Mirkonomika

Xitoy iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyotini qachon quvib o‘tadi?

2015 yillardagi o‘sish surati bilan Xitoy iqtisodiyoti nominal YAIM bo‘yicha 2024 yilga kelib AQSh Iqtisodiyotini quvib o‘tishi va dunyoning “eng yirik” iqtisodiyotiga aylanishi kerak edi, Lekin keyinchalik savdo urushi hamda Xitoydagi fundamental salbiy omillarning yuzaga chiqishi natijasida o‘rtacha o‘sish pasayuvchi trendni namoyon qildi. 2019 yilgi prognozlarga ko‘ra esa Xitoy Iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyotini 2030 yildan keyin quvib o‘tishi prognoz qilingan edi. Ammo yangi prognozlarga ko‘ra Xitoy iqtisodiyoti yaqin 10-15 yillikda AQSh iqtisodiyotiga yetib olishi kutilmayapti balki umuman yetib olmasligi ham mumkin.

Xo‘sh so‘ngi besh yilda nimalar o‘zgardi?

Birinchidan, Pandemiya natijasida butun dunyoda iqtisodiy o‘sishning pasayishi kuzatildi hamda pandemiyadan tiklanish davrida rivojlangan davlatlarda inflyatsiyaning so‘ngi yarim asrda kuzatilmagan yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etdi. Xususan, AQShda inflyatsiya darajasi eng yuqori nuqtasiga yetganda 9,1 foizni qayd etdi. Yuqoridagi taqqoslash esa nominal YAIM asosida amalga oshirilgan. Inflyatsiyaning tezlashishi o‘z navbatida AQShda nominal YAIMning o‘sish surati yuqori bo‘lishiga olib keldi. Xususan, AQShda pandemiyadan oldingi 5 yilda o‘rtacha o‘sish 4,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, pandemiyadan keyin 2021 hamda 2022 yillarda nominal o‘sish surati mos ravishda 11 hamda 10 foizni tashkil etdi. AQShda nominal YAIMning yuqori o‘sishi sharoitida boshqa shartlar o‘zgarmasa ham Xitoy iqtisodiyoti AQSh iqtisodiyotidan ortda qolishni boshlaydi (bundan tashqari AQShning boshqa rivojlangan davlatlarga nisbatan tezroq tiklanganligi ham ijobiy omilib bo’lib xizmat qildi).

Ikkinchidan, Xitoy iqtisodiyotida o‘sishning sekinlashishi, pandemiya davrida Xitoyda uzoq vaqtdan buyon yig‘ilib kelgan muammolar ko‘rinishni boshladi. Xususan, uy-joy bozoridagi sovish 2021 yildan buyon aholining 18 trln ortiq boyligining yo‘qolishiga sabab bo‘ldi. Xususan, pandemiyadan keyin iqtisodiy o‘sish yuqori tiklanganligiga qaramasdan, keyingi yillarda o‘sish suratlarlari tarixiy ko‘rsatkichlarga nisbatan pasayishda davom etdi. Xususan, 2021 yilda iqtisodiy o‘sish 8,4 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilda iqtisodiy o‘sish 3 foizgacha sekinlashdi, 2023 yilda esa o‘sish tiklanishiga qaramasdan tarixiy ko‘rsatkichlardan past shakllanib 5,2 foizni tashkil etdi. Taqqoslash uchun, pandemiyagacha bo‘lgan so‘ngi 5 yilda o‘rtacha o‘sish 6,7 foizni, so‘ngi 10 yilda esa 7,7 foizni tashkil etgan edi. 2024 yilda esa o‘sish 2023 yilga nisbatan biroz sekinlashib 4,8 foizni tashkil etishi kutilmoqda. Iqtisodiy o‘sishning tarixiy ko‘rsatkichlardan past shakllanishi tabiiyki boshqa shartlar o‘zgarmaganda Xitoy iqtisodiyotining AQSh iqtisodiyotiga yetib olishini ortga suradi.

Qo’shimcha qilish kerakki, Xitoyda demografik muammolarning jiddiylashib borayotganligi ham uzoqroq muddatda iqtisodiy o‘sishning pasayib borishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, qisqa muddatda geosiyosiy vaziyatning taranglashishi, uy-joy bozoridagi sovishning davom etishi hamda ichki siyosiy rejim yaqin kelajakda nisbatan pastroq iqtisodiy o‘sishga sabab bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

1/2

@Mirkonomika

9,8 foiz

Dekabr oyida oylik inflyatsiya 1 foizni tashkil etib yillik inflyatsiya 9,8 foizgacha sekinlashgan. Bunda, energiya tovalari narxlarining oshirilishi natijasida umumiy inflyatsiya darajasi sezilarli tezlashganligiga qaramasdan oziq-ovqat mahsulotlari (xususan meva-sabzavotlar) narxining oldingi yillarga nisbatan mavsumiylik davri chuqurroq (narxi oldingi yillarga nisbatan ko‘proq pasaygan) davom etganligi yillik inflyatsiyaning yana bir xonali raqamga qaytishiga zamin yaratgan. Xususan, meva-sabzavotlar narx o‘zgarishi hisobga olinmaganda hisoblangan inflyatsiya 12 foizni tashkil etgan.

Mavsumiy narx pasayishi davrida (may-avgust) oziq-ovqat mahsulotlari narxi 4,8 foizga pasaygan. Taqqoslash uchun, 2023 hamda 2022 yillarning mos davrlarida oziq-ovqat mahsulotlari narxi mos ravishda 0,4 hamda 2,3 foizga oshgan edi.

Umuman olganda, energiya mahsulotlari narxining oshirilishi iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga keng tarqalishi deyarli kuzatilmadi (bu mavzu albatta chuqurroq o‘rganishga muhtoj). Bu holatni bazaviy inflyatsiyaning 7 foiz atrofida yuqori o‘zgarishsiz saqlanib kelayotganligidan ham ko‘rish mumkin (bazaviy inflyatsiya narxi yuqori volotillikni ko‘rsatuvchi xususan energiya hamda oziq-ovqat tovarlarini chiqarib tashlash orqali hisoblanadi).

Kelasi yilda ham energiya tovarlari narxlarining oshirilishi rejalashtirilmoqda albatta bu o‘zgarish umumiy inflyatsiyaning yana tezlashiga sabab bo‘ladi. Ammo joriy yildagi kabi bu o‘zgarish bir martalik baza effektiga ega bo‘lsa, hamda bazaviy inflyatsiyaning tezlashishiga olib kelmasa, unda o‘rta muddatli targetga maqsad qilinganligi kabi 2026 yilda erishilishi mumkin bo‘ladi. Lekin yuqorida aytganimdek, energiya tovarlari narxi o‘zgarishining boshqa tovarlar narxiga sezilarli ta’sir qilmaganligi chuqur o‘rganilishi kerak bo‘lgan mavzu.

2025-yil muborak bo’lsin!

O‘zbekistonliklar yana bir yil sitrus, baliq va boshqa bir qancha muhim tovarlardan ko‘proq va arzonroq iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

Tashqi savdo, umuman import bojlari haqida gap ketganda haligacha ko‘pchilik (xususan qaror qabul qiluvchilar ham) o‘ylashadiki, Import bojlarini pasaytirish yoki olib tashlash odamlarning daromadlarini kamaytiradi. Lekin aslida, import bojlarining olib tashlanishi odamlarning (real) daromadlarini kamaytirmaydi balki oshiradi. Xususan, mana bu hamda mana bu farmonlardagi tovarlar uchun 0 foiz bojxona bojlarining qo‘llanilish muddati yana bir yilga uzaytirilibdi. Albatta bu judayam quvonarli xabar (agar butunlay olib tashlansa nur ustiga a’lo nur bo‘lar edi).

Yuqorida ta’kidlaganimdek, ko‘pchilik o‘ylaydiki, tashqi savdoni ochish odamlarning daromadlarini pasaytiradi. Lekin yuqoridagi farmonlarda keltirilgan bir qancha tovarlar 2022 yildan buyon 0 stavkada import qilinmoqda. Lekin aynan shu qarorning aholi daromadlari qisqarishi (yoki o‘sishining sekinlashishi) ga jiddiy salbiy ta’sir qilganligi ko‘rinmadi. Balki bu tovarlardan ko‘proq o‘zbekistonliklar faqat bayramlarda emas balki kundalik hayotida iste’mol qilishiga imkoniyat yaratib berdi.

Masalan, o‘zbekistonliklar oldingiga qaraganda ko‘proq baliq, ko‘proq sitrus mevalar (va boshqa ko‘plab asosiy iste’mol tovarlarini) iste’mol qilishmoqda. Xususan, 2019 yilda o‘zbekistonliklar 8 ming kg import tirik baliq iste’mol qilishgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 38 ming kg ga yetgan, muzlatilgan baliq importi esa 4500 tonnadan 8300 tonnaga yetgan. Bundan tashqari, sitrus mevalar importi 2019 yildagi 39,4 ming tonnadan 2023 yilga kelib qariyb 98 ming tonnaga yetgan. Ya’ni oldin kamroq aholi qatlami, hamda asosan muhim bayramlarda (masalan yangi yil) iste’mol qilinishi mumkin bo‘lgan tovarlarni, 0 stavkali bojlar qo‘llanilgandan keyin ko‘proq iste’mol qilish imkoniyati paydo bo’ldi. Boshqa tovarlar importida ham shunday tendensiyani kuzatish mumkin. Ya’ni importning ko‘payishi bilan odamlar kambag‘allashmayapti balki real ko‘rsatkichlardan boyishmoqda (importi erkin kelishni boshlagan tovarlar narxi tushishi yoki oldingidan sekinroq o‘sishi hisobiga). Albatta importning o‘sishi hamda narxlarning barqaror saqlanishida real valyuta kursining mustahkamlanishi ham rol o‘ynagan lekin bu boshqa kun uchun mavzu.

Importning o‘sishi daromadlar o‘sishi bilan salbiy emas balki ijobiy bog‘langanligini yaqin tariximizdan ham ko‘rish mumkin. Jumladan, 2020 yilda mamlakatimizning importi 13 foizga qisqargan, iqtisodiy o‘sish esa 2019 yildagi 6 foizdan 2020 yilda 2 foizgacha sekinlashgan edi. 2021 yilda esa import hajmi 20,4 foizga o‘sgan (past baza effekti ham rol o‘ynagan) iqtisodiy o‘sish bu yilda 7,4 foizni tashkil etgan (yaqin tariximizdagi eng yuqori o‘sish). Ya’ni importning o‘sishi bilan daromadlar qisqaradi degan qarash unchalik to‘g‘ri emas.

Aytish joizki, mazkur farmonlardagi va boshqa tovarlarga import bojini pasaytirish hamda olib tashlash o‘zbekistonliklarni boyroq qiladi. Ular oldin iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo‘lmagan tovarlarni iste’mol qilishi, va oldin kam iste’mol qilgan tovarlardan ko‘proq iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Ya’ni real ko‘rsatkichlarda ularning daromadlarini oshiradi.

Agar qaror qabul qiluvchi sifatida siz import bojining olib tashlanishi to‘lov balansidagi muammolarni keltirib chiqarishidan (yoki jiddiylashtirishidan) xavotirda bo‘lsangiz. Ishoning, sizning muammolaringizni import bojlari yechib bermaydi. Agar to‘lov balansida muammo bo‘lsa (oldin yozganimdek) unda buning javobini davomli ekspansion fiskal siyosat hamda yuqori intervensiya natijasida mustahkamlanishda davom etayotgan real valyuta kursidan izlash to‘g‘riroq bo‘ladi.

@Mirkonomika

O‘zbekistonga investitsiyalar hajmi (keskin!) qisqaryaptimi?

So’ngi kunlarda O‘zbekistonga investitsiyalar joriy yilda kamayganligi haqida xabarlar ko‘p tarqaldi. Xususan, BMTning hisobotidan olingan ma’lumotlar asosida Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan taqqoslaganda faqatgina O‘zbekistonda Investitsiyalar hajmi qisqarganligi qayt etilgan. Umuman olganda, xulosa qilishdan oldin hisobotdagi bir nechta muhim jihatlarga e’tibor qaratish kerak.

Birinchidan, Hisobotda ma’lumotlar 2024 yilning yanvar-sentyabr oylariga tegishli ekanligi ko‘rsatilgan. Ya’ni faqatgina 9 oylik ma’lumotlar bilan to’liq xulosa chiqarib bo‘lmaydi.

Ikkinchidan, hisobotda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyaning faqatgina bitta shakli (Greenfield FDI) haqida gap borgan. Ya’ni hisobotda keltirilgan investitsiya jami investitsiyani ifodalamaydi. Hisobotda Faqatgina (Greenfield FDI) ishlab chiqarishni 0 dan tashkil qilish bilan bog‘liq investitsiya hisobga olingan.

Uchinchidan, Yuqori yoki pas baza effekti o‘sish ko‘rsatkichlariga jiddiy ta’sir qilgan. Xususan hisobotda, O‘zbekistonga investitsiyalar 49 foizga (4 mlrd dollar) kamayganligi, Qirg‘izistonga esa 310 foizga (2,1 mlrd dollarga yetgan) oshganligi keltirilgan. Agar shu hisobotning 2023 yildagi raqamlariga e’tibor qaratsak ko‘ramizki, O‘zbekistonga investitsiyalar hajmi (Greenfield FDI) 880! foizga o‘sib 7 mlrd dollarga yetganligi qayd etilgan. Qirg‘izistonga esa investitsiyalar hajmi 443 mln dollarni tashkil etganligi qayd etilgan (oldingi yilga nisbatan o‘sish ko‘rsatilmagan). Ya’ni, O‘zbekistonga investitsiyalar hajmi (Greenfield FDI) 2023 yilda yuqori o‘sishni qayd etgan (2024 yil uchun yuqori baza). Agar 2024 yildagi ko‘rsatkichni 2022 yildagi ko‘rsatkich (795 mln dollar) bilan taqqoslasak ko‘ramizki o‘sish 5 barobarni tashkil etadi. Ya’ni 2024 yildagi pasayish asosan oldingi yildagi yuqori baza effekti bilan izohlanadi. Qirg‘izistonda esa 2023 yildagi past baza effekti hisobiga o‘sish yuqori ko‘rsatkichlarni qayd etgan.

Umuman olganda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmini hisoblashda To‘lov balansi ma’lumotlariga tayanish maqsadga muvofiq. Xususan, to‘lov balansidagi ma’lumotlarga ko‘ra, joriy yilning 9 oyida mamlakatimizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarning sof oqimi (aktiv va majburiyatlar o‘zgarishi orasidagi farq) 1,8 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 6,6 foizga o‘sgan.

To‘lov balansi metodologiyasi bo‘yicha qo‘shnilarimizda holat quyidagicha: Qozog‘istonda joriy yilning birinchi yarim yilligida to‘g‘ridan-to’g’ri investitsiyalarning sof oqimi 2,2 mlrd dollarni tashkil etib oldingi yilga nisbatan 50 foizga kamaygan (albatta III va IV chorakda vaziyat o‘zgarib ketgan bo‘lishi mumkin), Qirg‘izistonda esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi joriy yilning birinchi yarim yilligida 317 mln dollarni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 24 foizga o‘sgan.

Umuman olganda, mamlakatimizga investitsiyalar oqimining jiddiy pasayish tendensiyasi hozircha kuzatilayotgani yo‘q. O‘tgan yili to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar oqimining qisqarishi kuzatilgan edi (to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi qariyb 16 foizga qisqargan edi), ammo joriy yilda bu tendensiya hozircha kuzatilayotgani yo‘q (albatta IV chorak ma’lumotlari e’lon qilinganda to’liqroq xulosa qilishimiz mumkin). Lekin yuqorida ta’kidlaganimdek, hisobotdagi (aniqrog‘i uning interpretatsiyadagi) kabi keskin kamayish alomatlari mavjud emas.

@Mirkonomika

Pomidor haqida

So‘nggi vaqtlarda Turkman Pomidori bozorimizga kirib kelgani hamda bizning eksport bozorlarimizni egallab olayotganligi haqida fikrlar ko‘paydi. Bugun shu haqida ozroq fikr yuritaman.

2024 yilning 6 oyida 34 ming tonna (30,4 mln dollarlik) pomidor eksport qilingan (9 oyda bu ko‘rsatkich 37,9 ming tonnaga yetgan). 2023 yilning mos davrida esa eksport qariyb 41 ming tonnani (32 mln dollar) tashkil etgan edi. Yaqin tariximizda yuqori hajm 2020-yilga to‘g‘ri kelib o‘sha yilning 6 oyida jami 76 ming tonna (54,4 mln dollar) pomidor eksport qilingan. Yil davomida esa 92,6 ming tonna (66 mln dollar) pomidor eksport qilingan. Keyingi yillarda esa eksport kamayib borgan (2021 yilda 87 ming tonna, 2022 yilda 76,4 ming tonna, 2023 yilda 58,7 ming tonna).

Davlatlar kesimida asosiy hamkorimiz Rossiya hamda Qozog‘iston hisoblanadi. Joriy yilning 6 oyida Rossiyaga 24,3 mln dollarlik (umumiy eksportning 79 foiz), Qozog‘istonga 3,9 mln dollarlik (ulushi 12,8 foiz), Qirg‘izistonga esa 2 mln dollarlik (ulushi 6,5 foiz) pomidor eksport qilingan.

Ammo so‘nggi yillarda eksport faqatgina Rossiyaga barqaror saqlanib qolayotgan bo‘lsa, boshqa hamkorlarimizga eksportning qisqarishi kuzatilmoqda. Xususan 2023 yilning 6 oyi bilan taqqoslaganda Rossiyaga eksport 8 foizga o‘sgan. Yillik hisobda ham ba’zi tebranishlarga qaramasdan Rossiyaga pomidor eksporti nisbatan barqaror darajani namoyon qilmoqda. Jumladan, 2019 yilda Rossiyaga 15,3 mln dollarlik pomidor eksport qilingan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich qariyb 35 mln dollarga yetgan. Ammo qo‘shnilarimizga eksportning qisqarish tendensiyasi kuzatilmoqda. Qirg‘izistonga 2021 yilda 14 mln dollarlik pomidor eksport qilingan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich, 2023 yilga kelib 4,8 mln dollargacha qisqargan. Qozog‘istonga 2021 yilda qariyb 15,7 mln dollarlik pomidor eksport qilgan bo‘lsak, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 7,9 mln dollargacha qisqargan. Tojikistonga 2021 yilda 1,4 mln dollar qiymatdagi pomidor eksport qilgan bo‘lsak, 2022 yildan keyin pomidor eksportini butunlay to‘xtatganmiz.

Bu davrda importning o‘sishi tezlashganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Jumladan, 2021-2023 yillarda Rossiyadan importning biroz o‘sishi kuzatilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib Turkmanistondan import keskin oshgan. Xususan, Joriy yilning 6 oyida Turkmanistondan 792 ming dollarlik pomidor import qilingan (ta’kidlash kerakki oldingi yillarda Turkmanistondan mamlakatimizga pomidor importi qayd etilmagan edi).

Umuman olganda, mintaqamizda Turkman pomidorining roli keskin oshib borayotganiga guvoh bo‘lish mumkin. Xususan, Qozog‘istonning Turkmanistondan pomidor importi 2019 yilda 7,1 mln dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 35,1 mln dollarga yetgan. Qirg‘izistonga esa Turkmanistondan 2019 yilda 1,9 mln dollarlik pomidor eksport qilgan bo‘lsa, 2023 yilga kelib bu ko‘rsatkich 8,5 mln dollarga yetgan. Rossiyaga esa 2021 yilda qilingan 45,3 mln dollarlik eksportdan keyin, boshda pomidor eksporti amalga oshirilmagan. Bu holat Rossiya tomonidan kiritilgan cheklovlar bilan izohlanishi mumkin.

So‘nggi yillarda Turkman pomidori qo‘shni hamda bizning asosiy eksport yo‘nalishimiz bo‘lgan bozorlardagi ulushini keskin oshirgan bo‘lsa, joriy yilga kelib ichki bozorimizning ham bir qismini egallashga muvaffaq bo‘lmoqda. Ta’kidlash kerakki, joriy yilning ilk 6 oyida Turkmanistondan pomidor importi “anomal” suratda o‘sgan.


Upd: Rossiyaga Turkmanistondan importning 2022 yildan keyin kòrinmaganligi Rossiyaning urushdan keyin comtrade.un.org ga tashqi savdo bòyicha ma’lumotlarni taqdim qilmay qolganligi bilan bog’liq.

@Mirkonomika

O‘zbekistonda tug‘ilish darajasi pasaymoqda. Lekin bu chuqur demografik muammodan dalolat emas.

https://www.gazeta.uz/oz/2024/11/19/birth-rate/

Tug‘ilish haqida

Yil boshidan buyon qariyb 694 ming ta tug‘ilish qayd etilgan bo‘lib, o‘tgan yilning mos davriga nistan 3,2 foizga pasaygan (birinchi uch oyda bu farq 4,3 foiz edi).

Yaqin tariximizda 2016 hamda 2017 yillarda ham tug‘ilish mos ravishda 1,3 foizga va 1,4 foizga pasaygan edi. Bundan tashqari, 2011 (-1 foiz), 2010 (-3,3 foiz), 2005 (-1,3 foiz) hamda 2003 (-4,6 foiz) yillarda ham tug‘ilishning pasayishi qayd etilgan.

Mustaqillikdan yangi asrgacha bo‘lgan iqtisodiy qiyinchilik va tiklanish davrida esa tug‘ilishning pasayishi odatiy holga aylanib qolgandi. 1992-2000 yillarda faqatgina 1995 yilda tug‘ilish 3,2 % o‘sgan bo‘lsa qolgan barcha yillarda tug‘ilishning chuqur pasayishi kuzatilgan.

Xo‘sh, joriy yilda kuzatilayotgan pasayish yaqin tariximizdagi kuzatilgani kabi bir yillik pasayishmi yoki uzoq davom etuvchi demografik muammolarning boshlanishimi?.

Bu savolga aniq javob topish qiyin. lekin menimcha hozirgi pasayish chuqur muammolarni ifoda etmaydi. Hozirgi pasayishni asosiy sababi esa 1992-2001 yillardagi tug‘ilishning pasayishi hisoblanadi. O‘sha yillarda tug‘ilishlar soni qariyb 30 foizga pasaygan. Masalan, Mustaqillikning ilk yillarda 700 mingdan ko‘proq bola tug‘ilgan bo‘lsa, yangi asrga kelib bu ko‘rsatkich 500 mingacha pasaygan.

Hozirga kelib mustaqillikning ilk davrida tug‘ilgan insonlar farzand ko‘rish davridan o‘tmoqda va ayni chuqur pasayish davrida tug‘ilganlar mamlakatdagi tug‘ilishlar sonida asosiy rol o‘ynay boshlagan. Bu esa tabiiy ravishda tug‘ilishning kamayishiga olib kelayotgan bo‘lishi mumkin.

Masalan, hozirgi tug‘ilish darajasi va 27 yil oldingi (erkaklar uchun o’rtacha turmush ko’rish yoshi) tug‘ilish darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik (korrelatsiya) 0,46 foiz atrofida. Bu hozirgi tug‘ilishlar soni 27 yil oldingi tug‘ilishlar soniga sezilarli darajada bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Bu tendensiyani so‘ngi yillarda nikohlar sonining pasayish tendensiyasidan ham ko‘rish mumkin. Xususan, nikohlar soni 2024 yil 9 oyda 2,8 foizga, 2023 yilda 4,3 foizga hamda 2022 yilda 2,8 foizga pasaygan. Bu holat birinchidan nikoh yoshining biroz ko‘tarilayotganligi bilan izohlansa, ikkinchidan, Mustaqillikdan yangi asrgacha bo‘lgan davrda tug‘ilishlar sonining doimiy pasayish tendensiyasi ta’siri ko‘rina boshlaganligi bilan izohlanishi mumkin.

Shuningdek, aholi orasida nisbatan kamroq farzand ko‘rish haqidagi qarorlari ham hozirgi pasayishga ta’sir qilayotgan bo‘lishi mumkin. Lekin har bir ayolga tug‘ish darajasi (fertility rate) so‘nggi yillarda o‘sish tendensiyasini namoyon qilmoqda. Xususan, bu ko‘rsatkich 2017 yilda 2,4 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib 3,3 ga yetgan. Ya’ni odamlar ko‘proq farzand ko‘rishga qaror qilishmoqda.

Umuman olganda, joriy yilda tug’ilish bilan kuzatilayotgan tendensiya ko’proq tug’ish yoshidagi insonlar sonining oldingi avlodga nisbatan kamligi bilan izohlansa kerak. Boshqacha aytganda, joriy yildagi pasayish chuqur demografik muammolar yuzaga kelayotganligini ko‘rsatmaydi, balki "mavsumiylikka" xos xususiyatga ega, xolos.

grafik

@Mirkonomika

Иқтисод бўйича Нобел

2024 йилнинг Иқтисодиёт фани бўйича Нобел мукофоти институтлар қандай шаклланиши ва уларнинг фаровонликка таъсирини ўрганганлиги учун жуда кўпчилик кутганидек Ажемўғли, Жонсон ва Робинсонга берилибди.

Нима учун ушбу олимлар мукофотга лойиқ кўрилди?

Ушбу олимларнинг асосий ғояси – иқтисодий ривожланиш, бойроқ бўлиш сиёсий институтларга боғлиқ. Улар ривожланишнинг бошқа факторлари – география, маданият, жамиятдаги нормаларнинг аҳамияти ва ролини иккиламчи ўринда кўрган ҳолда иқтисодий ривожланиш асосан мамлакатда шаклланган институтлар билан боғлиқлигини исботлашга уринган.

Улар фандаги яна бир муҳим "иқтисодий ўсишга ҳамоҳанг институтлар қаердан ёки қандай шаклланади" деган савол устида ҳам бош қотиради.

Ушбу савол устида улар иқтисодий ривожланиш фанида янги эмпирик ва назарий услублар яратишади. Мисол учун, улар колониял ўтмишни узоқ муддатли ўсишга, фаровонлликка қандай таъсир кўрсатишини баҳолашган.

Асосий илмий ишларида ушбу олимлар иддао қиладики, колониялар бўйича амалга оширилган стратегиялар шаклланган институтлар сифатига ва бу ўз навбатида иқтисодий кўрсаткичларга сурункали таъсир кўрсатиб келган ва келади.

Машҳур илмий ишларидан бирида (“settler mortality”) хулоса қилишадики, Европаликлар босиб олган ҳудудларининг қай бирида ўлим коэффициенти (маълум бир табиий шарт-шароитлар туфайли) юқори бўлса, шу ерда экстрактив (ёмонроқ) институтларни яратишган. Ва аксинча, ўлим даражаси паст ҳудудларда “Европача” институтларни раво кўришган.

Яна бир илмий ишларида (“reversal of fortune” ) кўрсатишадики,босиб олинган пайтда бой бўлган ҳудудлар бугунги кунда нисбатан камбағалроқ. Нима учун? Сабаби босқинчилар бошидан аввал ресурсларни тортиб олиш учун ёмонроқ институтларни яратишади.

Назарий жиҳатдан ҳам иқтисод фанида янгилик қилишган. Иқтисодиёт фани моделларга асосланади ва яхши олимларни формал моделларсиз тасаввур қилиш қийин. Улар фанда биринчилардан бўлиб нима учун иқтисодий ўсишни рағбатлантирувчи институтлар шаклланиши ёки шаклланмаслигини моделлаштирган.

Назарияларидаги асосий гипотеза шундайки, самарасиз институтлар элита ва халқ ўртасидаги “ваъдалашув муаммоси” (commitment problems) туфайли сақланиб қолади. Оддийроқ айтганда элита жамият ва фуқаролар учун манфаатли сиёсатни амалга оширишни ваъда беради, амалда бу содир бўлмайди. Ўзгаришларга жамият ишончи йўқолади. Бир-бирига нисбатан мазкур ишончсизлик жамиятда самарасиз институтларни йўқотиб, ўрнига яхшироқ институтларни яратишга ҳалақит қилади.

Нобел ҳудди Банержи, Дуфло кейси каби улар ҳамма нарсада ҳақлиги учун берилмаган. Бу мукофотни кўпроқ академияда биринчилардан бўлиб юқоридагидек муҳим саволлар қўйиш ва шу саволга жаво бериш учун қандай инструментлар яратилганлиги учун деб тушуниш тўғрироқ бўлади.

Улар илмий ишлари орқали макро саволларга “квази экспериментлар” орқали жавоб қидириш, институтларнинг иқтисодий ривожланишдаги аҳамиятини диққат марказга чиқариш ва институтлар ўзгаришини моделлаштиришга катта ҳисса қўшган.

Мазкур ишлар, гарчи уларнинг эмпирик хулосалари бўйича баҳслар давом этаётган бўлсада, Нобелга лойиқ деб кўрилган.

Нобель

Kimdan qancha gaz import qilayapmiz?

2024 yilning birinchi 6 oyida 809,5 mln dollarlik gaz import qilingan. Taqqoslash uchun, 2023 yil davomida 694.9 mln dollarlik gaz import qilingan edi (6 oyda esa 200 mln dollar).

Bunda, Rossiyadan 417 mln dollar (gaz importining qariyb 52 foizi), Turkmanistondan esa 383 mln dollar qiymatdagi (ulushi 47,3 foiz) gaz importi amalga oshirilgan.

2023 yilda esa umumiy gaz importining 93 foizi Turkmaniston hissasiga to’g’ri kelgan edi.

Ma’lumot uchun: Rossiyadan importning yuqori suratda o'sishi 2023 yilning to’rtinchi choragidan boshlangandi.

Qozog‘iston 10 yil muddatli jami qiymati 1,5 mlrd dollar bo‘lgan obligatsiyalarni 4,83 foizdan joylashtirishga muvaffaq bo‘libdi (AQShning 10 yillik obligatsiyalaridan 1 foiz bandga yuqori xolos).

Taqqoslash uchun:  Mamlakatimiz may oyida 1,5 mlrd dollar qiymatdagi obligatsiyalarni uchta valyutada joylashtirgan edi.  Dollardagi obligatsiyalar (jami qiymati 600 mln dollar) 6,9 foizdan jalb qilingan (muddat 7 yil, agar muddat 10 yil bo‘lganda, foiz stavka nisbatan yuqorilar edi). Ya’ni Qozog‘istonga nisbatan 2.07 foiz bandga balandroq.

  Ma’lumot uchun: Mamlakatimizning suveren reytingi BB- bo‘lsa, Qozog‘istonda BBB- hisoblanadi.

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

 Bundan tashqari, byudjet defitsiti mamlakat qarzining o‘sishiga olib keladi. Ya’ni  byudjet daromadlari va xarajatlari orasidagi manfiy farq qayerdandir moliyalashtirilishi kerak. Bu esa o‘z navbatida davlat qarzining o‘stiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.  Hozirgi kunda mamlakatimizning davlat qarzi YAIMga nisbatan 37 foiz atrofida shakllangan (uning qanchalik xavfli yoki xavfli emasligi haqida yuqoridagi postda yozganman).

Agar mamlakat byudjet defitsitini ichki manbalarda moliyalashtirsa unda iqtisodiyotda foiz stavkalarining oshishi kuzatiladi. Ya’ni cheklangan moliyaviy resurslarning bir qismini davlat olishni boshlasa demak boshqa hammaga resurs ozroqdan qoladi va uning narxi qimmatlashadi. Bu esa tadbirkorlikni moliyaviy resurslarga ega chiqishiga ham salbiy ta’sir qiladi.

Agar inflatsiyani target darajasiga tushirish qiyin kechayotgan bo‘lsa va targetga erishish muddatini bir nechta marta orqaga surishga majbur bo‘layotgan bo‘lsangiz, joriy operatsiyalar hisobi defitsiti o‘sayotgan bo‘lsa,  milliy valyuta kursi va zaxiralarning qisqarishiga bosim yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotda foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, davlat qarzi o‘sayotgan bo‘lsa unda bu muammolarning hammasiga yechimni byudjet balansidan izlashingiz mumkin. Katta ehtimolki, javoblarni ham aynan o‘sha yerdan topasiz.

Agar qisqa muddatda byudjet balansidagi muammolar iqtisodiyotning boshqa qismida ko‘rinmayotgan yoki yetarli darajada ko‘rinmayotgan bo‘lsa, bu holat muammoni yashiruvchi omillarning mavjudligi bilan izohlanishi mumkin (masalan, mamlakatning asosiy eksport tovari ( masalan oltin) narxi yuqori shakllanayotganligi hisobiga). Ammo muammolarni yashiruvchi omillar yo‘qolishi bilan muammolar yana yuzaga chiqadi.

2/2

@Mirkonomika

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

Pandemiya davrida ko‘plab davlatlar xarajatlarini oshirishiga to‘g‘ri keldi.  Xususan, 2019 yilda 153 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan bo‘lsa, 2020 yilga kelib defitsit kuzatilgan mamlakatlar soni 194 taga  yetgan (defitsitning oshishi xarajatlarning o‘sishi bilan bir qatorda, daromadlarning qisqarishi bilan ham izohlanadi). 2023 yilda esa 167 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan. Ya’ni mamlakatlar pandemiyadan oldingi holatga qaytishga qiynalishmoqda.

Byudjet xarajatlarining o‘sishi o‘z navbatida pandemiya davrida pandemiyani samarali yengishga katta yordam bergan bo‘lsa-da, o‘zi bilan bir nechta makroiqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi. Rivojlangan davlatlarning aksariyatida uzoq yillardan buyon past inflatsiya kuzatilayotgan edi. Pandemiya davrida xarajatlarning o‘sishi esa inflatsiyani tezlashtiruvchi bitta omil bo‘lib xizmat qildi (boshqa sabablar: taklif zanjiridagi uzilishlar va geosiyosiy keskinlikning oshishi). Xususan, AQShda inflatsiyaning yuqori darajasi 9 foizdan oshgan bo‘lsa, Yevrohududda 10,6 foizgacha yetdi.

shunindek, byudjet taqchilligi to‘lov balansida ham turli muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Joriy operatsiyalar hisobining balansi jamg‘arma va investitsiya farqi bilan shakllanadi. Jamg‘arma va investitsiya esa yoki davlatga qarashli yoki xususiy bo‘lishi mumkin. Ya’ni agar davlat jamg‘arma-investitsiya (byudjet balansi) yomonlashsa bu boshqa shartlar o‘zgarmaganda joriy operatsiyalar hisobi balansining ham yomonlashishiga sabab bo‘ladi.

Xususan, 2023 yilda mamlakatimizda byudjet taqchilligi YAIMga nisbatan 5,5 foizni tashkil etib, 2022 yilga nisbatan 1,5 foiz bandga (defitsit 4 foiz ) oshgan edi.  Joriy hisoblar balansi defitsiti esa  YAIMning 0,8 foizidan tarixiy 8,6 foizgacha yetdi.  Ta’kidlash kerakki, 2022 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsitining pasayishi transchegaraviy pul o‘tkazmalarining kutilmaganda yuqori suratda o‘sganligi natijasida yuz  bergan edi.  Ya’ni bir yilda byudjet defitsiti joriy hisoblar balansi defitsitini bunday yomon ahvolga keltirib qo‘ymadi (defitsit oldindan nisbatan yuqori edi). Ammo so‘ngi yillarda to‘lov balansida kuzatilayotgan qiyinchiliklarning aynan birlamchi sababi byudjet intizomiga amal qilinmayotganligi hisoblanadi.

To‘lov balansidagi muammolar o‘z navbatida biz kabi milliy valyuta kursi oqib yuruvchi lekin nisbatan boshqariluvchi mamlakatlarni boshqa tanlov oldida qoldiradi. Ya’ni chet eldan moliyaviy oqimlar cheklangan sharoitda (masalan dunyodagi yuqori foiz stavkalari hisobiga) mamlakat yoki valyuta kursini himoya qilish uchun zaxiralarni “yoqishi” yoki nominal valyuta kursini "qo‘yvorish"ga majbur bo‘lishi mumkin (yoki ikkalasi ham qisman).

Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi hamda moliyaviy hisobdagi nomutanosiblik sabab zaxiralar sezilarli qisqarishga uchradi (-2,7 mlrd dollar), valyuta kursi ham oldingi yillarga nisbatan yuqori qadrsizlanishni namoyon qildi (9,2 foiz).

1/2

@Mirkonomika

Xo’sh, davlat qarzining daromadga nisbatan ulushini qanday pasaytirish mumkin (uning jon boshi yoki nominal qiymatini pasaytirish bo’yicha maqsad qo’yilmaydi)?

Birinchi navbatda eng asosiy ish albatta byudjet defitsitini kamaytirish hisoblanadi. Ya’ni davlat qarzi ko’payishining asosiy sababi aynan xarajatlarimizning daromadlarimizdan ko’proq shakllanayotganligi hisoblanadi. Shuningdek qonun bo’yicha o’rnatilgan rejaga amal qilolmayotganligimiz ham qarz yukini oshiruvchi omil bo’lib xizmat qilmoqda. Xususan 2023 yilda byudjet defitsiti bo’yicha 4 foizlik chegra qo’yilganligiga qaramasdan yil yokunida defitsit YAIMga nisbatan 5,5 foizga yetdi (revised YAIM bilan 4,7 foiz). Mamlakatimiz qarz yukini pasaytirish uchun keraksiz va muhim ahamiyat kasb etmaydigan xarajatlar qisqartirilishi kerak (albatta siyqasi chiqib ketgan gap lekin uning haligacha aktualligi, bu gapni qayta-qayta takrorlashga majbur qilaveradi).

Shuningdek, agar byudjet defitsitini barqaror darajaga tushirishga erishsak qarz jalb qilishda qarzning foiz stavkasi (r) va YAIMning o’sishi (g) o’rtasidagi munosabat ham qarz yuki darajasiga ta’sir qiladi. Ya’ni agar g>r bo’lsa unda qarz yuki YAIMga nisbatan pasayuvchi tendensiyani namoyon qiladi. Ammo hozirgi yuqori foizli dunyoda nisbatan past stavkada qarz jalb qilish bir muncha qiyin ish, ayniqsa biz kabi daromadli davlatlar uchun. Oxirgi jalb qilingan yevrobondlarning deyarli barchasida r>g holat shakllangan. Bunda defitsitni qisqartirish ham qarz yukini qisqartirmaydi. Lekin yirik davlatlar tomonidan asosiy stavkalarining pasaytirilishi kutilayotganligi yaqin bir ikki yilda foiz stavkalarini pandemiyadan oldingi darajaga qaytarishi mumkin. Bu esa o’z navbatida yangi jalb qilinadigan qarzlarning foiz stavkasi iqtisodiy o’sishdan (g>r) pastroq shakllanishiga zamin yaratishi mumkin. Natijada, qarz yukining nisbatan barqaror shakllanishi yoki daromadga nisbatan pasayishiga ham erishish mumkin

2/2

@Mirkonomika

37 mlrd dollar, jon boshiga 1000 dollar. Davlat qarzi haqida.

Menimcha davlat (umumiy) qarz masalasida uning nominal hajmi yoki jon boshiga ko’rsatkichlari bilangina xulosa chiqarish u qadar to’g’ri emas (37 mlrd, jon boshiga 1000 dollardan oshganligi qandaydir aniq xulosa bermaydi)
Masalan, AQShda davlat qarzi 35,4 trln dollarni tashkil etadi (bizdagidan qariyb 1000 marta ko’proq), jon boshiga esa 102,5 ming dollarda tushadi (bizdagi ko’rsatkichdan 102.5 marta ko’proq).Yoki Yaponiyada 9.2 trln AQSh dollar (2023 yil) bo’lib, 75 ming dollarni tashkil etadi.

Xo’sh Yaponiya yoki AQShning davlat qarzi bilan bog’liq holat bizdagidan yomonroqmi? Tabiiyki bu savollarga faqatgina jon boshiga va nominal raqamlarni taqqoslash orqali javob berolmaymiz.
Qarzni daromad (shunchaki daromaddagi ulushiga qarash ham ko’pincha yordam bermaydi) hamda boshqa bir nechta ko’rsatkichlar orqali taqqoslash ko’proq maqsadga muvofiq. Masalan mamlakatimizda davlat qarzining YAIMga nisbati (revised qilingan YAIM bilan hisoblasak) 37 foiz atrofida. AQShda bu ko’rsatkich 124 foiz bo’lsa Yaponiyada 260 foizdan yuqori.

Umuman olganda, 37 foizlik ko’rsatkich biz kabi daromadga ega bo’lgan davlatlar uchun u qadar yuqori emas. ammo Bu qarz yuki holati yuqoridagi davlatlardan yaxshiroqligini anglatmaydi. Bizda qarzning asosiy qismi chet el valyutasida bo’lsa, Yaponiya va AQSh kabi davlatlarda davlat qarzi va tashqi qarzning asosiy qismi o’z valyutalarida shakllangan.

Yuqoridagi davlatlarda qisqa muddatda inflatsiya qandaydir sababga ko’ra tezlashsa qarz yuki kamayishi mumkin bizda esa teskarisi. Ya’ni yuqoridagi davlatlarda kutilmaganda yuzaga kelgan inflatsiya nominal YAIMning yuqoriroq o’sishini ta’minlaydi, bu esa (maxrajni o’zgarishi hisobiga) qarz yukining pasayishiga sabab bo'ladi. Masalan, 2020 yil dekabrdan 2022 yil dekabrgacha AQShning davlat qarzi nominal qiymatda 13,2 foizga o’sgan bo’lsada, uning YAIMga nisbati 133 foizdan 121 foizgacha qisqargan (bu holat o’sha davrda yuqori inflatsiya natijasida nominal YAIMning yuqori o’sishi bilan izohlanadi).

Ayni shu yillar oralig’ida bizda ham deyarli AQShdagi kabi tendensiya shakllangan. Bu holat nisbatan yuqori inflatsiyaga qaramasdan qattiq monetar siyosat natijasida nominal valyuta kursining nisbatan barqaror shakllanganligi bilan izohlanadi.
Boshqacha aytganda yuqoridagi davlatlar o’z qarzlarini to’lash uchun istagancha milliy valyutalarini chiqarishi mumkin. Mamlakatimiz esa istaganicha chet el valyutasini chiqarolmaydi (albatta sal qo’polroqroq misol).

Shu sababli mamlakatimizning qarz yuki pastroq bo’lishiga qaramasdan, qarzni yuqoridagi davlatlardan qimmatroq jalb qiladi. Masalan 2023 yil oktyabrida yevrobond (5 yillik) orqali jalb qilingan mablag’lar 8 foizdan yuqori, joriy yilda esa 7 yillik (dollar) obligatsiyalar qariyb 7 foizdan chiqarildi. AQShda 5 yillik davlat qimmatli qog’ozlarining daromadliligi 3,5 foiz atrofida, Yaponiyada esa 0.5 foiz atrofida. Bu holat qarz yuki yuqori bo’lishiga qaramasdan yuqoridagi ikki davlatning qarz bo’yicha majburiyatlarini bajarishiga bo’lgan ishonchning yuqoriligi bilan izohlansa, bizda ishonchning nisbatan past shakllanganligi natijasida balandroq risk Premium bilan izohlanadi.

Albatta yuqoridagi taqoslash davlat qarzini baholashda uning nominal qiymati yoki daromadga ulushidan tashqari boshqa shartlarga ham e’tibor berish kerakligi ko’rsatish uchun qilindi. Umuman olganda, mamlakatimizning hozirgi qarz darajasi uqadar yuqori yoki xavfli emas. Lekin uning tarkibida unconditional qarzlar (yevrobondlar) ulushining oshayotganligi (ya’ni nisbatan qimmat qarzlar) va kelajakda shu tendensiyada davom etishi o’zi bilan ba’zi risklarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuningdek, qarz yuki uning holati xavfli bo’lmasada olinayotgan qarzlarning samarali ishlatilayotganligi haqida ham yetarlicha savolar mavjud (ammo bu boshqa kun uchun mavzu). Bundan tashqari, samarasiz davlat korxonalari tomonidan jalb qilinayotgan qarzlar ham o’zi bilan turli risklarni keltirib chiqarish ehtimoli yo’q emas (bu ham boshqa kun uchun mavzu).

1/2

@Mirkonomika

Daron Ajemo'g'li bilan suhbat:

https://youtu.be/rq8OfyAaLrA?si=hZ0IOZUIM5KpWal3

Do’stim, hammuallifim, podkastdoshim va qadrli akam - Botir Kobilov bugun Harvard Universitetidan doktorlik unvonini oldilar.

Botir aka bilan faxrlanamiz. Vatanimiz, millatimizga Botir akadek olimlar muborak bo’lsin.

Botir aka Harvardda doktorlik qilgan birinchi O’zbekistonlik bo’ldilar.

Bundan ham katta yutuq va zafarlar tilab qolamiz!

Yillar kesimida Fransiyaga maxsus tovarlar eksporti (radioaktiv kimyoviy elementlar)

2020 yilda-10,7 mln dollar,

2021 yilda- 97,3 mln dollar,

2022 yilda- 121,1 mln dollar,

2023 yilda- 101,0 mln dollar.

Tashqi savdo yanvar-aprel. Rossiya bilan savdo tezlashgan. Xitoydan import sekinlashayapti. Qo'shnilar bilan tashqi savdo qisqarishda davom etmoqda.

Yanvar-aprel oylarida mamlakatimiz tashqi savdo aylanmasi  20,9 mlrd dollarni (5.9 foiz o‘sish) tashkil etgan. Bunda, eksport hajmi 8,5 mlrd dollar (9 foiz o‘sish), import esa 12,4  mlrd dollarni (3,9 foiz) tashkil etgan. Tashqi savdo defitsiti  3,9 mlrd dollarni tashkil etib,  2023-yilning mos davridagi ko‘rsatkichdan  240 mln dollarga qisqargan. Bu holat yuqori oltin narxi sharoitda, o'sayotgan oltin eksporti bilan izohlanadi, Xususan, 4 oy davomida 3,4 mlrd dollarlik (aprel oyida 758 mln dollarlik) oltin eksport qilingan bo‘lib, 2023-yilning mos davriga nisbatan 12 foiz yoki 400 mln dollarga oshgan.  

  Oldingi yilda bir martalik tovarlar importining (xususan samolyotlar) yuqori  o‘sishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, joriy yilda oldingi yildagi yuqori baza effekti hisobiga import nisbatan sekin o‘smoqda. Xususan, aprel oyida import hajmi 4 foizga o‘sgan, mart oyida  oylik import 5 foizga qisqargan edi.

Ketma-ket uchinchi oydirki Rossiyadan import yuqori suratlarda o‘smoqda.  Xususan,  oylik import fevral oyida  42 foizga, mart oyida 23 foizga, aprel oyida 47 foizga o‘sgan. Xitoydan esa importning sekinlashishi davom etmoqda. Xususan, aprel oyida Xitoydan import 2 foizga o‘sgan xolos.  Qozog‘istondan esa import bir necha oydan buyon qisqarishda davom etmoqda. Aprel oyida import 27 foizga qisqargan.

Aprel oyida umumiy eksport 6 foizga o‘sgan bo‘lishiga qaramasdan, oltinsiz eksport  6 foizga qisqargan. Bunda, eksport asosiy hamkorlarimizni deyarli barchasiga kamaygan.  Faqatgina Rossiyaga eksportning yuqori suratda o'sishi saqlanib qolgan bo‘lib, aprel oyida Rossiyaga eksport 5 barobarga o‘sgan (oldingi yildagi juda past baza effekti hisobiga). Oylik eksport Xitoyga  22 foizga, Qozog‘istonga 39 foizga,  Turkiyaga 7 foizga,  Qirg‘izistonga 36 foizga, Tojikistonga 20 foizga qisqargan.

Eksport bilan kuzatilayotgan yana bir tendensiya Fransiyaga eksportning yuqori suratlarda o‘sayotgani bo‘lmoqda. Xususan, joriy yilning 4 oyida Fransiyaga   264,6 mln dollarlik eksport amalga oshirilgan bo‘lib, oldingi yilga nisbatan 2,2 barobarga o‘sgan, 2023-yilning mos davrida ham  o‘sish surati 88 foizni tashkil etgan edi. Fransiyaga eksportning yuqori suratda o‘sishi maxsus tovarlar eksportining oshayotganligi bilan izohlanishi mumkin.

 Umuman olganda,  yuqori oltin narxi eksportning nisbatan barqaror o‘sishiga zamin yaratmoqda. Oltinsiz eksport esa aprel oyida qisqarishga uchragan. Yana bir tendensiya muhimki, qo‘shnilarimiz bilan tashqi savdoning barqaror o‘sishini ta’minlash qiyin kechmoqda. Ba’zi qo‘shnilarimiz bilan esa (xususan Qozog‘iston, va Qirg‘iziston) tashqi savdomiz jiddiy qisqarmoqda.

Yirik davlatlar tomonidan savdo urushlarining davom ettirilishi va yanada kuchaytirilishi rivojlanayotgan va nisbatan savdoga yopiq davlatlarda savdoga ochilish jarayonlariga salbiy ta’sir o’tkazadi.

Biz kabi dunyoga judayam yopiq davlatlar yirik davlatlardagi tendensiyalardan ko’rgan holda o’zlarining samarasiz sohalarini himoya qilishda davom etadi (yoki himoyalarni yanada kuchaytiradi).

Savdoda to’siqlarni yumshatish esa amalda ham iste’molchilar ham butun iqtisodiyot uchun foydali. Masalan XVJ ma’lumotlariga ko’ra Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaqasida savdoga to’siqlarning yumshatilishi eksport hajmining 15 foizgacha, YAIMni esa 1 foiz atrofida tezlashtirishi mumkinligi aniqlangan.

Shuningdek, yirik davlatlar tomonidan savdoni cheklashga qaratilgan harakatlar davlatlar orasida JSTga bo’lgan ishonchni kamaytiradi. Biz kabi JSTga qo’shilish harakatida bo’lgan davlatlar uchun esa tashkilotga a’zo bo’lish jozibadorligini pasaytiradi.

UNCTAD hisobotiga ko’ra, 2023-yilda Markaziy Osiyoga to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar 10 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 5 foizga qisqargan. Osiyo qit’asiga esa to’g’ridan-to’g’ridan investitsiyalar 584 mlrd dollarni tashkil etib, 12 foizga qisqarganligi qayd etilgan.

Yanvardagi press-konferensiyada esa to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar 2023-yilda 2 barobarga oshib 7 mlrd dollarga yetganligi qayd etilgan edi.

Markaziy bankning asosiy stavkaning ko‘rib chiqish bo‘yicha  taqdim qilingan prezentatsiyaga ko‘ra joriy yilning birinchi choragida mamlakatimizga to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2,7 mlrd dollarni tashkil etganligi qayd etilgan. O‘tgan yilning mos davrida esa  to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar 1,1 mlrd dollarni tashkil etgan.

Agar to‘lov balansidagi ma’lumotlarga e’tibor qaratilsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar tariximizda hech qaysi chorakda 1 mlrd dollarga yetmagan. Yillik oqim esa 2023 yilda 16 foizga qisqarib, 2,2 mlrd dollarni tashkil etgan.

Yanvar oyidagi press-konferensiyada to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2023-yilda 7 mlrd dollarga yetganligi ta’kidlangan edi.

Matbuot anjumani:

https://www.youtube.com/watch?v=s2N3nHi9p_w

Press-relizdan ayrim muhim iqtiboslar:

Iqtisodiyotda yuqori talabning saqlanib qolayotgani hamda ayrim tartibga solinadigan narxlar va tariflarning oshirilishi sharoitida xizmatlar inflyatsiyasi so‘nggi oylar davomida barqaror o‘sib bormoqda.

Bazaviy inflyatsiya sezilarli sekinlashib, mart oyida yillik 7,6 foiz va yil boshidan umumiy inflyatsiya darajasidan pastroq shakllandi.

Aholi va tadbirkorlarning inflyatsion kutilmalari inflyatsiyaning joriy va prognoz darajasidan yuqoriligicha qolmoqda. Shu bilan birga, tartibga solinadigan narxlarning to‘g‘rilanishi va aprel oyidan bir qator tovar va xizmatlarga QQS joriy etilishi ta’sirida inflyatsion kutilmalar dinamikasi yuqorilashi mumkin.

asosiy ssenariy bo‘yicha 2024 yilda umumiy inflyatsiya prognozi 9-11 foizgacha oshirildi. Umumiy inflyatsiya prognozini yangilanishi tartibga solinadigan narxlar oshishining pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarida keltirilgan makroiqtisodiy prognozlarida inobatga olingan dastlabki darajasidan yuqoriroq bo‘lishi bilan bog‘liq

Bazaviy inflyatsiyaning barqaror pasayish trayektoriyasida qolishi bo‘yicha mustahkam kutilmalar shakllanib, yil yakunida 7-8 foiz atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda.

So‘mning real almashuv kursi dinamikasi yil boshidan 0,9 foizga qadrsizlanib, uzoq muddatli trendi doirasida shakllandi. Tashqi savdo hamkorlar milliy valyutalari kurslari va inflyatsiyalari bo‘yicha prognozlarni inobatga olganda real almashuv kursiga nisbatan bosimlar kuzatilmayapti.

Yangilangan prognozlarga ko‘ra, YAIM o‘sishi yil yakuniga 5,2-5,7 foiz oralig‘ida bo‘lishi kutilmoqda.

 Ayni paytda, bazaviy inflyatsiyaning prognoziga erishish bo‘yicha xatarlar kuchayib, kelgusi davrlarda aholining inflyatsion kutilmalarida sezilarli o‘sish kuzatilgan taqdirda pul-kredit sharoitlarini o‘zgartirish bo‘yicha tegishli choralar ko‘riladi.

Markaziy bank asosiy stavkani yillik 14 foiz darajada o’zgarishsiz qoldirish bo’yicha qaror qabul qildi.

Markaziy bank 2024-yil I chorak uchun aholining qarz yuki darajasini aniqlash bo‘yicha so‘rovnoma o‘tkazayotgan ekan.

So‘rovnomada ishtirok eting, bir necha daqiqa vaqtingizni oladi, xolos.

So'rovnoma: @cbudebtburdenbot

Aksariyat asosiy savdo hamkorlarimiz bilan oylik savdo qisqargan.

Yanvar-mart oylarida mamlakatimizning tashqi savdo aylanmasi 6,2 foizga o‘sib, 15,8 mlrd dollarni tashkil etgan. Bunda, eksport hajmi 6,4 mlrd dollar (o‘sish 10 foiz), import hajmi esa 9,4  mlrd dollarni (o‘sish 3,8 foiz)  tashkil etgan.

Mart oyida oltinning yuqori narxi fonida 1,3 mlrd dollarlik  oltin eksporti amalga oshirilgan.

 Oylik oltinsiz eksport 9,8 foizga o‘sib o‘sish surati oldingi oyga nisbatan biroz sekinlashgan (0,4 foiz). Oylik eksport asosiy hamkorlarimizdan faqatgina Qozog‘istonga biroz o‘sgan bo‘lsa (o‘sish 6 foiz), qolgan barcha asosiy hamkorlarimizga eksportimiz sezilarli darajada qisqargan. Xususan, mart oyida oylik eksport Rossiyaga 20 foizga,  Xitoyga 46 foizga,  Turkiyaga 35 foizga qisqargan.

Qo‘shnilarimizdan Qirg‘izistonga eksport bir necha oylik qisqarishdan (fevral oyida 58 foizga, Yanvar oyida 38 foizga qisqargan) keyin 15 foizga o‘sgan bo‘lsa, Tojikistonga eksport mart oyida 42 foizga qisqargan. Afg‘onistonga esa eksportning o‘sishi tezlashib 34 foizga yetgan.

 Mart oyida oylik import  5 foizga qisqargan  Asosiy savdo hamkorlarimizdan faqatgina Rossiyadan import o‘sayotgan  (23 foiz) bo‘lsa, qolgan asosiy hamkorlarimizdan import qisqarishga uchragan. Xususan, import Xitoydan 8 foizga,  Qozog‘istondan 14 foizga, Turkiyadan 3 foizga qisqargan.

Xitoydan import 2023-yil iyul oyidan buyon yuqori suratlarda o‘sayotgan edi (avtomobil kabi tovarlar importning yuqori suratlarda o‘sishi evaziga), fevral oyida  Xitoydan import sezilarli darajada sekinlashgan bo‘lsa, mart oyiga kelib import qisqarishni boshlagan.

Qo‘shnilarimiz Qirg‘iziston va  Tojikistondan import mos ravishda 35 foiz va 22 foizga qisqargan.