bunda, 2018 yil bazaviy yil (real samarali almashinuv kursi indeksi 100 ga teng) sifatida tanlab olingan.

Real samarali almashinuv kursining uzoq  muddatli trendini aniqlashda bazaviy yil muhim ahamiyat kasb etadi, ya’ni baza effekti past bo‘lsa bu real mustahkamlanishni oshirib ko‘rsatishi  mumkin yoki bazaviy yil yuqori bo‘lsa shu davrdagi  kurs  mustahkamlanishini  pasaytirib ko‘rsatishi mumkin.

Xususan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (article IV ) hisobotlarida  real samarali kurs bo‘yicha ma’lumotlarni 2015 yilgi baza bilan taqdim etadi.  Bunda, 2017 yilgi rasmiy kursning devalvatsiya qilinishi juda katta vazn beradi hamda 2023 yilda real kurs indeksi 58,4 ni tashkil etgan, ya’ni 2015 yil bilan taqqoslaganda  real kurs 41,6  foizga qadrsizlangan.  Lekin bilamizki, rasmiy kurs devalvatsiya qilinguncha bo‘lgan davrda ham “qora bozor” kursi juda muhim ahamiyat kasb etgan. Shu sababli bazani 2015 yil bilan olish uqadar ma’noga ega emas.

Markaziy bank tomonidan esa bazaviy davr sifatida 2019 yil sentyabr oyi olinadi. Bu baza bilan hisob kitoblarimga ko'ra real kurs indeksi 9 foizga mustahkamlangan. Shuningdek boshqa tashkilotlarda bazaviy yil 2019 yanvar oyi sifatida ko‘rsatilgan. Agar 2019 yilni baza sifatida qarasak uzoq muddatli indeks o‘zining trendidan 5,5 foizga mustahkamlanganligini ko‘ramiz.

Men esa 2018 yilning yanvar oyini bazaviy yil sifatida olganman. Devalvatsiyaga yaqinroq muddatni baza sifatida olish maqsadga muvofiq deb o‘yladim.

2024 yil noyabr oyi holatiga ko‘ra, real valyuta kursi indeksi 122 ni tashkil etdi. Ya’ni 2018 yil yanvar-2024 yil noyabr oylarida real valyuta kursi 22 foizga mustahkamlangan.  Yuqoridagi postda o‘qiganingizdek  real valyuta kursining mustahkamlanishi mamlakatning raqobatbardoshligi pasayayotganligini ko‘rsatadi.

Umuman olganda yil boshida real kurs qadrsizlanishni boshlagan edi,  va keyinchalik nisbatan barqaror trendni namoyon qilayotgan edi. Lekin sentyabr-oktyabr oylaridan boshlab  asosiy savdo hamkorlarimizda nominal kursining sezilarli qadrsizlanishi fonida so‘m nominal kursining nisbatan barqaror saqlanganligi, real kursning mustahkamlanishiga sabab bo‘ldi. 

Xususan sentyabr  oyida real kurs 0.5 foizga, oktyabr oyida 1,6 foizga, hamda noyabr oyida 3,2 foizga mustahkamlangan.  Yuqorida ta’kidlaganimdek, bunday keskin mustahkamlanish  asosiy hamkorlarimizda nominal kursining sezilarli qadrsizlanishi fonida so‘mning nisbatan barqaror saqlanib qolganligi bilan izohlanadi.

 Jumladan, noyabr oyida (o'rtacha kurs) tenge 1,9 foizga, rubl 4,5 foizga, yuan 1,4 foizga qadrsizlangani sharoitida so‘mning nominal kursi atigi 0,2 foiz qadrsizlangan xolos. Bu esa tabiiyki real samarali kursning mustahkamlanishiga zamin yaratgan.


 @Mirkonomika

Mamlakatimizning doimiy raqobatdoshligining qanday o‘zgarayotganligi haqida doimiy ma’lumot olib turishning imkoni mavjud emas.

Shu bo‘shliqni to‘ldirish maqsadida har oy shaxsiy hisob kitoblarim asosida real samarali almashinuv kursning qanday o‘zgarayotganligi haqida ma’lumot berib borishni maqsad qildim.

Bunda, real samarali almashinuv kursini hisoblash Xalqaro valyuta jamg‘armasining metodologiyasi asosida 27 ta asosiy hamkorlarimizning ma’lumotlaridan foydalangan holda hisoblab boriladi.

@Mirkonomika

Dollarga nisbatan Rasmiy valyuta kursi 12 962 ming so‘mni tashkil etadi. Xo‘sh, valyutamiz “kuchlimi” yoki “kuchsiz”?

Shu savol bilan ko‘pchilikka murojaat qilinsa, ularning aksariyati boshqa davlatlarda 1 dollarga sotib olish mumkin bo‘lgan mahalliy valyutalar soni orqali taqqoslashni amalga oshiradi. Masalan, 1 dollarga 530 tenge sotib olish mumkin (1 so‘m 0.041 tenge) ya’ni bizdagi ko‘rsatkichdan sezilarli darajada past va bu o‘z navbatida tengening “kuchli” so‘mning esa juda “kuchsiz” valyuta ekanligini anglatishi haqida xulosaga kelishadi.

Lekin iqtisodchilar nominal kursga ko‘pam e’tibor berishmaydi. Chunki nominal kurs mamlakatning raqobatdoshligi yoki valyutamizning xarid qobiliyati haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi.

Iqtisodchilar tomonidan kuzatiladigan va iqtisodiy siyosatni yuritishda muhim sanaladigan valyuta kursi, bu real valyuta kursi hisoblanadi. Real kursning nominal kursdan asosiy farqi real kurs nominal kursiga ikki (yoki bir guruh) davlatlardagi narxlar darajasidagi farqni ham hisobga oladi. Yuqorida aytganimdek, nominal kursning o‘zigina bizga yetarli ma’lumot bermaydi.

Masalan, 1 so‘mning 0,041 qozoq tengesiga tengligi bizga raqobatbardoshlik haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi. Lekin masalan oshning taxminiy narxi Qozog‘istonda 3000 tenge, O‘zbekistonda esa 40 ming so‘m deyilsa, bilamizki, O‘zbekistonda oshning narxi Qozog‘istonga nisbatan qariyb 39 foizga arzonroq (40000/3000*0.041). Ya’ni, osh orqali hisoblagan real valyuta kursi ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda real kurs muvozanatdan 39 foizga pastroq. Bu esa oradagi farq yo‘qolguncha qozoqlar o‘z palovlarini iste’mol qilishni kamaytirib, ko‘proq O‘zbekistondan kelgan oshni iste’mol qilishiga olib kelishi kerak. Albatta osh xalqaro savdo qilinadigan tovar emas. Shu sababli yuqoridagi holat yuz bermaydi.

Lekin ko‘plab tovarlar borki, ular xalqaro savdo elementi hisoblanadi hamda davlatlar orasida savdo qilinadi. Real valyuta kursining o‘zgarishi esa bu davlatlar orasida savdo hajmining o‘sishi yoki kamayishiga ta’sir o‘tkazadi (albatta yagona sabab emas). Ya’ni agar real kurs yuqoridagi kabi O‘zbekistonda nisbatan past baholangan bo‘lsa, bu o‘z navbatida boshqa davlatdan tovarlarimizga talabni oshiradi, ichki iste’molchilarimiz uchun esa import tovarlari narxi yuqorilaydi va ular ichki ishlab chiqarilgan tovarlarga talabini oshirishadi. Agar real valyuta kursi yuqori baholangan yoki mustahkamlanayotgan bo‘lsa teskari holat yuz beradi. Ichki iste’molchilar ko‘proq import tovarlarni iste’mol qilsa, eksport tovarlarining tashqi bozorda raqobatdoshligi pasayib ketadi.

Albatta yuqoridagi misollar, bitta davlat hamda bitta tovar kesimida, real hayotda esa mamlakatlar bitta mamlakat bilan emas ko‘plab mamlakatlar bilan savdo qiladi, bitta mahsulot emas ko‘plab mahsulotlarni sotib oladi va sotadi.

Boshqa davlatlarga nisbatan raqobatdoshlikning qanday o‘zgarishini ko‘rish uchun real samarali almashinuv kursidan foydalaniladi. Uning o‘sishi raqobatdoshlikning kamayayotganligini pasayishi esa oshayotganligini ko‘rsatadi.

Agar xotiram pand bermayotgan bo‘lsa, Markaziy bank 2022 yil noyabr oyigacha real samarali kurs bo‘yicha sharh e’lon qilib borar edi, lekin keyinchalik sharhni e'lon qilish to‘xtatilgan. Hozirgi kunda real kurs bo‘yicha doimiy ma’lumotlarni olishning imkoni yo‘q. Real kurs haqida faqatgina Markaziy bankning boshqaruv yig‘ilishlarida qisqa ma’lumot beriladi. So‘ngi yig‘ilishlarda esa real samarali almashinuv kursi umuman eslanmagan ham. Bundan tashqari, boshqa tashkilotlar tomonidan choraklik yoki yillik sharhlarda yoki bir martalik tahlillarida real kurs bo‘yicha ma’lumotlarni uchratish mumkin, xolos.

@Mirkonomika

Xitoy iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyotini qachon quvib o‘tadi?

2015 yillardagi o‘sish surati bilan Xitoy iqtisodiyoti nominal YAIM bo‘yicha 2024 yilga kelib AQSh Iqtisodiyotini quvib o‘tishi va dunyoning “eng yirik” iqtisodiyotiga aylanishi kerak edi, Lekin keyinchalik savdo urushi hamda Xitoydagi fundamental salbiy omillarning yuzaga chiqishi natijasida o‘rtacha o‘sish pasayuvchi trendni namoyon qildi. 2019 yilgi prognozlarga ko‘ra esa Xitoy Iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyotini 2030 yildan keyin quvib o‘tishi prognoz qilingan edi. Ammo yangi prognozlarga ko‘ra Xitoy iqtisodiyoti yaqin 10-15 yillikda AQSh iqtisodiyotiga yetib olishi kutilmayapti balki umuman yetib olmasligi ham mumkin.

Xo‘sh so‘ngi besh yilda nimalar o‘zgardi?

Birinchidan, Pandemiya natijasida butun dunyoda iqtisodiy o‘sishning pasayishi kuzatildi hamda pandemiyadan tiklanish davrida rivojlangan davlatlarda inflyatsiyaning so‘ngi yarim asrda kuzatilmagan yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etdi. Xususan, AQShda inflyatsiya darajasi eng yuqori nuqtasiga yetganda 9,1 foizni qayd etdi. Yuqoridagi taqqoslash esa nominal YAIM asosida amalga oshirilgan. Inflyatsiyaning tezlashishi o‘z navbatida AQShda nominal YAIMning o‘sish surati yuqori bo‘lishiga olib keldi. Xususan, AQShda pandemiyadan oldingi 5 yilda o‘rtacha o‘sish 4,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, pandemiyadan keyin 2021 hamda 2022 yillarda nominal o‘sish surati mos ravishda 11 hamda 10 foizni tashkil etdi. AQShda nominal YAIMning yuqori o‘sishi sharoitida boshqa shartlar o‘zgarmasa ham Xitoy iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyotidan ortda qolishni boshlaydi (bundan tashqari AQShning boshqa rivojlangan davlatlarga nisbatan tezroq tiklanganligi ham ijobiy omilib bo’lib xizmat qildi).

Ikkinchidan, Xitoy iqtisodiyotida o‘sishning sekinlashishi, pandemiya davrida Xitoyda uzoq vaqtdan buyon yig‘ilib kelgan muammolar ko‘rinishni boshladi. Xususan, uy-joy bozoridagi sovish 2021 yildan buyon aholining 18 trln ortiq boyligining yo‘qolishiga sabab bo‘ldi. Xususan, pandemiyadan keyin iqtisodiy o‘sish yuqori tiklanganligiga qaramasdan, keyingi yillarda o‘sish suratlarlari tarixiy ko‘rsatkichlarga nisbatan pasayishda davom etdi. Xususan, 2021 yilda iqtisodiy o‘sish 8,4 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilda iqtisodiy o‘sish 3 foizgacha sekinlashdi, 2023 yilda esa o‘sish tiklanishiga qaramasdan tarixiy ko‘rsatkichlardan past shakllanib 5,2 foizni tashkil etdi. Taqqoslash uchun, pandemiyagacha bo‘lgan so‘ngi 5 yilda o‘rtacha o‘sish 6,7 foizni, so‘ngi 10 yilda esa 7,7 foizni tashkil etgan edi. 2024 yilda esa o‘sish 2023 yilga nisbatan biroz sekinlashib 4,8 foizni tashkil etishi kutilmoqda. Iqtisodiy o‘sishning tarixiy ko‘rsatkichlardan past shakllanishi tabiiyki boshqa shartlar o‘zgarmaganda Xitoy iqtisodiyotining AQSh iqtisodiyotiga yetib olishini ortga suradi.

Qo’shimcha qilish kerakki, Xitoyda demografik muammolarning jiddiylashib borayotganligi ham uzoqroq muddatda iqtisodiy o‘sishning pasayib borishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, qisqa muddatda geosiyosiy vaziyatning taranglashishi, uy-joy bozoridagi sovishning davom etishi hamda ichki siyosiy rejim yaqin kelajakda nisbatan pastroq iqtisodiy o‘sishga sabab bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

1/2

@Mirkonomika

9,8 foiz

Dekabr oyida oylik inflyatsiya 1 foizni tashkil etib yillik inflyatsiya 9,8 foizgacha sekinlashgan. Bunda, energiya tovalari narxlarining oshirilishi natijasida umumiy inflyatsiya darajasi sezilarli tezlashganligiga qaramasdan oziq-ovqat mahsulotlari (xususan meva-sabzavotlar) narxining oldingi yillarga nisbatan mavsumiylik davri chuqurroq (narxi oldingi yillarga nisbatan ko‘proq pasaygan) davom etganligi yillik inflyatsiyaning yana bir xonali raqamga qaytishiga zamin yaratgan. Xususan, meva-sabzavotlar narx o‘zgarishi hisobga olinmaganda hisoblangan inflyatsiya 12 foizni tashkil etgan.

Mavsumiy narx pasayishi davrida (may-avgust) oziq-ovqat mahsulotlari narxi 4,8 foizga pasaygan. Taqqoslash uchun, 2023 hamda 2022 yillarning mos davrlarida oziq-ovqat mahsulotlari narxi mos ravishda 0,4 hamda 2,3 foizga oshgan edi.

Umuman olganda, energiya mahsulotlari narxining oshirilishi iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga keng tarqalishi deyarli kuzatilmadi (bu mavzu albatta chuqurroq o‘rganishga muhtoj). Bu holatni bazaviy inflyatsiyaning 7 foiz atrofida yuqori o‘zgarishsiz saqlanib kelayotganligidan ham ko‘rish mumkin (bazaviy inflyatsiya narxi yuqori volotillikni ko‘rsatuvchi xususan energiya hamda oziq-ovqat tovarlarini chiqarib tashlash orqali hisoblanadi).

Kelasi yilda ham energiya tovarlari narxlarining oshirilishi rejalashtirilmoqda albatta bu o‘zgarish umumiy inflyatsiyaning yana tezlashiga sabab bo‘ladi. Ammo joriy yildagi kabi bu o‘zgarish bir martalik baza effektiga ega bo‘lsa, hamda bazaviy inflyatsiyaning tezlashishiga olib kelmasa, unda o‘rta muddatli targetga maqsad qilinganligi kabi 2026 yilda erishilishi mumkin bo‘ladi. Lekin yuqorida aytganimdek, energiya tovarlari narxi o‘zgarishining boshqa tovarlar narxiga sezilarli ta’sir qilmaganligi chuqur o‘rganilishi kerak bo‘lgan mavzu.

2025-yil muborak bo’lsin!

O‘zbekistonliklar yana bir yil sitrus, baliq va boshqa bir qancha muhim tovarlardan ko‘proq va arzonroq iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

Tashqi savdo, umuman import bojlari haqida gap ketganda haligacha ko‘pchilik (xususan qaror qabul qiluvchilar ham) o‘ylashadiki, Import bojlarini pasaytirish yoki olib tashlash odamlarning daromadlarini kamaytiradi. Lekin aslida, import bojlarining olib tashlanishi odamlarning (real) daromadlarini kamaytirmaydi balki oshiradi. Xususan, mana bu hamda mana bu farmonlardagi tovarlar uchun 0 foiz bojxona bojlarining qo‘llanilish muddati yana bir yilga uzaytirilibdi. Albatta bu judayam quvonarli xabar (agar butunlay olib tashlansa nur ustiga a’lo nur bo‘lar edi).

Yuqorida ta’kidlaganimdek, ko‘pchilik o‘ylaydiki, tashqi savdoni ochish odamlarning daromadlarini pasaytiradi. Lekin yuqoridagi farmonlarda keltirilgan bir qancha tovarlar 2022 yildan buyon 0 stavkada import qilinmoqda. Lekin aynan shu qarorning aholi daromadlari qisqarishi (yoki o‘sishining sekinlashishi) ga jiddiy salbiy ta’sir qilganligi ko‘rinmadi. Balki bu tovarlardan ko‘proq o‘zbekistonliklar faqat bayramlarda emas balki kundalik hayotida iste’mol qilishiga imkoniyat yaratib berdi.

Masalan, o‘zbekistonliklar oldingiga qaraganda ko‘proq baliq, ko‘proq sitrus mevalar (va boshqa ko‘plab asosiy iste’mol tovarlarini) iste’mol qilishmoqda. Xususan, 2019 yilda o‘zbekistonliklar 8 ming kg import tirik baliq iste’mol qilishgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 38 ming kg ga yetgan, muzlatilgan baliq importi esa 4500 tonnadan 8300 tonnaga yetgan. Bundan tashqari, sitrus mevalar importi 2019 yildagi 39,4 ming tonnadan 2023 yilga kelib qariyb 98 ming tonnaga yetgan. Ya’ni oldin kamroq aholi qatlami, hamda asosan muhim bayramlarda (masalan yangi yil) iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan tovarlarni, 0 stavkali bojlar qo‘llanilgandan keyin ko‘proq iste’mol qilish imkoniyati paydo bo’ldi. Boshqa tovarlar importida ham shunday tendensiyani kuzatish mumkin. Ya’ni importning ko‘payishi bilan odamlar kambag‘allashmayapti balki real ko‘rsatkichlardan boyishmoqda (importi erkin kelishni boshlagan tovarlar narxi tushishi yoki oldingidan sekinroq o‘sishi hisobiga). Albatta importning o‘sishi hamda narxlarning barqaror saqlanishida real valyuta kursining mustahkamlanishi ham rol o‘ynagan lekin bu boshqa kun uchun mavzu.

Importning o‘sishi daromadlar o‘sishi bilan salbiy emas balki ijobiy bog‘langanligini yaqin tariximizdan ham ko‘rish mumkin. Jumladan, 2020 yilda mamlakatimizning importi 13 foizga qisqargan, iqtisodiy o‘sish esa 2019 yildagi 6 foizdan 2020 yilda 2 foizgacha sekinlashgan edi. 2021 yilda esa import hajmi 20,4 foizga o‘sgan (past baza effekti ham rol o‘ynagan) iqtisodiy o‘sish bu yilda 7,4 foizni tashkil etgan (yaqin tariximizdagi eng yuqori o‘sish). Ya’ni importning o‘sishi bilan daromadlar qisqaradi degan qarash unchalik to‘g‘ri emas.

Aytish joizki, mazkur farmonlardagi va boshqa tovarlarga import bojini pasaytirish hamda olib tashlash o‘zbekistonliklarni boyroq qiladi. Ular oldin iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo‘lmagan tovarlarni iste’mol qilishi, va oldin kam iste’mol qilgan tovarlardan ko‘proq iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Ya’ni real ko‘rsatkichlarda ularning daromadlarini oshiradi.

Agar qaror qabul qiluvchi sifatida siz import bojining olib tashlanishi to‘lov balansidagi muammolarni keltirib chiqarishidan (yoki jiddiylashtirishidan) xavotirda bo‘lsangiz. Ishoning, sizning muammolaringizni import bojlari yechib bermaydi. Agar to‘lov balansida muammo bo‘lsa (oldin yozganimdek) unda buning javobini davomli ekspansion fiskal siyosat hamda yuqori intervensiya natijasida mustahkamlanishda davom etayotgan real valyuta kursidan izlash to‘g‘riroq bo‘ladi.

@Mirkonomika

O‘zbekistonga investitsiyalar hajmi (keskin!) qisqaryaptimi?

So’ngi kunlarda O‘zbekistonga investitsiyalar joriy yilda kamayganligi haqida xabarlar ko‘p tarqaldi. Xususan, BMTning hisobotidan olingan ma’lumotlar asosida Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan taqqoslaganda faqatgina O‘zbekistonda Investitsiyalar hajmi qisqarganligi qayt etilgan. Umuman olganda, xulosa qilishdan oldin hisobotdagi bir nechta muhim jihatlarga e’tibor qaratish kerak.

Birinchidan, Hisobotda ma’lumotlar 2024 yilning yanvar-sentyabr oylariga tegishli ekanligi ko‘rsatilgan. Ya’ni faqatgina 9 oylik ma’lumotlar bilan to’liq xulosa chiqarib bo‘lmaydi.

Ikkinchidan, hisobotda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyaning faqatgina bitta shakli (Greenfield FDI) haqida gap borgan. Ya’ni hisobotda keltirilgan investitsiya jami investitsiyani ifodalamaydi. Hisobotda Faqatgina (Greenfield FDI) ishlab chiqarishni 0 dan tashkil qilish bilan bog‘liq investitsiya hisobga olingan.

Uchinchidan, Yuqori yoki pas baza effekti o‘sish ko‘rsatkichlariga jiddiy ta’sir qilgan. Xususan hisobotda, O‘zbekistonga investitsiyalar 49 foizga (4 mlrd dollar) kamayganligi, Qirg‘izistonga esa 310 foizga (2,1 mlrd dollarga yetgan) oshganligi keltirilgan. Agar shu hisobotning 2023 yildagi raqamlariga e’tibor qaratsak ko‘ramizki, O‘zbekistonga investitsiyalar hajmi (Greenfield FDI) 880! foizga o‘sib 7 mlrd dollarga yetganligi qayd etilgan. Qirg‘izistonga esa investitsiyalar hajmi 443 mln dollarni tashkil etganligi qayd etilgan (oldingi yilga nisbatan o‘sish ko‘rsatilmagan). Ya’ni, O‘zbekistonga investitsiyalar hajmi (Greenfield FDI) 2023 yilda yuqori o‘sishni qayd etgan (2024 yil uchun yuqori baza). Agar 2024 yildagi ko‘rsatkichni 2022 yildagi ko‘rsatkich (795 mln dollar) bilan taqqoslasak ko‘ramizki o‘sish 5 barobarni tashkil etadi. Ya’ni 2024 yildagi pasayish asosan oldingi yildagi yuqori baza effekti bilan izohlanadi. Qirg‘izistonda esa 2023 yildagi past baza effekti hisobiga o‘sish yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etgan.

Umuman olganda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmini hisoblashda To‘lov balansi ma’lumotlariga tayanish maqsadga muvofiq. Xususan, to‘lov balansidagi ma’lumotlarga ko‘ra, joriy yilning 9 oyida mamlakatimizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarning sof oqimi (aktiv va majburiyatlar o‘zgarishi orasidagi farq) 1,8 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 6,6 foizga o‘sgan.

To‘lov balansi metodologiyasi bo‘yicha qo‘shnilarimizda holat quyidagicha: Qozog‘istonda joriy yilning birinchi yarim yilligida to‘g‘ridan-to’g’ri investitsiyalarning sof oqimi 2,2 mlrd dollarni tashkil etib oldingi yilga nisbatan 50 foizga kamaygan (albatta III va IV chorakda vaziyat o‘zgarib ketgan bo‘lishi mumkin), Qirg‘izistonda esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi joriy yilning birinchi yarim yilligida 317 mln dollarni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 24 foizga o‘sgan.

Umuman olganda, mamlakatimizga investitsiyalar oqimining jiddiy pasayish tendensiyasi hozircha kuzatilayotgani yo‘q. O‘tgan yili to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar oqimining qisqarishi kuzatilgan edi (to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi qariyb 16 foizga qisqargan edi), ammo joriy yilda bu tendensiya hozircha kuzatilayotgani yo‘q (albatta IV chorak ma’lumotlari e’lon qilinganda to’liqroq xulosa qilishimiz mumkin). Lekin yuqorida ta’kidlaganimdek, hisobotdagi (aniqrog‘i uning interpretatsiyadagi) kabi keskin kamayish alomatlari mavjud emas.

@Mirkonomika

Pomidor haqida

So‘nggi vaqtlarda Turkman Pomidori bozorimizga kirib kelgani hamda bizning eksport bozorlarimizni egallab olayotganligi haqida fikrlar ko‘paydi. Bugun shu haqida ozroq fikr yuritaman.

2024 yilning 6 oyida 34 ming tonna (30,4 mln dollarlik) pomidor eksport qilingan (9 oyda bu ko‘rsatkich 37,9 ming tonnaga yetgan). 2023 yilning mos davrida esa eksport qariyb 41 ming tonnani (32 mln dollar) tashkil etgan edi. Yaqin tariximizda yuqori hajm 2020-yilga to‘g‘ri kelib o‘sha yilning 6 oyida jami 76 ming tonna (54,4 mln dollar) pomidor eksport qilingan. Yil davomida esa 92,6 ming tonna (66 mln dollar) pomidor eksport qilingan. Keyingi yillarda esa eksport kamayib borgan (2021 yilda 87 ming tonna, 2022 yilda 76,4 ming tonna, 2023 yilda 58,7 ming tonna).

Davlatlar kesimida asosiy hamkorimiz Rossiya hamda Qozog‘iston hisoblanadi. Joriy yilning 6 oyida Rossiyaga 24,3 mln dollarlik (umumiy eksportning 79 foiz), Qozog‘istonga 3,9 mln dollarlik (ulushi 12,8 foiz), Qirg‘izistonga esa 2 mln dollarlik (ulushi 6,5 foiz) pomidor eksport qilingan.

Ammo so‘nggi yillarda eksport faqatgina Rossiyaga barqaror saqlanib qolayotgan bo‘lsa, boshqa hamkorlarimizga eksportning qisqarishi kuzatilmoqda. Xususan 2023 yilning 6 oyi bilan taqqoslaganda Rossiyaga eksport 8 foizga o‘sgan. Yillik hisobda ham ba’zi tebranishlarga qaramasdan Rossiyaga pomidor eksporti nisbatan barqaror darajani namoyon qilmoqda. Jumladan, 2019 yilda Rossiyaga 15,3 mln dollarlik pomidor eksport qilingan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich qariyb 35 mln dollarga yetgan. Ammo qo‘shnilarimizga eksportning qisqarish tendensiyasi kuzatilmoqda. Qirg‘izistonga 2021 yilda 14 mln dollarlik pomidor eksport qilingan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich, 2023 yilga kelib 4,8 mln dollargacha qisqargan. Qozog‘istonga 2021 yilda qariyb 15,7 mln dollarlik pomidor eksport qilgan bo‘lsak, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 7,9 mln dollargacha qisqargan. Tojikistonga 2021 yilda 1,4 mln dollar qiymatdagi pomidor eksport qilgan bo‘lsak, 2022 yildan keyin pomidor eksportini butunlay to‘xtatganmiz.

Bu davrda importning o‘sishi tezlashganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Jumladan, 2021-2023 yillarda Rossiyadan importning biroz o‘sishi kuzatilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib Turkmanistondan import keskin oshgan. Xususan, Joriy yilning 6 oyida Turkmanistondan 792 ming dollarlik pomidor import qilingan (ta’kidlash kerakki oldingi yillarda Turkmanistondan mamlakatimizga pomidor importi qayd etilmagan edi).

Umuman olganda, mintaqamizda Turkman pomidorining roli keskin oshib borayotganiga guvoh bo‘lish mumkin. Xususan, Qozog‘istonning Turkmanistondan pomidor importi 2019 yilda 7,1 mln dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 35,1 mln dollarga yetgan. Qirg‘izistonga esa Turkmanistondan 2019 yilda 1,9 mln dollarlik pomidor eksport qilgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 8,5 mln dollarga yetgan. Rossiyaga esa 2021 yilda qilingan 45,3 mln dollarlik eksportdan keyin, boshda pomidor eksporti amalga oshirilmagan. Bu holat Rossiya tomonidan kiritilgan cheklovlar bilan izohlanishi mumkin.

So‘nggi yillarda Turkman pomidori qo‘shni hamda bizning asosiy eksport yo‘nalishimiz bo‘lgan bozorlardagi ulushini keskin oshirgan bo‘lsa, joriy yilga kelib ichki bozorimizning ham bir qismini egallashga muvaffaq bo‘lmoqda. Ta’kidlash kerakki, joriy yilning ilk 6 oyida Turkmanistondan pomidor importi “anomal” suratda o‘sgan.


Upd: Rossiyaga Turkmanistondan importning 2022 yildan keyin kòrinmaganligi Rossiyaning urushdan keyin comtrade.un.org ga tashqi savdo bòyicha ma’lumotlarni taqdim qilmay qolganligi bilan bog’liq.

@Mirkonomika

O‘zbekistonda tug‘ilish darajasi pasaymoqda. Lekin bu chuqur demografik muammodan dalolat emas.

https://www.gazeta.uz/oz/2024/11/19/birth-rate/

Tug‘ilish haqida

Yil boshidan buyon qariyb 694 ming ta tug‘ilish qayd etilgan bo‘lib, o‘tgan yilning mos davriga nistan 3,2 foizga pasaygan (birinchi uch oyda bu farq 4,3 foiz edi).

Yaqin tariximizda 2016 hamda 2017 yillarda ham tug‘ilish mos ravishda 1,3 foizga va 1,4 foizga pasaygan edi. Bundan tashqari, 2011 (-1 foiz), 2010 (-3,3 foiz), 2005 (-1,3 foiz) hamda 2003 (-4,6 foiz) yillarda ham tug‘ilishning pasayishi qayd etilgan.

Mustaqillikdan yangi asrgacha bo‘lgan iqtisodiy qiyinchilik va tiklanish davrida esa tug‘ilishning pasayishi odatiy holga aylanib qolgandi. 1992-2000 yillarda faqatgina 1995 yilda tug‘ilish 3,2 % o‘sgan bo‘lsa qolgan barcha yillarda tug‘ilishning chuqur pasayishi kuzatilgan.

Xo‘sh, joriy yilda kuzatilayotgan pasayish yaqin tariximizdagi kuzatilgani kabi bir yillik pasayishmi yoki uzoq davom etuvchi demografik muammolarning boshlanishimi?.

Bu savolga aniq javob topish qiyin. lekin menimcha hozirgi pasayish chuqur muammolarni ifoda etmaydi. Hozirgi pasayishni asosiy sababi esa 1992-2001 yillardagi tug‘ilishning pasayishi hisoblanadi. O‘sha yillarda tug‘ilishlar soni qariyb 30 foizga pasaygan. Masalan, Mustaqillikning ilk yillarda 700 mingdan ko‘proq bola tug‘ilgan bo‘lsa, yangi asrga kelib bu ko‘rsatkich 500 mingacha pasaygan.

Hozirga kelib mustaqillikning ilk davrida tug‘ilgan insonlar farzand ko‘rish davridan o‘tmoqda va ayni chuqur pasayish davrida tug‘ilganlar mamlakatdagi tug‘ilishlar sonida asosiy rol o‘ynay boshlagan. Bu esa tabiiy ravishda tug‘ilishning kamayishiga olib kelayotgan bo‘lishi mumkin.

Masalan, hozirgi tug‘ilish darajasi va 27 yil oldingi (erkaklar uchun o’rtacha turmush ko’rish yoshi) tug‘ilish darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik (korrelatsiya) 0,46 foiz atrofida. Bu hozirgi tug‘ilishlar soni 27 yil oldingi tug‘ilishlar soniga sezilarli darajada bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Bu tendensiyani so‘ngi yillarda nikohlar sonining pasayish tendensiyasidan ham ko‘rish mumkin. Xususan, nikohlar soni 2024 yil 9 oyda 2,8 foizga, 2023 yilda 4,3 foizga hamda 2022 yilda 2,8 foizga pasaygan. Bu holat birinchidan nikoh yoshining biroz ko‘tarilayotganligi bilan izohlansa, ikkinchidan, Mustaqillikdan yangi asrgacha bo‘lgan davrda tug‘ilishlar sonining doimiy pasayish tendensiyasi ta’siri ko‘rina boshlaganligi bilan izohlanishi mumkin.

Shuningdek, aholi orasida nisbatan kamroq farzand ko‘rish haqidagi qarorlari ham hozirgi pasayishga ta’sir qilayotgan bo‘lishi mumkin. Lekin har bir ayolga tug‘ish darajasi (fertility rate) so‘nggi yillarda o‘sish tendensiyasini namoyon qilmoqda. Xususan, bu ko‘rsatkich 2017 yilda 2,4 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib 3,3 ga yetgan. Ya’ni odamlar ko‘proq farzand ko‘rishga qaror qilishmoqda.

Umuman olganda, joriy yilda tug’ilish bilan kuzatilayotgan tendensiya ko’proq tug’ish yoshidagi insonlar sonining oldingi avlodga nisbatan kamligi bilan izohlansa kerak. Boshqacha aytganda, joriy yildagi pasayish chuqur demografik muammolar yuzaga kelayotganligini ko‘rsatmaydi, balki "mavsumiylikka" xos xususiyatga ega, xolos.

grafik

@Mirkonomika

Иқтисод бўйича Нобел

2024 йилнинг Иқтисодиёт фани бўйича Нобел мукофоти институтлар қандай шаклланиши ва уларнинг фаровонликка таъсирини ўрганганлиги учун жуда кўпчилик кутганидек Ажемўғли, Жонсон ва Робинсонга берилибди.

Нима учун ушбу олимлар мукофотга лойиқ кўрилди?

Ушбу олимларнинг асосий ғояси – иқтисодий ривожланиш, бойроқ бўлиш сиёсий институтларга боғлиқ. Улар ривожланишнинг бошқа факторлари – география, маданият, жамиятдаги нормаларнинг аҳамияти ва ролини иккиламчи ўринда кўрган ҳолда иқтисодий ривожланиш асосан мамлакатда шаклланган институтлар билан боғлиқлигини исботлашга уринган.

Улар фандаги яна бир муҳим "иқтисодий ўсишга ҳамоҳанг институтлар қаердан ёки қандай шаклланади" деган савол устида ҳам бош қотиради.

Ушбу савол устида улар иқтисодий ривожланиш фанида янги эмпирик ва назарий услублар яратишади. Мисол учун, улар колониял ўтмишни узоқ муддатли ўсишга, фаровонлликка қандай таъсир кўрсатишини баҳолашган.

Асосий илмий ишларида ушбу олимлар иддао қиладики, колониялар бўйича амалга оширилган стратегиялар шаклланган институтлар сифатига ва бу ўз навбатида иқтисодий кўрсаткичларга сурункали таъсир кўрсатиб келган ва келади.

Машҳур илмий ишларидан бирида (“settler mortality”) хулоса қилишадики, Европаликлар босиб олган ҳудудларининг қай бирида ўлим коэффициенти (маълум бир табиий шарт-шароитлар туфайли) юқори бўлса, шу ерда экстрактив (ёмонроқ) институтларни яратишган. Ва аксинча, ўлим даражаси паст ҳудудларда “Европача” институтларни раво кўришган.

Яна бир илмий ишларида (“reversal of fortune” ) кўрсатишадики,босиб олинган пайтда бой бўлган ҳудудлар бугунги кунда нисбатан камбағалроқ. Нима учун? Сабаби босқинчилар бошидан аввал ресурсларни тортиб олиш учун ёмонроқ институтларни яратишади.

Назарий жиҳатдан ҳам иқтисод фанида янгилик қилишган. Иқтисодиёт фани моделларга асосланади ва яхши олимларни формал моделларсиз тасаввур қилиш қийин. Улар фанда биринчилардан бўлиб нима учун иқтисодий ўсишни рағбатлантирувчи институтлар шаклланиши ёки шаклланмаслигини моделлаштирган.

Назарияларидаги асосий гипотеза шундайки, самарасиз институтлар элита ва халқ ўртасидаги “ваъдалашув муаммоси” (commitment problems) туфайли сақланиб қолади. Оддийроқ айтганда элита жамият ва фуқаролар учун манфаатли сиёсатни амалга оширишни ваъда беради, амалда бу содир бўлмайди. Ўзгаришларга жамият ишончи йўқолади. Бир-бирига нисбатан мазкур ишончсизлик жамиятда самарасиз институтларни йўқотиб, ўрнига яхшироқ институтларни яратишга ҳалақит қилади.

Нобел ҳудди Банержи, Дуфло кейси каби улар ҳамма нарсада ҳақлиги учун берилмаган. Бу мукофотни кўпроқ академияда биринчилардан бўлиб юқоридагидек муҳим саволлар қўйиш ва шу саволга жаво бериш учун қандай инструментлар яратилганлиги учун деб тушуниш тўғрироқ бўлади.

Улар илмий ишлари орқали макро саволларга “квази экспериментлар” орқали жавоб қидириш, институтларнинг иқтисодий ривожланишдаги аҳамиятини диққат марказга чиқариш ва институтлар ўзгаришини моделлаштиришга катта ҳисса қўшган.

Мазкур ишлар, гарчи уларнинг эмпирик хулосалари бўйича баҳслар давом этаётган бўлсада, Нобелга лойиқ деб кўрилган.

Нобель

Kimdan qancha gaz import qilayapmiz?

2024 yilning birinchi 6 oyida 809,5 mln dollarlik gaz import qilingan. Taqqoslash uchun, 2023 yil davomida 694.9 mln dollarlik gaz import qilingan edi (6 oyda esa 200 mln dollar).

Bunda, Rossiyadan 417 mln dollar (gaz importining qariyb 52 foizi), Turkmanistondan esa 383 mln dollar qiymatdagi (ulushi 47,3 foiz) gaz importi amalga oshirilgan.

2023 yilda esa umumiy gaz importining 93 foizi Turkmaniston hissasiga to’g’ri kelgan edi.

Ma’lumot uchun: Rossiyadan importning yuqori suratda o'sishi 2023 yilning to’rtinchi choragidan boshlangandi.

Qozog‘iston 10 yil muddatli jami qiymati 1,5 mlrd dollar bo‘lgan obligatsiyalarni 4,83 foizdan joylashtirishga muvaffaq bo‘libdi (AQShning 10 yillik obligatsiyalaridan 1 foiz bandga yuqori xolos).

Taqqoslash uchun:  Mamlakatimiz may oyida 1,5 mlrd dollar qiymatdagi obligatsiyalarni uchta valyutada joylashtirgan edi.  Dollardagi obligatsiyalar (jami qiymati 600 mln dollar) 6,9 foizdan jalb qilingan (muddat 7 yil, agar muddat 10 yil bo‘lganda, foiz stavka nisbatan yuqorilar edi). Ya’ni Qozog‘istonga nisbatan 2.07 foiz bandga balandroq.

  Ma’lumot uchun: Mamlakatimizning suveren reytingi BB- bo‘lsa, Qozog‘istonda BBB- hisoblanadi.

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

 Bundan tashqari, byudjet defitsiti mamlakat qarzining o‘sishiga olib keladi. Ya’ni  byudjet daromadlari va xarajatlari orasidagi manfiy farq qayerdandir moliyalashtirilishi kerak. Bu esa o‘z navbatida davlat qarzining o‘stiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.  Hozirgi kunda mamlakatimizning davlat qarzi YAIMga nisbatan 37 foiz atrofida shakllangan (uning qanchalik xavfli yoki xavfli emasligi haqida yuqoridagi postda yozganman).

Agar mamlakat byudjet defitsitini ichki manbalarda moliyalashtirsa unda iqtisodiyotda foiz stavkalarining oshishi kuzatiladi. Ya’ni cheklangan moliyaviy resurslarning bir qismini davlat olishni boshlasa demak boshqa hammaga resurs ozroqdan qoladi va uning narxi qimmatlashadi. Bu esa tadbirkorlikni moliyaviy resurslarga ega chiqishiga ham salbiy ta’sir qiladi.

Agar inflatsiyani target darajasiga tushirish qiyin kechayotgan bo‘lsa va targetga erishish muddatini bir nechta marta orqaga surishga majbur bo‘layotgan bo‘lsangiz, joriy operatsiyalar hisobi defitsiti o‘sayotgan bo‘lsa,  milliy valyuta kursi va zaxiralarning qisqarishiga bosim yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotda foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, davlat qarzi o‘sayotgan bo‘lsa unda bu muammolarning hammasiga yechimni byudjet balansidan izlashingiz mumkin. Katta ehtimolki, javoblarni ham aynan o‘sha yerdan topasiz.

Agar qisqa muddatda byudjet balansidagi muammolar iqtisodiyotning boshqa qismida ko‘rinmayotgan yoki yetarli darajada ko‘rinmayotgan bo‘lsa, bu holat muammoni yashiruvchi omillarning mavjudligi bilan izohlanishi mumkin (masalan, mamlakatning asosiy eksport tovari ( masalan oltin) narxi yuqori shakllanayotganligi hisobiga). Ammo muammolarni yashiruvchi omillar yo‘qolishi bilan muammolar yana yuzaga chiqadi.

2/2

@Mirkonomika

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

Pandemiya davrida ko‘plab davlatlar xarajatlarini oshirishiga to‘g‘ri keldi.  Xususan, 2019 yilda 153 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan bo‘lsa, 2020 yilga kelib defitsit kuzatilgan mamlakatlar soni 194 taga  yetgan (defitsitning oshishi xarajatlarning o‘sishi bilan bir qatorda, daromadlarning qisqarishi bilan ham izohlanadi). 2023 yilda esa 167 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan. Ya’ni mamlakatlar pandemiyadan oldingi holatga qaytishga qiynalishmoqda.

Byudjet xarajatlarining o‘sishi o‘z navbatida pandemiya davrida pandemiyani samarali yengishga katta yordam bergan bo‘lsa-da, o‘zi bilan bir nechta makroiqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi. Rivojlangan davlatlarning aksariyatida uzoq yillardan buyon past inflatsiya kuzatilayotgan edi. Pandemiya davrida xarajatlarning o‘sishi esa inflatsiyani tezlashtiruvchi bitta omil bo‘lib xizmat qildi (boshqa sabablar: taklif zanjiridagi uzilishlar va geosiyosiy keskinlikning oshishi). Xususan, AQShda inflatsiyaning yuqori darajasi 9 foizdan oshgan bo‘lsa, Yevrohududda 10,6 foizgacha yetdi.

shunindek, byudjet taqchilligi to‘lov balansida ham turli muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Joriy operatsiyalar hisobining balansi jamg‘arma va investitsiya farqi bilan shakllanadi. Jamg‘arma va investitsiya esa yoki davlatga qarashli yoki xususiy bo‘lishi mumkin. Ya’ni agar davlat jamg‘arma-investitsiya (byudjet balansi) yomonlashsa bu boshqa shartlar o‘zgarmaganda joriy operatsiyalar hisobi balansining ham yomonlashishiga sabab bo‘ladi.

Xususan, 2023 yilda mamlakatimizda byudjet taqchilligi YAIMga nisbatan 5,5 foizni tashkil etib, 2022 yilga nisbatan 1,5 foiz bandga (defitsit 4 foiz ) oshgan edi.  Joriy hisoblar balansi defitsiti esa  YAIMning 0,8 foizidan tarixiy 8,6 foizgacha yetdi.  Ta’kidlash kerakki, 2022 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsitining pasayishi transchegaraviy pul o‘tkazmalarining kutilmaganda yuqori suratda o‘sganligi natijasida yuz  bergan edi.  Ya’ni bir yilda byudjet defitsiti joriy hisoblar balansi defitsitini bunday yomon ahvolga keltirib qo‘ymadi (defitsit oldindan nisbatan yuqori edi). Ammo so‘ngi yillarda to‘lov balansida kuzatilayotgan qiyinchiliklarning aynan birlamchi sababi byudjet intizomiga amal qilinmayotganligi hisoblanadi.

To‘lov balansidagi muammolar o‘z navbatida biz kabi milliy valyuta kursi oqib yuruvchi lekin nisbatan boshqariluvchi mamlakatlarni boshqa tanlov oldida qoldiradi. Ya’ni chet eldan moliyaviy oqimlar cheklangan sharoitda (masalan dunyodagi yuqori foiz stavkalari hisobiga) mamlakat yoki valyuta kursini himoya qilish uchun zaxiralarni “yoqishi” yoki nominal valyuta kursini "qo‘yvorish"ga majbur bo‘lishi mumkin (yoki ikkalasi ham qisman).

Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi hamda moliyaviy hisobdagi nomutanosiblik sabab zaxiralar sezilarli qisqarishga uchradi (-2,7 mlrd dollar), valyuta kursi ham oldingi yillarga nisbatan yuqori qadrsizlanishni namoyon qildi (9,2 foiz).

1/2

@Mirkonomika

Xo’sh, davlat qarzining daromadga nisbatan ulushini qanday pasaytirish mumkin (uning jon boshi yoki nominal qiymatini pasaytirish bo’yicha maqsad qo’yilmaydi)?

Birinchi navbatda eng asosiy ish albatta byudjet defitsitini kamaytirish hisoblanadi. Ya’ni davlat qarzi ko’payishining asosiy sababi aynan xarajatlarimizning daromadlarimizdan ko’proq shakllanayotganligi hisoblanadi. Shuningdek qonun bo’yicha o’rnatilgan rejaga amal qilolmayotganligimiz ham qarz yukini oshiruvchi omil bo’lib xizmat qilmoqda. Xususan 2023 yilda byudjet defitsiti bo’yicha 4 foizlik chegra qo’yilganligiga qaramasdan yil yokunida defitsit YAIMga nisbatan 5,5 foizga yetdi (revised YAIM bilan 4,7 foiz). Mamlakatimiz qarz yukini pasaytirish uchun keraksiz va muhim ahamiyat kasb etmaydigan xarajatlar qisqartirilishi kerak (albatta siyqasi chiqib ketgan gap lekin uning haligacha aktualligi, bu gapni qayta-qayta takrorlashga majbur qilaveradi).

Shuningdek, agar byudjet defitsitini barqaror darajaga tushirishga erishsak qarz jalb qilishda qarzning foiz stavkasi (r) va YAIMning o’sishi (g) o’rtasidagi munosabat ham qarz yuki darajasiga ta’sir qiladi. Ya’ni agar g>r bo’lsa unda qarz yuki YAIMga nisbatan pasayuvchi tendensiyani namoyon qiladi. Ammo hozirgi yuqori foizli dunyoda nisbatan past stavkada qarz jalb qilish bir muncha qiyin ish, ayniqsa biz kabi daromadli davlatlar uchun. Oxirgi jalb qilingan yevrobondlarning deyarli barchasida r>g holat shakllangan. Bunda defitsitni qisqartirish ham qarz yukini qisqartirmaydi. Lekin yirik davlatlar tomonidan asosiy stavkalarining pasaytirilishi kutilayotganligi yaqin bir ikki yilda foiz stavkalarini pandemiyadan oldingi darajaga qaytarishi mumkin. Bu esa o’z navbatida yangi jalb qilinadigan qarzlarning foiz stavkasi iqtisodiy o’sishdan (g>r) pastroq shakllanishiga zamin yaratishi mumkin. Natijada, qarz yukining nisbatan barqaror shakllanishi yoki daromadga nisbatan pasayishiga ham erishish mumkin

2/2

@Mirkonomika

37 mlrd dollar, jon boshiga 1000 dollar. Davlat qarzi haqida.

Menimcha davlat (umumiy) qarz masalasida uning nominal hajmi yoki jon boshiga ko’rsatkichlari bilangina xulosa chiqarish u qadar to’g’ri emas (37 mlrd, jon boshiga 1000 dollardan oshganligi qandaydir aniq xulosa bermaydi)
Masalan, AQShda davlat qarzi 35,4 trln dollarni tashkil etadi (bizdagidan qariyb 1000 marta ko’proq), jon boshiga esa 102,5 ming dollarda tushadi (bizdagi ko’rsatkichdan 102.5 marta ko’proq).Yoki Yaponiyada 9.2 trln AQSh dollar (2023 yil) bo’lib, 75 ming dollarni tashkil etadi.

Xo’sh Yaponiya yoki AQShning davlat qarzi bilan bog’liq holat bizdagidan yomonroqmi? Tabiiyki bu savollarga faqatgina jon boshiga va nominal raqamlarni taqqoslash orqali javob berolmaymiz.
Qarzni daromad (shunchaki daromaddagi ulushiga qarash ham ko’pincha yordam bermaydi) hamda boshqa bir nechta ko’rsatkichlar orqali taqqoslash ko’proq maqsadga muvofiq. Masalan mamlakatimizda davlat qarzining YAIMga nisbati (revised qilingan YAIM bilan hisoblasak) 37 foiz atrofida. AQShda bu ko’rsatkich 124 foiz bo’lsa Yaponiyada 260 foizdan yuqori.

Umuman olganda, 37 foizlik ko’rsatkich biz kabi daromadga ega bo’lgan davlatlar uchun u qadar yuqori emas. ammo Bu qarz yuki holati yuqoridagi davlatlardan yaxshiroqligini anglatmaydi. Bizda qarzning asosiy qismi chet el valyutasida bo’lsa, Yaponiya va AQSh kabi davlatlarda davlat qarzi va tashqi qarzning asosiy qismi o’z valyutalarida shakllangan.

Yuqoridagi davlatlarda qisqa muddatda inflatsiya qandaydir sababga ko’ra tezlashsa qarz yuki kamayishi mumkin bizda esa teskarisi. Ya’ni yuqoridagi davlatlarda kutilmaganda yuzaga kelgan inflatsiya nominal YAIMning yuqoriroq o’sishini ta’minlaydi, bu esa (maxrajni o’zgarishi hisobiga) qarz yukining pasayishiga sabab bo'ladi. Masalan, 2020 yil dekabrdan 2022 yil dekabrgacha AQShning davlat qarzi nominal qiymatda 13,2 foizga o’sgan bo’lsada, uning YAIMga nisbati 133 foizdan 121 foizgacha qisqargan (bu holat o’sha davrda yuqori inflatsiya natijasida nominal YAIMning yuqori o’sishi bilan izohlanadi).

Ayni shu yillar oralig’ida bizda ham deyarli AQShdagi kabi tendensiya shakllangan. Bu holat nisbatan yuqori inflatsiyaga qaramasdan qattiq monetar siyosat natijasida nominal valyuta kursining nisbatan barqaror shakllanganligi bilan izohlanadi.
Boshqacha aytganda yuqoridagi davlatlar o’z qarzlarini to’lash uchun istagancha milliy valyutalarini chiqarishi mumkin. Mamlakatimiz esa istaganicha chet el valyutasini chiqarolmaydi (albatta sal qo’polroqroq misol).

Shu sababli mamlakatimizning qarz yuki pastroq bo’lishiga qaramasdan, qarzni yuqoridagi davlatlardan qimmatroq jalb qiladi. Masalan 2023 yil oktyabrida yevrobond (5 yillik) orqali jalb qilingan mablag’lar 8 foizdan yuqori, joriy yilda esa 7 yillik (dollar) obligatsiyalar qariyb 7 foizdan chiqarildi. AQShda 5 yillik davlat qimmatli qog’ozlarining daromadliligi 3,5 foiz atrofida, Yaponiyada esa 0.5 foiz atrofida. Bu holat qarz yuki yuqori bo’lishiga qaramasdan yuqoridagi ikki davlatning qarz bo’yicha majburiyatlarini bajarishiga bo’lgan ishonchning yuqoriligi bilan izohlansa, bizda ishonchning nisbatan past shakllanganligi natijasida balandroq risk Premium bilan izohlanadi.

Albatta yuqoridagi taqoslash davlat qarzini baholashda uning nominal qiymati yoki daromadga ulushidan tashqari boshqa shartlarga ham e’tibor berish kerakligi ko’rsatish uchun qilindi. Umuman olganda, mamlakatimizning hozirgi qarz darajasi uqadar yuqori yoki xavfli emas. Lekin uning tarkibida unconditional qarzlar (yevrobondlar) ulushining oshayotganligi (ya’ni nisbatan qimmat qarzlar) va kelajakda shu tendensiyada davom etishi o’zi bilan ba’zi risklarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuningdek, qarz yuki uning holati xavfli bo’lmasada olinayotgan qarzlarning samarali ishlatilayotganligi haqida ham yetarlicha savolar mavjud (ammo bu boshqa kun uchun mavzu). Bundan tashqari, samarasiz davlat korxonalari tomonidan jalb qilinayotgan qarzlar ham o’zi bilan turli risklarni keltirib chiqarish ehtimoli yo’q emas (bu ham boshqa kun uchun mavzu).

1/2

@Mirkonomika

Daron Ajemo'g'li bilan suhbat:

https://youtu.be/rq8OfyAaLrA?si=hZ0IOZUIM5KpWal3

Do’stim, hammuallifim, podkastdoshim va qadrli akam - Botir Kobilov bugun Harvard Universitetidan doktorlik unvonini oldilar.

Botir aka bilan faxrlanamiz. Vatanimiz, millatimizga Botir akadek olimlar muborak bo’lsin.

Botir aka Harvardda doktorlik qilgan birinchi O’zbekistonlik bo’ldilar.

Bundan ham katta yutuq va zafarlar tilab qolamiz!

Yillar kesimida Fransiyaga maxsus tovarlar eksporti (radioaktiv kimyoviy elementlar)

2020 yilda-10,7 mln dollar,

2021 yilda- 97,3 mln dollar,

2022 yilda- 121,1 mln dollar,

2023 yilda- 101,0 mln dollar.

Tashqi savdo yanvar-aprel. Rossiya bilan savdo tezlashgan. Xitoydan import sekinlashayapti. Qo'shnilar bilan tashqi savdo qisqarishda davom etmoqda.

Yanvar-aprel oylarida mamlakatimiz tashqi savdo aylanmasi  20,9 mlrd dollarni (5.9 foiz o‘sish) tashkil etgan. Bunda, eksport hajmi 8,5 mlrd dollar (9 foiz o‘sish), import esa 12,4  mlrd dollarni (3,9 foiz) tashkil etgan. Tashqi savdo defitsiti  3,9 mlrd dollarni tashkil etib,  2023-yilning mos davridagi ko‘rsatkichdan  240 mln dollarga qisqargan. Bu holat yuqori oltin narxi sharoitda, o'sayotgan oltin eksporti bilan izohlanadi, Xususan, 4 oy davomida 3,4 mlrd dollarlik (aprel oyida 758 mln dollarlik) oltin eksport qilingan bo‘lib, 2023-yilning mos davriga nisbatan 12 foiz yoki 400 mln dollarga oshgan.  

  Oldingi yilda bir martalik tovarlar importining (xususan samolyotlar) yuqori  o‘sishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, joriy yilda oldingi yildagi yuqori baza effekti hisobiga import nisbatan sekin o‘smoqda. Xususan, aprel oyida import hajmi 4 foizga o‘sgan, mart oyida  oylik import 5 foizga qisqargan edi.

Ketma-ket uchinchi oydirki Rossiyadan import yuqori suratlarda o‘smoqda.  Xususan,  oylik import fevral oyida  42 foizga, mart oyida 23 foizga, aprel oyida 47 foizga o‘sgan. Xitoydan esa importning sekinlashishi davom etmoqda. Xususan, aprel oyida Xitoydan import 2 foizga o‘sgan xolos.  Qozog‘istondan esa import bir necha oydan buyon qisqarishda davom etmoqda. Aprel oyida import 27 foizga qisqargan.

Aprel oyida umumiy eksport 6 foizga o‘sgan bo‘lishiga qaramasdan, oltinsiz eksport  6 foizga qisqargan. Bunda, eksport asosiy hamkorlarimizni deyarli barchasiga kamaygan.  Faqatgina Rossiyaga eksportning yuqori suratda o'sishi saqlanib qolgan bo‘lib, aprel oyida Rossiyaga eksport 5 barobarga o‘sgan (oldingi yildagi juda past baza effekti hisobiga). Oylik eksport Xitoyga  22 foizga, Qozog‘istonga 39 foizga,  Turkiyaga 7 foizga,  Qirg‘izistonga 36 foizga, Tojikistonga 20 foizga qisqargan.

Eksport bilan kuzatilayotgan yana bir tendensiya Fransiyaga eksportning yuqori suratlarda o‘sayotgani bo‘lmoqda. Xususan, joriy yilning 4 oyida Fransiyaga   264,6 mln dollarlik eksport amalga oshirilgan bo‘lib, oldingi yilga nisbatan 2,2 barobarga o‘sgan, 2023-yilning mos davrida ham  o‘sish surati 88 foizni tashkil etgan edi. Fransiyaga eksportning yuqori suratda o‘sishi maxsus tovarlar eksportining oshayotganligi bilan izohlanishi mumkin.

 Umuman olganda,  yuqori oltin narxi eksportning nisbatan barqaror o‘sishiga zamin yaratmoqda. Oltinsiz eksport esa aprel oyida qisqarishga uchragan. Yana bir tendensiya muhimki, qo‘shnilarimiz bilan tashqi savdoning barqaror o‘sishini ta’minlash qiyin kechmoqda. Ba’zi qo‘shnilarimiz bilan esa (xususan Qozog‘iston, va Qirg‘iziston) tashqi savdomiz jiddiy qisqarmoqda.

Yirik davlatlar tomonidan savdo urushlarining davom ettirilishi va yanada kuchaytirilishi rivojlanayotgan va nisbatan savdoga yopiq davlatlarda savdoga ochilish jarayonlariga salbiy ta’sir o’tkazadi.

Biz kabi dunyoga judayam yopiq davlatlar yirik davlatlardagi tendensiyalardan ko’rgan holda o’zlarining samarasiz sohalarini himoya qilishda davom etadi (yoki himoyalarni yanada kuchaytiradi).

Savdoda to’siqlarni yumshatish esa amalda ham iste’molchilar ham butun iqtisodiyot uchun foydali. Masalan XVJ ma’lumotlariga ko’ra Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaqasida savdoga to’siqlarning yumshatilishi eksport hajmining 15 foizgacha, YAIMni esa 1 foiz atrofida tezlashtirishi mumkinligi aniqlangan.

Shuningdek, yirik davlatlar tomonidan savdoni cheklashga qaratilgan harakatlar davlatlar orasida JSTga bo’lgan ishonchni kamaytiradi. Biz kabi JSTga qo’shilish harakatida bo’lgan davlatlar uchun esa tashkilotga a’zo bo’lish jozibadorligini pasaytiradi.

UNCTAD hisobotiga ko’ra, 2023-yilda Markaziy Osiyoga to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar 10 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 5 foizga qisqargan. Osiyo qit’asiga esa to’g’ridan-to’g’ridan investitsiyalar 584 mlrd dollarni tashkil etib, 12 foizga qisqarganligi qayd etilgan.

Yanvardagi press-konferensiyada esa to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar 2023-yilda 2 barobarga oshib 7 mlrd dollarga yetganligi qayd etilgan edi.

Markaziy bankning asosiy stavkaning ko‘rib chiqish bo‘yicha  taqdim qilingan prezentatsiyaga ko‘ra joriy yilning birinchi choragida mamlakatimizga to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2,7 mlrd dollarni tashkil etganligi qayd etilgan. O‘tgan yilning mos davrida esa  to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar 1,1 mlrd dollarni tashkil etgan.

Agar to‘lov balansidagi ma’lumotlarga e’tibor qaratilsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar tariximizda hech qaysi chorakda 1 mlrd dollarga yetmagan. Yillik oqim esa 2023 yilda 16 foizga qisqarib, 2,2 mlrd dollarni tashkil etgan.

Yanvar oyidagi press-konferensiyada to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2023-yilda 7 mlrd dollarga yetganligi ta’kidlangan edi.

Matbuot anjumani:

https://www.youtube.com/watch?v=s2N3nHi9p_w

Press-relizdan ayrim muhim iqtiboslar:

Iqtisodiyotda yuqori talabning saqlanib qolayotgani hamda ayrim tartibga solinadigan narxlar va tariflarning oshirilishi sharoitida xizmatlar inflyatsiyasi so‘nggi oylar davomida barqaror o‘sib bormoqda.

Bazaviy inflyatsiya sezilarli sekinlashib, mart oyida yillik 7,6 foiz va yil boshidan umumiy inflyatsiya darajasidan pastroq shakllandi.

Aholi va tadbirkorlarning inflyatsion kutilmalari inflyatsiyaning joriy va prognoz darajasidan yuqoriligicha qolmoqda. Shu bilan birga, tartibga solinadigan narxlarning to‘g‘rilanishi va aprel oyidan bir qator tovar va xizmatlarga QQS joriy etilishi ta’sirida inflyatsion kutilmalar dinamikasi yuqorilashi mumkin.

asosiy ssenariy bo‘yicha 2024 yilda umumiy inflyatsiya prognozi 9-11 foizgacha oshirildi. Umumiy inflyatsiya prognozini yangilanishi tartibga solinadigan narxlar oshishining pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarida keltirilgan makroiqtisodiy prognozlarida inobatga olingan dastlabki darajasidan yuqoriroq bo‘lishi bilan bog‘liq

Bazaviy inflyatsiyaning barqaror pasayish trayektoriyasida qolishi bo‘yicha mustahkam kutilmalar shakllanib, yil yakunida 7-8 foiz atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda.

So‘mning real almashuv kursi dinamikasi yil boshidan 0,9 foizga qadrsizlanib, uzoq muddatli trendi doirasida shakllandi. Tashqi savdo hamkorlar milliy valyutalari kurslari va inflyatsiyalari bo‘yicha prognozlarni inobatga olganda real almashuv kursiga nisbatan bosimlar kuzatilmayapti.

Yangilangan prognozlarga ko‘ra, YAIM o‘sishi yil yakuniga 5,2-5,7 foiz oralig‘ida bo‘lishi kutilmoqda.

 Ayni paytda, bazaviy inflyatsiyaning prognoziga erishish bo‘yicha xatarlar kuchayib, kelgusi davrlarda aholining inflyatsion kutilmalarida sezilarli o‘sish kuzatilgan taqdirda pul-kredit sharoitlarini o‘zgartirish bo‘yicha tegishli choralar ko‘riladi.

Markaziy bank asosiy stavkani yillik 14 foiz darajada o’zgarishsiz qoldirish bo’yicha qaror qabul qildi.

Markaziy bank 2024-yil I chorak uchun aholining qarz yuki darajasini aniqlash bo‘yicha so‘rovnoma o‘tkazayotgan ekan.

So‘rovnomada ishtirok eting, bir necha daqiqa vaqtingizni oladi, xolos.

So'rovnoma: @cbudebtburdenbot

Aksariyat asosiy savdo hamkorlarimiz bilan oylik savdo qisqargan.

Yanvar-mart oylarida mamlakatimizning tashqi savdo aylanmasi 6,2 foizga o‘sib, 15,8 mlrd dollarni tashkil etgan. Bunda, eksport hajmi 6,4 mlrd dollar (o‘sish 10 foiz), import hajmi esa 9,4  mlrd dollarni (o‘sish 3,8 foiz)  tashkil etgan.

Mart oyida oltinning yuqori narxi fonida 1,3 mlrd dollarlik  oltin eksporti amalga oshirilgan.

 Oylik oltinsiz eksport 9,8 foizga o‘sib o‘sish surati oldingi oyga nisbatan biroz sekinlashgan (0,4 foiz). Oylik eksport asosiy hamkorlarimizdan faqatgina Qozog‘istonga biroz o‘sgan bo‘lsa (o‘sish 6 foiz), qolgan barcha asosiy hamkorlarimizga eksportimiz sezilarli darajada qisqargan. Xususan, mart oyida oylik eksport Rossiyaga 20 foizga,  Xitoyga 46 foizga,  Turkiyaga 35 foizga qisqargan.

Qo‘shnilarimizdan Qirg‘izistonga eksport bir necha oylik qisqarishdan (fevral oyida 58 foizga, Yanvar oyida 38 foizga qisqargan) keyin 15 foizga o‘sgan bo‘lsa, Tojikistonga eksport mart oyida 42 foizga qisqargan. Afg‘onistonga esa eksportning o‘sishi tezlashib 34 foizga yetgan.

 Mart oyida oylik import  5 foizga qisqargan  Asosiy savdo hamkorlarimizdan faqatgina Rossiyadan import o‘sayotgan  (23 foiz) bo‘lsa, qolgan asosiy hamkorlarimizdan import qisqarishga uchragan. Xususan, import Xitoydan 8 foizga,  Qozog‘istondan 14 foizga, Turkiyadan 3 foizga qisqargan.

Xitoydan import 2023-yil iyul oyidan buyon yuqori suratlarda o‘sayotgan edi (avtomobil kabi tovarlar importning yuqori suratlarda o‘sishi evaziga), fevral oyida  Xitoydan import sezilarli darajada sekinlashgan bo‘lsa, mart oyiga kelib import qisqarishni boshlagan.

Qo‘shnilarimiz Qirg‘iziston va  Tojikistondan import mos ravishda 35 foiz va 22 foizga qisqargan.