НАВУМЧЫК

Расповед баявога паплечніка пра Марыю Зайцаву – беларускую патрыётку, якая загінула на вайне з Расейскай імпэрыяй. https://gazetaby.com/post/paslya-ranennya-maryya-mne-zhorstka-skazala-shto-xocha-pomscicz/205366/

РЭФЭРЭНДУМ-95 НЯ БЫЎ ЛЕГІТЫМНЫМ ВЫЯЎЛЕНЬНЕМ ВОЛІ БЕЛАРУСКАГА НАРОДУ

Днямі даведаўся, што некаторыя літоўскія палітыкі і грамадзкія дзеячы выказалі сумнеў адносна права беларусаў на герб «Пагоня» у якасьці дзяржаўнага сымбалю.

Больш за тое: прагучаў сумнеў, што «Пагоня» сапраўды была дзяржаўным сымбалем у 1991-1995 (дэ-юрэ яна такім і застаецца, пра што ніжэй), і што кіраўніцтва Літоўскай Рэспублікі яе ў такім статусе прызнавалі.

Спачатку падумаў, што гэта розыгрыш. Але паведамілі сябры, для якіх нацыянальныя каштоўнасьці ня могуць быць прадметам жартаў. Сам я ў часы, калі быў дэпутатам беларускага парлямэнту, не аднойчы сустракаўся з літоўскімі дэпутатамі і ніколі ня чуў ад іх падобнага. Не выказваў пратэсты і Вітаўтас Ландзбергіс — ні тады, калі прыяжджаў з афіцыйнымі візытамі ў Беларусь у статусе старшыні парлямэнта, вёў перамовы з Шушкевічам, падпісваў міждзяржаўныя дамовы і выступаў з трыбуны Вярхоўнага Савета, на якой быў замацаваны дзяржаўны герб “Пагоня” , ні пазьней, калі ў якасьці лідэра апазыцыйнай партыі быў госьцем зьезду БНФ, які праходзіў пад «Пагоняй». Ні слова пратэсту ня выказаў у часе свайго візыту ў 1993 годзе і прэзыдэнт Альгірдас Бразаўскас.

Урэшце, ісьціну высьветлілі самі літоўцы: хтосьці бачыў у архіве МЗС Літвы дакумэнт з «Пагоняй». Мяркую, такіх дакумэнтаў там не адзін і ня два, бо і на міждзяржаўных пагадненьнях, і на даверчых лістах беларускага амбасадара, паводле міжнародных правілаў, подпіс кіраўнікоў беларускай дзяржавы завяраўся пячаткай парлямэнту ці ўраду з выявай дзяржаўнага гербу «Пагоня». Такую ж пячатку меў і міністар замежных спраў Беларусі. Трэба толькі старанна, а галоўнае, сумленна, пашукаць.

Аднак цяпер некаторыя шаноўныя літоўскія дзеячы кажуць, што так, «Пагоня» была дзяржаўным сымбалем, але ж на рэфэрэндуме 1995 году, які быў праведзены ўжо ў незалежнай Беларусі, беларускі народ добраахвотна, без усякага прымусу, выказаўся супраць «Пагоні» і бел-чырвона-белага сьцяга. Проста кажучы, заявіў — не, «Пагоня» чый заўгодна сымбаль, але ня наш, не беларускі.

Што датычна таго, як выказваліся ў 1995 годзе беларусы, калі мелі магчымасьць свабодна гаварыць – працытую інфармацыю з незалежнай газэты: «Толькі адзін з 62 студэнтаў выпускнога курса факультэта беларускай філялёгіі і гісторыі Віцебскага пэдагагічнага ўнівэрсытэта падтрымаў ідэю правядзеньня рэфэрэндуму аб дзяржаўнай мове і сымболіцы. Астатнія палічылі гэтую акцыю непатрэбнай або шкоднай. » («Свабода», 7 красавіка 1995).

Прававую ж ацэнку таго, што прынята называць рэфэрэндумам-95, найбольш ляканічна даў доктар юрыдычных навук, прафэсар, былы член Канстытуцыйнага Суду Міхаіл Пастухоў: «Вынікі рэфэрэндуму ня могуць мець легітымнасьці і юрыдычнай моцы з моманту вынясеньня гэтых пытаньняў на разгляд». (Радыё Свабода, 14 траўня 2014 г).

Ёсьць і міжнародная ацэнка — Парлямэнцкая асамблея OSCE заявіла, што і выбары (адначасна абіраўся новы склад Вярхоўнага Савета), і рэфэрэндум не адпавядалі міжнародным стандартам свабоднага і справядлівага галасаваньня.

На гэтым можна было б паставіць кропку.

Аднак прайшло ўжо тры дзесяцігодзьдзі, шмат што сьцерлася з памяці ня толькі ў нашых літоўскіх сяброў, але і нас, беларусаў. Прычым сьцерлася даволі хутка: гадоў дзесяць таму ці нават болей журналістка аднаго незалежнага выданьня заявіла мне, што «у Беларусі дзьве дзяржаўныя мовы, і гэта воля народа, выказаная на рэфэрэндуме»; яшчэ ў канцы 90-х пачуць такі аргумэнт ад супрацоўніка непраўладнага СМІ было гэткім жа неверагодным, што ад яго ж пачуць дыфірамбы Лукашэнку.

Таму ў чарговы раз спынюся на абставінах правядзеньня рэфэрэндуму-95 (поўны тэкст – у фэйсбуку па спасылцы).
https://www.facebook.com/siarhiej.navumchyk/posts/pfbid0AqgtsBAXAQ2Kr2tjm1yzUuQGYB21AzM44CsMNisVR5cjb6omiYhDNcfbCcndXFf3l?notif_id=1738064947625694&notif_t=feedback_reaction_generic&ref=notif

Сьледчы камітэт “ідэнтыфікаваў” 365 удзельнікаў пратэстных акцый у замежжы і прыцягне іх “да крымінальнай адказнасьці, у тым ліку ў парадку спэцыяльнай вытворчасці». 365 – маглі б па адным у дзень цягам году, але адрэпартаваліся за дзень. Прывітаньне тым, хто прагназаваў паслабленьне рэпрэсій.

Абураюцца, што шпіц “памеціў” выбарчы ўчастак. Ды Лукашэнка сам мог, прабачце, памачыцца нават не на сьценку, а у выбарчую скрыню – і гэта выклікала б аплядысмэнты Качанавай ды іншай прысутнай чэлядзі. І між іншым, было б адэкватным выяўленьнем сапраўднай вартасьці “выбарчага працэсу”.

У сваім прагнозе я памыліўся толькі на 0,32% (назваў 86,5%, намалявалі 86,82%). Увогуле, ня вельмі недаацаніў хлусьлівасьць рэжыму.

Якую лічбу намалюе ЦВК Лукашэнку? Ня менш чым 80,1% (столькі намалявалі ў 2020, меней быць не павінна), і ня больш за 87,28% (Пуцін у 2024, болей – не паважаць гаспадара). Думаю, 83,5 – 86,5%. (У экспэртным апытаньні, праведзеным у сьнежні Радыё Свабода, я выбраў опцыю ад 85 да 90%).

Напэўна, мой прагноз адносна будучыні пасьля 26 студзеня выглядае самым пэсімістычным сярод іншых экспэртаў, аптытаных “Свабодай”. Ва ўсялякім разе, адносна паслабленьне рэпрэсій і “транзіту ўлады” (ніякага “транзіту” ня будзе. Ні цяпер, ні пасьля 2030).

P.S. Думаю, тэрмін “рэалізм” у гэтым выпадку пасуе больш, чым “пэсімізм”. https://smarturl.click/Daq8m

Я не вялікі прыхільнік Трампа (галасаваў бы за Нікі Хейлі, калі б яна прайшла праймарыз). Аднак, не сімпатызуючы Трампу (не імпануе стыль паводзінаў), зусім не лічу яго ідыётам – у яго намерах, у тым ліку ў міжнароднай палітыцы, прачытваецца ўнутраная жалезная логіка (найперш супрацьстаяньне экспансіі Кітаю). У кожным разе, Трамп – рэальнасьць. Блогеры могуць ліць сьлёзы, але палітыкі, беларускія ў тым ліку, мусяць улічваць гэтую рэальнасьць. Адносна няпэўнасьці з Украінай, зафіксуем: Трампу дасталася спадчына ад папярэдняга гаспадара Белага Дому. З Пуціным можна было б скончыць ужо ў 2022, калі б не нерашучасьць адміністрацыі Байдэна (адмова закрыць неба і інш.).

1994. Аляксандар Мілінкевіч ў інтэрвію НН неяк сказаў, што Масква Лукашэнку не падтрымлівала. Не, Алесь, падтрымлівала. Менавіта на Лукашэнку (а не на Кебіча) рабілася асноўная стаўка. Ёсьць сьведчаньне Чубайса (на той час віцэ-прэм’ера, але галоўнае -- бліжэйшага да Ельцына чалавека), што, прааналізаваўшы сытуацыю, Лубянка ўбачыла, што Кебіч ня пройдзе. Пазьняк, зразумела, ня мусіў быць абраны ні пры якіх умовах. Стаўка была зробленая на Лукашэнку. Кебічу дасталіся пацалункі, Лукашэнку – рэальная падтрымка (у тым ліку і па лініі КГБ).

У 1994 Масква магла б рэальна паўплываць на карысьць Кебіча нават толькі адным, але вельмі эфэктным крокам.

Калі вы прачытаеце стэнаграмы тэлевыступаў і дэбатаў Кебіча і Лукашэнкі (а людзі майго пакаленьня памятаюць гэта і без стэнаграмаў), вы убачыце, што самай гарачай тэмай было – увядзеньне расейскага рубля. Так, большасьць насельніцтва прагла ўвядзеньня расейскага рубля яшчэ болей, чым вяртаньня ў СССР. Ён лічыўся (і быў) ў некалькі разоў мацнейшы за беларускага “зайчык” (абвал “зайчыка” быў стваораны штучна, гэта асобная тэма).

І Лукашэнка з Кебічам спрачаліся, хто хутчэй дамовіцца з Ельцыным пра ўвядзеньне расейскага рубля. Гэтая тэма чырвонай ніткай праходзіла праз усю выбарчую кампанію.

Кебіч ледзь не на каленях прасіў Чарнамырдзіна (тагачасны прэм’ер РФ) прыслаць у Менск хоць некалькі вагонаў расейскіх рублёў. Гэта ведалі і дэпутаты-кебічысты, і дэпутаты БНФ, і мне дзіўна, што пра гэта неяк хутка забыліся (пасьля перамогі Лукашэнкі тэма страціла актуальнасьць, але гісторыкі не павінны яе ігнараваць).

Гэтыя тры-чатыры вагоны не склалі б і 1/1000 часткі затратаў, якія праз паўгады Масква пачне выдаткоўваць на першую чачэнскую вайну.

У нейкі момант (ужо пасьля першага туру) Кебіч папрасіў Чарнамырдзіна прыслаць вагоны хаця б на некалькі дзён – пасьля выбараў бы іх, не разгружаючы, адправілі б назад, у Маскву.

Чарнамырдзін даў Кебічу смачны мужчынскі пацалунак (увекавечаны на класічным фота Сяргея Грыца), але выратаваць “крепкого хозяйственника» адмовіўся.

Ці забясьпечыў бы расейскі рубель перамогу Кебіча? Думаю, у другім туры выбараў – ужо не, а перад ім – магчыма. Што несумненна, адмова – дакладны паказчык рэальных ставак Масквы.

Чарнамырдзін Кебічу адмовіў, бо ў Лубянкі і адпаведна Крамля быў іншы фаварыт – Лукашэнка.

Вестка пра гібель Марыі Зайцавай, якая ўжо зрабілася сымбалем няскоранасьці і супраціву -- і дыктатуры, і ваеннай агрэсіі, і ўвогуле жыцьцёвым абставінам, перад якімі мы часьцей саступаем, чым не саступаем, -- прыйшла, калі давялося перачытваць газэтныя публікацыі жніўня-верасьня 1991 году. І я ізноў адчуў прамую сувязь цяперашняй нашай бяды з тым, што было не дароблена.

Ведаеце, які быў самы папулярны лозунг? Самая гучная фраза, што паўтаралася ў тыя дні? Што казалі нам у адказ на словы пра люстрацыю?

“Ня трэба паляваньня на вядзьмарак!”.

На вялікі жаль, грамадзтва сапраўды не жадала люстрацыі – ні ў Беларусі, ні ў Украіне, ні ў Расіі. Калі казаць пра Беларусь -- 30 дэпутатаў і некалькі тысяч чалавек на Плошчы, зразумела, не маглі супрацьстаяць нежаданьню 10-мільённага насельніцтва.

І я не па КПСС. Партыю якраз ліквідавалі, але некранутым застаўся сапраўдны монстр — КГБ. Унутраныя пературбацыі, наадварот, зрабілі яго больш мабільным і эфектыўным у зьнішчэньні тых, хто асьмеліліўся ўзьняць галовы.

Прыгадваю, як у 1992 годзе дамагаўся ад КДБ рассакрэчваньня адной справы. Па законе аб статусе дэпутата мне павінны былі даць які заўгодна дакумэнт у якой заўгодна ўстанове па першым жа патрабаваньні. За некалькі меяцаў (!) я нічога не дамогся -- беларускі закон пераставаў дзейнічаць за дзьвярыма КГБ.

Паміж загіблымі на пуцінскай вайне, закатаванымі ў лукашэнкаўскіх турмах і не-ліквідацыяй чэкісцкай інквізіцыі зь яе больш чым стогадовым вопытам тэрору — самая прамая паралель.

І прамы ўрок у будучыню.

Усе дыктатура калі-небудзь руйнуюцца, усе гітлеры, сталіны, пуціны і лукашэнкі калі-небудзь сыходзяць ў іншы сьвет – тут няма выключэньняў. Варыянты могуць быць толькі ў тым, ці ліквідуюцца структуры тыраніі, кшталту Гестапа і СС, ці яны застаюцца, як НКВД-КГБ.

Зразумела, галоўная прычына ў самім грамадзтве, у мэнтальнасьці, якая фармавалася не адно дзесяцігодзьдзе – і для выздараўленьня спатрэбіцца таксама ня год і ня два.

Але калі ў дзяржаве будзе заставацца КГБ з яго больш чым стогадовым досьведам тэрору ў самых розных формах, – ён будзе забіраць усё новыя і новыя ахвяры.

Я ня бачу ніякіх аб’ектыўных перадумоваў для спадзеваў на зьмяншэньне рэпрэсіяў. Лукашэнка прыйшоў да ўлады ў 1994-м на падмане, і шмат гадоў захоўваў уладу падманам, сілай і падтрымкай Масквы. З пэўнага часу дадаўся і страх, які сёньня апанаваў грамадзтва. І вось гэты страх — гарантыя лукашэнкаўскай улады, таму ён павінен працягваць трымаць грамадзтва ў стане пэрманэнтнага страху.

Іншая справа, што можа зьмяніцца фармат рэпрэсій, будзе менш гучных імёнаў, бо ў асноўным яны ўжо перасаджалі ўсіх, да каго маглі дацягнуцца. Але пастаянныя арышты і суды будуць працягвацца. Тут не павінна быць ніякіх ілюзій. Ня трэба ілюзій і пра самастойнасьць грамадзянскай актыўнасьці.

Але можна толькі нізка пакланіцца тым у Беларусі, хто ў цяперашніх умовах тэрору знаходзіць спосабы пісаць і выдаваць беларускія кніжкі, ажыцьцяўляе нейкія беларускія культурніцкія ініцыятывы. https://www.youtube.com/watch?v=lq6jthgVC74

Сёньня – 100 гадоў з дня народзінаў Алеся Фурс (Умпіровіч). Калі вы пачуеце, што ў Беларусі не было супраціву Маскве – прыгадайце Алесю Фурс, актывістку падпольнага Саюзу беларускіх патрыётаў. Сёньняшняя Беларусь яе не ўшаноўвае – краіну акупавалі нашчадкі тых, хто ў 1948 асудзіў дзяўчыну на 25 гадоў за тое, што намалявала “Пагоню”.

Прачытаў на "Люстэрку" публікацыю пра Галіну Сямдзянаву — адну з тых, каму Беларусь абавязаная Незалежнасьцю, а тысячы беларускіх афіцэраў - вяртаньнем з патэнцыйных "гарачых кропак" на Бацькаўшчыну. https://news.zerkalo.io/cellar/87578.html?&requestedLang=bel

Яшчэ раз, лаканічна – што можа зьмяніцца ў стаўленьні Захаду да Лукашэнкі 26 студзеня. Пасьля 2020 Захад лічыў, што ён не набраў большасьці галасоў (чаму сьведчаньнем былі і вялікая колькасьць копіяў пратаколаў, і працяглыя масавыя пратэсты) на несвабодных выбарах. Акцыю рэжыму 26 студзеня (пасьля якой нічога падобнага на 2020 ня будзе) таксама не прызнанаюць свабоднымі выбарамі – як не прызнавалі ў 2001, 2005, 2010, 2015 гг., калі, ня лічачы Лукашэнку дэмакратычна абраным, Захад, тым ня менш, меў зь ім справу як з рэальным кіраўніком. Нажаль. Ня ведаю, ці разумеюць гэта ў “штабах”. Але рабіць выгляд, што гэтага дакладна не адбудзецца – недальнабачна (і не рацыянальна).

З нагоды публікацыі фота Віктара Бабарыкі ўбачыў дзясятак, а то і болей, меркаваньняў, што гэта – спроба рэжыму распачаць гандаль людзьмі. Але – ці ёсьць у Захаду які-небудзь іншы РЭАЛЬНЫ спосаб вызваленьня палітвязьняў?

Ясна, што гандаль чалавечымі жыцьцямі (а палітвязьні пастаўленыя на мяжу жыцьця) цынічны і бесчалавечны, але хіба даваў за 30 гадоў свайго кірараваньня Лукашэнка прыклады чалавечнасьці? Зразумела і тое, што будуць патрабаваць узамен: міжнароднага прызнаньня Лукашэнкі пасьля 26 студзеня (спачатку частковага) і зьняцьця санкцый. Магчыма, будуць патрабаваць выдаць Менску і некаторых прыкметных асобаў, завочна асуджаных на доўгія тэрміны зьняволеньня. Перакананы: рэжым разумее поўную нерэальнасьць апошняй умовы – і вылучыць яе можа толькі для падвышэньня ставак.

А вось зьняцьце хаця б некаторых санкцый і вяртаньне хаця б некаторых амбасадараў – тое, на што Захад рэальна можа пайсьці. І, я думаю, пойдзе.

НА ШТО РАЗЬЛІЧВАЕ ЛУКАШЭНКА ПАСЬЛЯ 26 СТУДЗЕНЯ

Заходні дэмакратычны сьвет не чакае нічога станоўчага ад таго, што адбудзецца ў Беларусі 26 студзеня і што рэжым Лукашэнкі называе “выбарамі”. Як не чакалі сюрпрызаў ад выбараў у Вярхоўны Савет СССР у якім-небудзь 1984 годзе – інтрыга магла быць толькі ў тым, прагаласуе за “блок камуністаў і беспартыйных” 97,95% альбо 98,95%; прагаласавала 99,95%, ну а на сэсіі ў Крамлі тав. Чарненка старшынём Прэзыдыюму ВС быў абраны ўвогуле аднагалосна.

На Захадзе разумелі, што выбары ў СССР ні свабодныя, ні справядлівыя, ні дэмакратычныя, і ніколі ў гэтай якасьці іх не прызнавалі. Але пры гэтым мелі стасункі з савецкім кіраўніцтвам практычна ў поўным міждзяржаўным, дыпляматычным і эканамічным аб’ёме. Пры нязьменнай наяўнасьці палітычных вязьняў, нагадаю.

Пасьля “выбараў” 2020 у Беларусі Захад, не прызнаючы іх ні дэмакратычнымі, ні свабоднымі, лёгка працягваў бы стасункі з Лукашэнкам у ранейшым фармаце, які існаваў пасьля гэтак жа не прызнаных дэмакратычнымі “выбараў” 2001, 2006, 2010, 2015 гадоў.

Працягваў бы, калі б – не выразная нязгода беларускага народа.

Можна спрачацца, ці набрала Ціханоўская 50%, але тое, што “перамога” Лукашэнкі сфальшаваная, выглядала бясспрэчным для ўсіх: на вуліцы з дня ў дзень выходзілі сотні тысяч людзей. Такіх масавых пратэстаў у найноўшай гісторыі Беларусі не было – як не было (пасьля Сталіна) і такіх масавых і бязьлітасных рэпрэсій.

Рабіць выгляд, што нічога ня здарылася, было “не камільфо” нават для тых заходніх лідараў, якім было б зручна ў чарговы раз абмежавацца “глыбокай занепакоенасьцю”. Захад быў вымушаны зьвесьці стасункі з афіцыйным Менскам да гістарычнага мінімуму.

Пасьля 26 студзеня 2025 масавай нязгоды народа, якая была б відачочнай, ня будзе -- Лукашэнка прыдушыў усё што можна і засяліў у душы людзей ледзяны страх. Паўплывае і тое, што ніхто зь іншых “кандыдатаў” не аспрэчыць “перамогу” Лукашэнкі (уласна, гэта і было галоўнай мэтай іх удзелу).

Той, хто перакананы ў добрай абазнанасьці заходніх палітыкаў ці палітолагаў, ці кіраўнікоў СМІ ў нюансах сытуацыі Беларусі – глыбока памыляецца. Днямі прыгадвалі, як медыямэнэджэр з Варшавы (200 км да Беларусі) пытаўся ў “белсатаўцаў”, чаму яны ня робяць рэпартажы зь Менску. Што ўжо казаць пра ЗША, якія на іншым баку Атлянтыкі...

Таму адсутнасьць пратэстаў і маўчаньне -- так, прымусовае, але маўчаньне – будзе нагодай “перагарнуць старонку” тымі заходнімі палітыкамі, якія жадаюць, з розных прычынаў, гэта зрабіць.

У 2020 ЭЗ заявіў, што за Лукашэнку не прагаласавала большасьць (гэта значыць, ён ня мусіць прызнавацца абраным прэзыдэнтам хай бы нават і на несвабодных выбарах, як прызнавалі яго на ранейшых “выбарах” ). Ці не атрымаецца так, што сытуацыя ў гэтым сэнсе вернецца да 2020 – так, выбары не свабодныя, не дэмакратычныя, але няма падстаў меркаваць, што за яго не прагаласавала большасьць?

АБСЭ не прызнала прэзыдэнцкия выбары 2024 году ў Азэрбайджане дэмакратычнымі, што не перашкодзіла членству краіны ў Радзе Эўропы, а заходнім краінам – мець свае амбасады ў Баку і інтэнсіўна ажыцьцяўляць праграмы супрацоўніцтва ў самых розных сфэрах, ад адукацыі да энэргетыкі. Ніхто не адклікае амбасадараў з Ташкэнту ці, скажам, з Ашхабаду, дзе Бердымухамэдаў проста ўзяў ды і перадаў прэзыдэнцтва свайму сыну. Між іншым, рэжым у Туркмэністане лічыцца адным з самых жорсткіх у сьвеце. Значна больш жорсткім, чым лукашэнкаўскі.

Менавіта таму няўрад ці слушна рабіць выгляд, што 26 студзеня нічога ня зьменіць. Зьменіць. Сытуацыя для апанэнтаў рэжыму ня стане лепшай. І гэта трэба цьвяроза прызнаць.

Распровед Зяленскага пра словы Лукашэнкі, што “Это всё Путин» (фактычнае прызнаньне, што ён не кантралюе сытуацыю ў т.зв. “беларускай арміі”, а ўвогуле – і ў краіне) ставіць кропку ў маёй шіматгадловай (задоўга да 2020-га) дыскусіі з некаторымі палітычнымі аналітыкамі (якія, канешне, паскончвалі оксфарды, але, з аднаго боку, не прапаўзьлі па мокрым вясновым сьнезе з “калашнікавым” хоць два метры і ня ведаюць, як салдат баіцца лейтэнанта. А з другога – ня пілі сто грамаў ні з лейтэнантамі, ні з генэрал-лейтэнантамі, і настроі ў афіцэрскім асяродку, увогуле законы армейскай службыя разумеюць прыблізна ў ступені, у якой я разумею прынцыпы рашчапрленьне атамнага ядра (ці ў атаму – няма ядра?).

Заўсёды казаў, што на 90% афіцэрскі корпус т.зв. беларускай арміі прасейскі, што саладаты выканаюць загад афіцэраў страляць у народ (што і адбылося ў 2020 у т.зв. “сілах спэцыльных апэрацый”; увогуле, у 2020 армія здрадзіла свайму народу, падтрымаўшы ўзурпатара), і што Лукашэнка кантралюе сілавыя структуры толькі ў сфэры арганізацыі рэпрэсій супраць беларускага народа – і больш ніяк.

Тыя адзінкі афіцэраў-беларускіх патрыётаў, якія яшчэ заставаліся ў т.зв. беларускай арміі, былі вычашчаныя пасьля 2020 году; сёньня Мінабароны РБ цалкам кантралюецца расейскім ФСБ і падпарадкоўваецца Пуціну.

Дарэчы, менавіта Лукашэнка вясной 1993 запатрабаваў унесьці ў парадак дня сэсіі Вярхоўнага Савету пытаньне аб далучэньні Беларусі да сыстэмы Калектыўнай бясьпекі (АДКБ), супраць чаго змагалася Апазыцыя БНФ, вызначыўшы гэта як адыход ад нейтралітэту і ўцягваньне Беларусі ў апрбіту вайсковых інтарэсаў Крамля. Натуральна такая ідэя нарадзілася не ў галаве дырэктара саўгасу “Ггарадзец” – ён трансьляваў указаньні тых, хто бачыў у ім патэнцыйны рухавік рэалізацыі расейскіх інтарэсаў і зьнішчэньня Беларусі як незалежнай дзяржавы.

Сёньня ён цалкам залежыць ад Масквы. І калі рыпнецца – якая-небудзь ракета, выпушчаная падразьдзяленьнем т.зв. беларускай арміі, раптоўна і памылкова ўпадзе не ягоную рэзыдэнцыю (будзе шкада Ўмку – шпіц ні ў чым не вінаваты).

Ну а прапанова Лукашэнкі Зяленскаму бамбіць Мазырскі НПЗ (гэта мела б вынікам гібель сотняў беларусаў) – сьведчаньне ягонага сапраўднага стаўленьня да беларусаў, якіх ён, “русский человек со знаком качества”, заўсёды ненавідзеў. Любіць ён толькі ўладу, больш нічога.

Цяпер пра навагодні зварот Пазьняка. Калі ў двух словах – моцны зварот. Расшыфрую, як я яго бачу, адзін аспэкт, а менавіта просьбу спыніць рэпрэсіі, у чым некаторыя ўгледзелі ледзь не прыніжэньне (“Не патрабаваньне ж! Просьба! Ну а як жа, трэба ж аддзячыць за віншаваньне ад Лукашэнкім зь юбілеем!”).

Пра віншаваньне – пазьней. Калі просьба спыніць рэпрэсіі і сапраўды была прыніжэньнем, калі б нават Пазьняк стаў на калені, і гэта мела б вынікам спыненьне рэпрэсіяў, і вызваліла б палітвязьняў, -- толькі ідыёт мог бы за гэта кідаць абвінавачвавньні.

Але тут не прыніжэньне, тут -- іншае.

Мяне заўсёды ўражвала здольнасьць Пазьняка ў пэўныя моманты інтуітыўна адчуваць у палітычных апанэнтах нешта такое, што – буду казаць пра сябе – мне было зусім ня бачна. Верагодна, ня толькі мне, але і іншым. Клясычны прыклад – ягоны выступ перад галасаваньнем за Незалежнасьць увечары 25 жніўня 1991, якое было шокам для камуністычных дэпутатаў і прымусіла іх прагаласаваць так, як паўгадзіны раней сакратары абкамаў і райкамаў не прагаласавалі б (што дакладна - у дастатковай для станроўчага рашэньня колькасьці).

На Аляксандра Рыгоравіча, як мне падаецца,могуць узьдзейнічаць толькі дзьве рэчы: альбо максымальна прагматычныя, зьвязаныя з гарантыяй ягонай асабістай улады – альбо тыя, што ляжаць у сфэры, скажам гэтак, інфэрнальнай.

Калі казаць пра вызваленьне палітвязьняў (а гэта мусіць быць прыярытэтам для нас) - такім рацыянальным якраз і ёсьць мадэль прапанаваная тав. Васкрасенскім “со всей большевистской прямотой” (не здарма ён быў у кампартыі – гэта пасьля праўды пра Курапаты! Бабарыкінцаў не зьдзівіў такі сябра “каманды”?). Мяркую, не спатрэбілася б нават пакаяньня сотняў тысяч “зьбеглых” – дастаткрва было б самаліквідацыі “штабоў”.
Але гэта нерэальна, і таму Лукашэнка будзе выгандлёўваць сябе кавалкі прызнаньня ўзамен на вызваленьне вязьняў (верагодна, першым будзе грамадзянін ЗША – акурат пасьля інаўгурацыі Трампа).

Тое, што я назваў інфэрнальным, ляжыць у супрацьлеглай ад ад рацыянальнага плоскасьці.

У свой час я даведаўся ад Алены Георгіеўны Бонэр гісторыю пра ліст акадэміка Капіцы да Брэжнева наконт галадоўкі яе мужа Андрэя Сахарава. Потым з’явіліся публікацыі ліста, таму ёсьць магчымасьць працытаваць дакладна.

Нагаддаю, што у нейкі момант галадоўкі пратэсту, якую Сахараў абвясьціў з патрабаваньнем дазволу на выезд адной асобы, КДБ пачало яго прымусова “карміць” (сілай устаўлялі зонд, былі і іншыя прыёмы-катаваньні). Усё ішло да таго, што Сахараў загіне. Сустветная прэса зьмяшчала заклікі заходніх лідараў да Крамля праявіць палітычны розум – безвынікова.

І тады выбітны фізік, нобэлеўскі ляўрэат Пётра Капіца зьвярнуўся да Брэжнева з асабістым лістом (як вынікае з успамінаў пра Капіцу, ніякіх сымпатый сын царскага генэрала ні да камуністычнай сыстэмы, ні асабіста да Брэжнева, ня меў). Ліст вельмі кароткі: „Я уже очень старый человек, и жизнь научила меня, что великодушные поступки никогда не забываются. Сберегите Сахарова. Да, у него большие недостатки и трудный характер, но он великий ученый нашей страны. С уважением. П.Л.Капица“.

Што Сахараў – вялікі навуковец, Брэжнеў разумеў і бяз Капіцы (двума гадамі раней сваім ён указам пазбавіў яго трох зорак героя сацыялістычнай працы і ўсіх іншых дзяржаўных узнагародаў, але ведаў, што фізікам за абы што залаттыя зоркі не даюць). Але вось нешта закранула душу Леанілда Ільіча. Звароты прэзыдэнтаў і цэлых парламэнтаў не закранулі, а вось словы пра міласэрднасьць з вуснаў калі не праціўніка, дык зусім не гарачага прыхільніка камуністычнай ідэалогіі – закранулі. Ды так, што Брэжнеў адразу аддаў загад Андропаву, і патрабаваньне Сахарава было выкананае ў тыя ж дні; галадоўку Сахараў спыніў.

У мяне, шчыра кажучы, невялікія, ды проста мізэрныя спадзяваньні, што існуе на сьвеце нешта, здольнае закрануць душу Аляксандра Рыгоравіча. Але... Пабачым.

Ну і на завяршэньне – пра віншаваньне Пазьняку ад Лукашэнкі з нагоды 80-годзьдзя, якім яго папракаюць (у тым ліку і тыя, хто ў свой час сам віншаваў Лукашэнку! – хаця нічому я ўжо не зьдзіўляюся). (1/2)

92/2) Для мяне тлумачэньне якраз простае. Тут – тое самае, ірацыянальнае. Па адукацыі Лукашэнка – гісторык. Якім бы ня быў ён у свой час студэнтам (кажуць, неблагім), але на гіторыка-геаграфічным факультэце Магілёўскага педінстытуту вучылі добра. Ведаю, што кажэу: за дваццаць гадоў да Лукашэнкі яго скончыла мая маці; я бачыў яе канспэкты і па гісторыі Старажытнага Рыму, і па Вялікай Французскай рэвалюцыі. Усё роўна што канспэкты лекцый Мамзэна ці Манфрэда, калі б можна было ўявіць, што вялікія гісторыкі выкладалі ў Магілёўскім педыінстытуце (Мамзэну для гэтага трэба было б яшчэ і ўваскрэснуць). І нешта ў галаве Лукашэнкі засталося, не магло не застацца.

Як бы не ненавідзеў Лукашэнка ўсё беларускае, якім бы ні было ягонае стаўленьне да Незалежнасьці (не сумняюся: ён здаў бы яе за хвіліну ўзамен на Крэмль), але пад канец жыцьця ён разумее, што увойдзе ў гісторыю першым прэзыдэнтам Беларусі, а не чацьцёртым прэзыдэнтам РФ. А як непасрэдны ўдзельнік падзеяў пачатку 90-х ён – там, у глыбіні душы, -- цудоўна ведае, хто сапраўды быў рухавіком здабыцьця Незалежнасьці, хто адыграў ключавую ў гэтым ролю. Публічна ён у гэтым ніколі н прызнаецца, але сябе ж – ня схлусіш.

Таму і зрабіў гэта максымальна непублічна, хаця мог сказаць адно слова, і пра віншаваньне паведамілі б усе дзяржаўныя СМІ.

Вось магчыма, нешта падобнае там, у глыбіні душы Лукашэнкі,і разьлічвае закрануць Пазьняк, калі заклікае спыніць рэпрэсіі.

А мне спадабалася навагодняе віншаваньне Сьвятланы Ціханоўскай. Гэтымі днямі чытаў розныя, часта палярныя, уражаньні ад яго, не зьбіраюся ацэньваць ні «сямейную» гісторыю (увогуле дзіўна, калі нехта ад сюжэту пад навагодні келіх чакаў драматургічнай глыбіні ўзроўню “Генрыха IV”), ні словы самой Ціханоўскай (правільныя словы, зь імі, думаю, ніхто не спрачаецца). Але па тэматыцы -- у «дзясятку»: прыярытэт каштоўнасьцяў сямейнага, калі хочаце – асабістага жыцьця.

Пагаджуся з тымі, хто заўважыў: зварот арыентаваны найперш на эмігрантаў. І гэта заканамерна: уплыў на сытуацыю ў Беларусі мінімальны.

Непасрэдны ўплыў, маю на ўвазе. Апасродкаваны – праз заходніх палітыкаў, зь якім у Офіса застаюцца кантакты, безумоўна, ёсьць, і гэта прызнаюць самыя жорсткія крытыкі Ціханоўскай. Іншая справа, што і ў саміх заходніх лідэраў, ці гэта нямецкі канцлер, ці польскі альбо французскі прэзыдэнты, ён не нашмат большы. Ды, скажам, праўду – амаль
нулявы. Уплыў на Лукашэнку (прычым 100%) ёсьць толькі ў Пуціна. І ёсьць толькі два чалавекі, здольныя на Пуціна паўплываць – дзядуля Дональд і дзядзюшка Сі. І калі з будучай амэрыканскай адміністрацыяй у Офіса будуць кантакты (хаця і значна меншыя, чым пры Байдэне), пра Пэкін можна забыцца.

Мне ўжо даводзілася казаць, што па факце Офіс сканцэнтраваў ня сябе практычна ўсю апазыцыйную міжнародную палітыку. Я назваў гэта манапалізацыяй, што не спадабалася ў Офісе – добра, назавіце інакш. Скажам, канцэнтрацыяй.

І такой канцэнтрацыі не было ў найноўшай беларускай гісторыі ніколі – нават у студзені 1994, калі Клінтан у Менску ва ўрадавай рэзыдэнцыі сустракаўся з Пазьняком (пра гэтае спатканьне рэдка ўзгадваюць), на ёй былі ня толькі старшыня Апазыцыі БНФ і яго намесьнік, але і лідары Аб'яднанай дэмакратычнай партыі, Беларускай сацыял-дэмакратычнай Грамады і Партыі народнай згоды.

Падабаецца гэта ці не падабаецца, але факт застаецца фактам: сёньня практычна ўсе міжнародныя кантакты ідуць праз Ціханоўскую і афіляваныя зь ёй структуры. І ніхто (ва ўсякім разе, пакуль што), ня мае такога ўплыву за заходніх палітыкаў і дзяржаўных дзеячоў, як Ціханоўская. Гэта, паўтараю, факт. І хаця ў мяне ўсё менш надзеяў на тое, што мае думкі дасягнуць яе вушэй праз шчыльнае кола дарадцаў і ўжо зусім ніякіх – што, тым больш, будуць улічаныя, але, тым ня менш, некаторымі рэфлексіямі і меркаваньнямі падзялюся.

Я прыгадваю восень 2020 года, калі блізкія да Ціханоўскай дзеячы абяцалі, што «да лістапада Лукашэнкі ня будзе», потым -- «у траўні 2021 Лукашэнка будзе вымушаны сесьці з намі за стол перамоваў».

Мне, са свайго палітычнага досьведу, было бачна, што бітва прайграна (не вайна – вайна з Лукашэнкам зацягнецца на гады, але менавіта бітва 2020), я пісаў, што гэта трэба прызнаць, а таксама раіў сканцэнтравацца на стварэньні ўмоваў для тых, хто быў вымушаны пакінуць Беларусь. У самым мяккім варыянце мне адказвалі, што Офіс (ці як ён тады называўся) – а ні ў якім разе не дыяспаральная арганізацыя, што асноўная канцэнтрацыя іх увагі – уплыў на тых, хто застаўся ў Беларусі, уплыў на сытуацыю ў Беларусі. А яшчэ чуў шмат абвінавачваньняў, што «дэмаралізую» людзей, замест каб заклікаць іх да барацьбы.

Палітычна, я ня мог з гэтым пагадзіцца (ды і ня меў магчымасьці асабліва выказваць свайго стаўленьня, гэта было забаронена прафэсійным кодэксам РС, дзе тады працаваў).
Псыхалягічна разумеў: проста феерычны (інакш не назавеш) узровень сустрэчаў Ціханоўскай, зь якім ня мог параўнацца ніводзін апазыцыйны дзяяч за ўсе гады Незалежнасьці, і нават Лукашэнка ў бытнасьць ягонай легітымнасьці, сапраўды падтрымліваў надзеі, што «вось-вось...». Ясна, як на гэтым фоне можа ўспрымацца парада сустрэчу з Мэркель прысьвяціць праблеме легалізацыі тых, хто уцёк ад рэпрэсій, іх уладкаваньня і г.д. Калі ў адной з краінаў узьнікла праблема з банкаўскімі рахункамім для беларусаў і я параіў (рыхтаваўся візыт Ціханоўскай), каб яна нанесьла візыт кіраўніку банка (адна толькі сьвіта з «мігалкамі» і аховай зрабіла б, упэўнены, належны эфэкт), -- мне адказалі, што кіраўнік банку -- не ўзровень прэзыдэнткі-элект. (1/3)

(3/3) Увогуле ж, тое, што робяць урады некаторых краінаў ЭЗ у дачыненьні да беларусаў – вельмі часта наўпроставае і грубае парушэньне ўзятых гэтымі краінамі на сябе міжнародных абавязальніцтваў (найперш, гэта тычыцца абавязкаў прадстаўленьня палітычнага прытулку). Вы альбо выконвайце свае абавязкі – альбо выходзьце з падпісаных калісьці дамоваў, тым самым дэкляруючы сябе ў адным шэрагу з Паўночнай Карэяй ці Іранам.

Вось прыблізна такая павіна быць стылістыка размоваў з заходнімі лідарамі, калі іншая,
мяккая і дыпляматычная, не дае належнага эфэкту.

(2/3) Са свайго колішняга парлямэнцкага досьведу я ведаў цану ўсім гэтым самітам-візытам- «сустрэчам-на-палях»: калі каафіцыент карыснага дзеяньня дасягне 1% - гэта цудоўны вынік. Разумеў і тое, што Захаду прасьцей адкупіцца фінансаваньнем нейкіх апазыцыйных структураў, чым разгарнуць на 180 градусаў сваё стаўленьне да Масквы (бо ад Масквы залежыла), бо гэта — і сапраўдны галаўны больш, і сапраўдныя фінансавыя страты, ужо ў дзясяткі мільярдаў.

Адрозна ад пазьнейшых дзеячоў апазыцыі, бюракратычныя складанасьці эміграцыі нам з Пазьняком давялося спазнаць на ўласным досьведзе.

Белы дом і дзярждэп вельмі не хацелі даваць нам з Пазьняком палітычны прытулак, бо гэта прымушала мяняць стаўленьне да Лукашэнкі і раззлавала б Маскву (што ўрэшце і адбылося, і першае, і другое). Высокапастаўлены чыноўнік Дзярждэпу заявіў нам наўпрост, што і амэрыканскі ўрад і пальцам не паварухне ў нашу дапамогу, а калі нам усё ж прытулак дадуць – мы не атрымаем ні цэнта (і сапраўды, ніколі ніякай фінансавай дапамогі ні Пазьняк, ні я за ўсе гэтыя амаль 29 гадоў мы не атрымалі. Цяпер разумею, што гэта добра – мы нічым не абавязаныя амэрыканскай адміністрацыі). Прытулак нам даў уласным рашэньнем звычайны афіцэр іміграцыйнай службы, рэспубліканец (у Белым Доме былі дэмакраты). І перад гэтым, і пасьля нам давялося прайсьці ўсе колы амэрыканскага бюракратычнага пекла, у суме дзесяткі гадзінаў правёўшы ў чэргах у розных офісах. Дзякуй амрыканскім беларусам за дапамогу.

Пазьней прыйшлося рабіць падобнае для Васіля Ўладзімеравіча і Ірыны Міхайлаўны Быкавых – Гавэл запрасіў іх у Чэхію, але ён ня меў уладных паўнамоцтваў, і чэская бюракратыя (яна – паўсюль аднолькавая) пасмактала ў нас крыві па максымуму (мы, праскія беларусы, пазбавілі Быкавых ад бюракратычных працэдураў, займаліся імі самі). Дзякуй тагачаснай журналістцы «Свабоды» Любе Лунёвай, што, скарыстаўшы знаёмства сярод міліцыянтаў, здабыла даведку аб несудовасьці ў Беларусі Васіля Ўладзімеравіча Быкава і Ірыны Міхайлаўны Быкавых – безь яе ў МУС Чэхіі дакумэнты ў нас не прымалі (у мяне захоўваецца копія гэтага гістарычнага дакумэнта). Дзякуй чэскім сябрам з фонду «Чалавек ў бядзе», бяз іх дапамогі пераезд Быкавых у Прагу быў бы ўвогуле немагчымы.
Ведаю, што некаторым мае словы не спадабаюцца, але, на маю думку, няма ніякіх аб'ектыўных прычынаў (ні ўнутраных, ні зьнешніх) меркаваць, што сытуацыя палепшыцца ў бліжэйшыя 5-7 гадоў (і гэта вельмі аптымістычны тэрмін) нагэтулькі, што можна будзе вярнуцца ў Беларусь. Усё, канешне, можа зьмяніцца раптоўна і ў тры дні, але жыцьцё навучыла ня надта спадзявацца на прыемныя сюрпрызы.

Сюрпрызы калі і бываюць, дык усё часьцей – непрыемныя.

І хай мяне ізноў абвінавацяць у нежаданьні заклікаць да барацьбы, але: тым, хто ў эміграцыі, трэба ўсталёўвацца надоўга і ўшчыльную займацца сваімі праблемамі (калі яшчэ не заняліся). Толькі ў такім выпадку будзе магчымасьць рэальна дапамагаць тым, хто ў Беларусі.

Ніхто не аспрэчвае важнасьць таго, што робяць беларускія патрыёты на Бацькаўшчыне. Ніхто (ва ўсякім разе, у адэкватным стане) ня лічыць другаснай тэму вызваленьня палітвязьняў (яна ўвогуле мусіць быць прыярытэтнай для ўсіх нас, як і дапамога іх сем'ям).

Гаворка не пра гэта. Ужо цяпер мы бачым, што ў СМІ, у кнігадрукававньні, у гісторыяграфіі, у тэатральным масатацтве, у кінамастацтве, нарэшце – у такой стратэгічна важнай для будучыні нацыі сфэры, як адукацыя – на тэрыторыі Беларусі ўсё нацыянальнае і не прарасейскае зьнішчаецца пад корань, а дзе-нідзе ўжо зьнішчана цалкам.

Тым большая адказнасьць кладзецца на дыяспару. Але займацца ўсім гэтым (ва ўсялякім разе, займацца плённа) можна, толькі калі ты больш-менш стабільна адчуваеш сябе хаця б у прававым стане. І для ўсіх беларускіх цэнтраў у замежжы – і найперш для Офісу Ціханоўскай, паколькі ў яго большыя магчымасьці -- адаптацыя беларускіх уцекачоў павінна зрабіцца прыярытэтам – адразу пасьля тэмы вызваленьня палітвязьняў.

Мэтанакіравана і кропкава. І калі ёсьць патрэба, у інтарэсах беларусаў, сустрэцца з кіраўніком банку ці нейкай фірмы- значыць, трэба ехаць і гутарыць. (2/3)

Лічба 8,8 мільёнаў (колькасьць насельніцтва Беларусі) пацьвярджае, што пасьля 2020 эмігравалі (зьбеглі, уцяклі, уратаваліся — як заўгодна назавіце) мінімум 500 тысяч. Прычым зьехалі пераважна — моладзь, кваліфікаваныя спэцыялісты з досьведам, які назапашваецца не за год ці за два (лекары, напрыклад). Пра творцаў, дзеячоў нацыянальнай культуры, на якіх і трымаецца любая нацыя, і казаць няма чаго — бязь іх народ абяскроўлены.

Гэта катастрофа для нацыі, з улікам таго, што вернецца ў лепшым выпадку толькі чвэрць (чаму —гэта асобная тэма).

Такая вось плата дзяцей і ўнукаў за адмову бацькоў і дзядоў у 1994-95 ад свабоды, ад Незалежнасьці, ад роднай мовы, за тое, што паверылі палітычным авантурыстам. Хацелі “маладых ваўкоў” — атрымалі ваўчыныя парадкі.

Большасьць тых, хто галасаваў у 1994 за Лукашэнку і ў 1995 супраць Мовы і Сьцяга, ужо ў магілах — але расплочваюцца іх нашчадкі.

І дай Бог, каб плата не была яшчэ большай, бо калі Пуцін сапраўды наважыцца наносіць тактычны ядзерны ўдар, у мяне няма сумневу, што рабіць ён гэта будзе з тэрыторыі Беларусі — і адказ не прымусіць сябе чакаць.

У студзені Рада БНР зьвярнулася да грамадзкасьці з заклікам шырока адзначыць 100-годзьдзе з дня народзінаў Васіля Быкава ў Беларусі і ў асяродках дыяспары.

«Быкаў узьняў беларускую літаратуру на сусьветны ўзровень і быў у першым шэрагу змаганьня за аднаўленьне незалежнасьці Беларусі, за нацыянальнае Адраджэньне. – гаварылася ў звароце. – Ён не баяўся казаць праўду ў твар дыктатару і апошнія гады жыцьця мусіў правесьці на чужыне».

Вось гэта вельмі важны момант, на які мы часта забываемся. Быкаў не «далучыўся» да нацыянальнага руху ў змаганьні за Незалежнасьць – ён быў адным са стваральнікаў і арганізатараў на тым гістарычным этапе, вынікам якога стала 25 жніўня 1991 году.

Эміграцыя Быкава ў пачатку лукашызму (фактычна, тое была эміграцыя) сёньня выглядае як прадвесьце, як знак будучай бяды – праз амаль чвэрць стагодзьдзя свой дом будуць вымушаныя пакінуць сотні тысяч беларусаў.

Але тое, як ушанавалі вялікага беларуса ў асяродках дыяспары, успрымаецца знакам адданасьці Беларусі.

Памяць не вымяраецца маштабам і геаграфіяй, але зробленае ў беларускіх асяродках розных краінаў, сапраўды ўражвае.

Найперш, канешне, кнігі. Калі пісьменьніка выдаюць і чытаюць праз два дзесяцігодзьдзі пасьля сыходу з жыцьця, гэта стведчыць пра неўміручасьць ягонага слова. У беластоцкім «Камунікаце» выдадзеныя «Бліндаж» і «Афганец» (вялікая падзяка Яраславу Іванюку). Запісаныя ў аўдыёфармаце «Доўгая дарога дадому», «Мёртвым не баліць», «Дажыць да сьвітаньня», «Альпійская баляда», «Воўчая зграя», «Знак бяды». Пры фінансавай падтрымцы Рады БНР выйшаў зборнік «Васіль Быкаў 100», прэзэнтацыі прайшлі ў Празе, Атаве і Нью-Ёрку.

У юбілейны год была адроджаная прэмія імя Быкава «За свабоду думкі» (сёлетні ляўрэат - гурт «NaviBand»). Быкаўскім партрэтам Рада БНР праз сем дзясяткаў гадоў адрадзіла традыцыю выпуску паштовых марак. У Нацыянальнай бібліятэцы Чэхіі прайшла прысьвекчаная Быкаву імпрэза, адкрылася экспазыцыя быкаўскіх выданьняў, дакумэнтаў і мэмарыяльных рэчаў,. У Варшаве адбылося чытаньне прысьвечанай Быкаву п'есы Васіля Дранько-Майсюка, у Беларускім доме прайшоў спэктакль «Суд сумленьня», у Цэнтры беларускай салідарнасьці пра Быкава ўзгадваў Уладзімер Арлоў, у віленскім Беларускім музэі правялі чытаньні быкаўскіх твораў і была кніжная выстава. Гэта зусім ня поўны пералік імпрэсаў – і шмат за што трэба выказаць шчырую ўдзячнасьць Аліне Коўшык і Паўлу Баркоўскаму.

У дні юбілею пра значнасьць Быкава для беларускай нацыі выказаліся вядучыя непраўладныя палітыкі і грамадзкія дзеячы, часта розных пазыцый, у тым ліку Івонка Сурвілла і Сьвятлана Ціханоўская, Зянон Пазьняк і Павал Латушка. Пра Быкава і ягоную творчасьць прыгадвалі практычна ўсе беларускія незалежныя СМІ.

У Беларусі ж рэжым зрабіў усё, каб юбілей выбітнанга беларуса не набыў шырокага грамадзкага гучаньня (і гэта мне нагадала чэрвень 1994, апошнія «кебічаўскія» дні, калі 70-годзьдзе Васіля Ўладзімеравіча у сквекры Купалы і на Варвашэні, 8 адзначыў Беларускі Народны Фронт, а старшыня Вярхоўнага Савету і старшыня Саўміну нават не павіншавалі пісьменьніка).

Сёлета ўлады адмовіліся вешаць мэмарыяльную шыльду на доме ў Гародні,дзе жыў Быкаў, у той жа Горадні, Віцебску, Менску (гарадах, дзе жыў Васіль Уладзімеравіч) па-ранейшаму няма ні помнікаў, ні вуліц ягонага імя. Тым большая ўдзячнасьць усім, хто здолеў ушанаваць памяць Быкава на Бацькаўшчыне.

Але ўсё – будзе, калі будзе вольная Беларусь.

«Беларусь ня зьнікне, калі не скарыцца чужой сіле» - казаў Быкаў.

Усім сьвятла і шчасьця ў 2025 годзе!

Жыве Беларусь!

НЕ ЧАКАЙЦЕ БЕЛАРУСІЗАЦЫІ ПРЫ ЖЫЦЬЦІ ЛУКАШЭНКІ

Існуе фактар, у асэнсаваньні якога меркаваньні практычна ўсіх нашых аналітыкаў сыходзяцца. А менавіта: Лукашэнка зацікаўлены максымальна дыстанцыявацца ад Пуціна, ад Расеі. Наконт таго, што ад Пуціна – можна пагадзіцца, наконт Расеі – паспрачаўся б. Але цяпер пра іншае. Некаторыя камэнтатары выказваюцца ў тым сэнсе, што зь цягам часу Лукашэнка пойдзе на лібэралізацыю, нават на «мяккую беларусізацыю» -- і гэта будзе элемэнтам транзыту ўлады да пераменіка.

Не зьбіраюся аспрэчваць аналітычныя здольнасьці камэнтатараў і шчыра прызнаю іх над сабой перавагу ва ў чым заўгодна – акрамя аднаго. Адрозна ад абсалютнай іх большасьці, я ведаю Лукашэнку асабіста ўжо амаль 35 гадоў, прычым у першыя чатыры правёў зь ім нават ня сотні, а тысячы гадзінаў у Авальнай залі, сумаўляўся і ў кулуарах Вярхоўнага Савета. Пры узаемнай антыпатыі зь першых дзён знамства, мы былі на «ты». Словам, меў магчымасьць (прызнаюся, без асаблівага жаданьня) добра вывучыць гэтага чалавека.

Пераканаўся: ягонае стаўленьне да ўсяго таго, што мы называем «беларускасьць» -- гэта абсалютнае, татальнае непрыняцьце.

І прычына зусім ня ў тым, што нацыянальныя каштоўнасьці выспавядае значная частка ягоных палітычных апанэнтаў. Яна значна глыбей.

Мне самому не падабаецца параўнаньне, якое я цяпер прывяду, але лепшага не знайшоў. Адзінае – раю не чытаць наступныя радкі перад прыёмам ежы; вельмігрэблівым раю ўвогуле не чытаць.

Для тых, хто чытае: ці здолелі б вы зьесьці пацука (па-расейску «крысу»; пры Лукашэнку вырасла пакаленьне, якое ня ведае значэньня беларускіх словаў, часам даводзіцца перакладаць).

Перакананы, што – не. Ня зьелі б. І ўяўляю вашую грымасу, калі б вам падалі на талерцы пацука.

Ня буду казаць, што ня зьелі б ні пры якіх умовах -- усё ж, калі б ад гэтага залежала жыцьцё, магчыма, і здолелі б. Але па ўласным жаданьні – ніколі. Бо зь дзяцінства ў нас закладзеная да пацукоў агіда. А вось у Лаосе ці Камбоджы пацук – улюбёная ежа. Ну, як для нас дранікі.

Выбачаюся, калі сапсаваў апетыт, паўтараю, што мне не падабаецца гэтае параўнаньне, але вось менавіта такое стаўленьне ў Лукашэнкі да беларускай мовы.

Ужо ў першыя дні знаёмства ў 90-м заўважыў, як мяняўся ягоны твар, калі зь ім пачыналі размаўляць па-беларуску. Усё роўна як бы ён убачыў нештіа агіднае.

Мяняўся на пару сэкундаў, далей эмацыйнае саступала рацыянальнаму (ён мог валодаць сабой, хаця і не заўсёды) – але вось менавіта тая першая, некантралюемая эмоцыя выдавала сапраўднае стаўленьне. Яно прарываецца і цяпер, калі Лукашэнка зьдзекліва ўжывае беларускія словы (сьвядомыя» і г.д.), каб абразіць палітычных праціўнікаў.

Ня буду зараз аналізаваць прычыны такога стаўленьня (тут не абыйдзешся без псіхіятра). Але чакаць беларусізацыі пры Лукашэнку – наіўна.

Так званая «мяккая беларусізацыя» 2015-19 была зусім не ініцыятывай Лукашэнкі. Роўна як пэрыяд Адраджэньня пачатку 90-х ня быў вынікам высілкаў першага сакратара ЦК, а потым Кебіча. Проста грамадзтва, найперш БНФ і ТБМ, скарысталіся спачатку зусім невялікай магчымасьцю, пашырылі яе.

Датычна нядаўняга часу, пагаджуся з тымі, хто зьвязвае працэс з асобай міністра змежных спраў Уладзімера Макея. Калі мне прыслалі мой фотаздымак разам з Івонкай Сурвіллай і Васілём Быкавым з выставы у будынку МЗС, падумаў, што мяне дураць. Але потым было шмат яшчэ больш па-добраму нечаканага.

Цалкам дапускаю (і найхутчэй так), што Макей меў уласныя мэты і палітычныя амбіцыі. Ну што ж – грамадзтва, нацыянальныя сілы скарысталі іх на карысьць беларускай справы. Але ўсё гэта спынілася ў лічаныя дні ў 2020-м, і спынілася імгненна, як толькі ўзьнікла пагроза самаму дарагому, што ёсьць у Лукашэнкі – ягонай асабістай уладзе.

Цяпер у атачэньні Лукашэнкі няма людзей з хаця б мінімальнымі сімпатыямі да беларушчыны, хай бы нават і выкліканымі выключна кар'ернымі інтарэсамі.

І заўсёдняя нянавіцсьць Лукашэнкі да ўсяго беларускага цалкам супадае са стратэгічнай мэтай Масквы – зрабіць Беларусь тэрыторыяй «русского мира». Не чакайце беларусізацыі пры жыцьці Лукашэнкі.

«НАШ НАРОД ЗДОЛЬНЫ АДРАДЗІЦЬ У ЦЭНТРЫ ЭЎРОПЫ ВЕТЛУЮ І ЗАМОЖНУЮ КРАІНУ»
Каляданае віншаваньне Старшыні Рады БНР Івонкі Сурвіллы

Дарагія мае Суродзічы!

Ад імя Рады БНР і ад сябе асабіста, вітаю Вас з Калядамі. Жадаю, каб гэтыя Сьвяты былі для Вас поўныя любові і надзеі на хуткія зьмены.

Прашу нованароджанага Сына Божага, каб вызваліў наш край і наш народ ад злачынцаў якія перанялі ўладу ў краіне ў свае рукі.

Дарагія Суродзічы, не пакідайце веры ў будучыню! Толькі вера, што кашмар ня вечны, што прыйдзе час, калі і яму прыйдзе канец, дазволіць нам дачакацца нашай вольнай дзяржавы, у якой і нам будзе дадзена “людзьмі звацца”! Прыгожа кажа пра гэта наш Васіль Быкаў: без спадзеву на сьвятло і цяпло, на свой дом і сваю сям’ю - ў гэтым драпежным сьвеце нікому няма і ня будзе жыцьця.

А мне ўжо восемдзесят гадоў гэты спадзеў памагае жыць!

Тым, хто быў змушаны пакінуць Бацькаўшчыну, скажу наступнае: памятайце хто Вы! Якая-бы ня была цяжкая эмігранцкая доля, памятайце пра зямлю сваіх продкаў. Так доўга як будзеце адчуваць сваю прыналежнасьць да яе, ніякія цяжкасьці Вас не перамогуць! Бо будзеце ведаць, што ёсьць на гэтай зямлі Ваш “родны кут” і, нават у гэты нялюдзкі час, калі пагражае яму вялікая небясьпека, ён усёж толькі ВАШ і заўсёды будзе толькі Ваш! Сіротай Вы ніколі ня будзеце!

Безумоўна, нам трэба дагледзець яго, абараніць ад бандытаў, якія толькі і чакаюць на магчымасьць яго прысвоіць. Але я веру, што наш народ не дапусьціць да гэтага. Ён замоцна прывязаны да сваёй зямлі, замоцна яе любіць. Я моцна веру, што наш народ здольны адрадзіць у цэнтры Эўропы нашую ўласную - ветлую і заможную - краіну, якую будзем пакідаць толькі калі захочацца пабачыць рэшту сьвету, але куды будзем абавязкава вяртацца, калі скончым падарожнічаць!

Дык давайце памолімся ўсе разам у гэты Калядні вечар за нашую Бацькаўшчыну, мае дарагія Сябры! Памолімся зь верай што “Ўладар вялікіх сонцаў і сэрц малых” нас пачуе!

Жадаю Вам утульных Калядаў!

Жыве Беларусь!

Івонка Сурвілла

Каляды 2024 г.

21.12.1991 у Алма-Аце падпісалі Дэклярацыю аб утварэньні СНД і канстатавалі ліквідацыю СССР. Слушна. Няслушным і нават фатальным было тое, што лідэры былых рэспублік пагадзіліся прызнаць РСФСР правапераемнікам СССР, аддаўшы ёй усю маёмасьць, у тым ліку і за мяжой (Дэклярацыя аб сувэрэнітэце Беларусі наўпрост канстатавала права на сваю долю ў Алмазным і залатым фондах СССР, і Шушкевіч мусіў пра гэта памятаць. Але забыўся). Яшчэ горш, што Масква захавала месца ў Радзе бясьпекі ААН (а прэтэндавала Японія – ўявіце, як магла б пайсьці міжнародная палітыка).

Зьдзіўляе стаўленьне некаторых беларускіх аналітыкаў да практыкі падпісаньня Лукашэнкам з Крамлём “інтэграцыйных” пагадненьняў як да “мала чаго вартых” (“усё роўна застанецца на паперы, як “саюзная дзяржава”).

Не, ня толькі на паперы.

На хвіліну адыйду ад тэмы міждзяржаўных адносінаў і спашлюся на практыку палітычных рэпрэсій. З 2020 году рэжым прыняў дзясяткі зьменаў у заканадаўства, якія крыміналізавалі дзеяньні, за якія раней не прыцягвалі да адказнасьці – дастаткова прыгадаць пашырэньне трактовак “экстрэмізму”.

Здавалася б – навошта гэтыя зьмены ў Крымінальны і Адміністрацыйны кодэксы, галасаваньні ў “палаце прадстаўнікоў”, калі тая самая “палата” ня больш, чым бутафорыя, калі закон у краіне ня дзейнічае, пракуроатура і судзьдзі выконваюць загады афіцэраў спэцслужбаў, а адно і тое ж можна лёгка трактаваць у дыяпазоне ад “падтрымкі экстрэмізму” да “здрады дзяржаве”?

А вось, выяўляецца, сэнс ёсьць. Сілавікі (сюды сьмела ўжо можна ўключаць супрацоўнікаў і пракуратуры, і судоў) абапіраюцца на артыкулы кодэксаў і законаў, хай бы і ў атмасфэры, калі ня дзейнічаюць базавыя пастулаты нават Асноўнага Закона – Канстытуцыі.

Тое ж тычыцца і міждзяржаўных адносінаў. Дарэчы, увод расейскай ядзернай зброі (рэальны ці эфэмерны) на тэрыторыю Беларусі адбыўся толькі пасьля таго, як з Канстытуцыя было прыбранае палажэньне аб нейтралітэце і бязьядзернасьці (да фармулёўкі якога ваш пакорны слуга ў свой час, у пачатку 90-х, меў непасрэднае дачыненьне).

Так, “саюзная дзяржаве” ні ў прававым, ні ў палітычным сэнсах не прызнаная ААН ды іншымі міжнароднымі арганізацыямі. У кантэксьце міжнароднага права, яна -- фантом. Але ў дзень падпісаньня дамовы аб “саюзнай дзяржаве” Васіль Быкаў зусім нездарма назваў гэтае дзеяньне “злачынствам стагодзьдзя”. Выказваньне было прароцким – большасьць “інтэграцыйных” (а па сутнасьці, захопніцукіх) крокаў Крамля вынікае менавіта з гэтай дамовы ці дакумэнтаў, прынятых у мэтах яе рэалізацыі.

І фантом набыў канкрэтнае ўвасабленьне ў расейскіх ваенных базах на беларускай зямлі, завязваньні беларускай эканомікі на расейскую, мытныя падаткі ў інтарэсах расейскіх вытворцаў, урэшце, пераводзе сыстэмы гуманітарнай адукацыі на мадэль “русского мира”.

Апошняе – яшчэ больш неебясьпечна, чым ядзерная зброя: зброю можна вывезьці за некалькі дзён, стьветаадчуваньне ж заклоадаецца на ўсё жыцьцё і часам перадаецца новым пакаленьням.

... Існуюць кайданкі, якія сьціскаюцца на руках вязьня тым мацней, чым актыўней ён спрабуе ад іх вызваліцца. Вось нечым падобным для беларусаў і зьяўляецца “саюзная дзяржава”.

“БЯКІ” З БНФ І “АЛЭНЫ ДЭЛОНЫ”. ЯШЧЭ РАЗ ПРА ШУШКЕВІЧА

У інтэрвію “Новаму часу” былы кансультант старшыні Вярхоўнага Савета Станіслава Шушкевіча Людзьміла Класкоўская падзялілася сваімі ўспамінамі, у якіх, сярод іншага, заўважыла: “На Шушкевіча нападалі з розных бакоў — як старая савецкая наменклатура, так і апазіцыя БНФ. ”

І – кропка. Дэпутаты Апазыцыі БНФ, якія штодзённая (не перабольшваю, пачытайце стэнаграму якога заўгодна дня якой заўгодна сэсіі ВС за 1990-1995 гады) змагаліся за Незалежнасьць – прыроўніваюцца да дэпутатаў пракамунічнай (пракебічаўскай) большасьці, якія мэтанакірававна і мэтадычна “выпраўлялі памылку” 1991 году.

Менавіта пракебічаўская большасьць некалькі разоў у 1993 рабіла спробы зьняць Шушкевіча.

Не аспрэчваю ролю Шушкевіча ў падпісаньні пагадненьня аб спыненьні існаваньня СССР у сьнежні 1991. Але потым ў ягоных дзеяньнях (і ў бязьдзейнасьці, калі трэба было дзейнічаць рашуча) для дэмакратыі і Незалежнасьці напасадзе старшыні ВС было больш адмоўнага, чым станоўчага. Апускаю ягоныя мэтады ў дачыненьні да нас, дэпутатаў Апазыцыі БНФ пэрсанальна – не хачу гэтага рабіць у дні, калі ягоныя блізкія ўзгадваюць роднага чалавека з нагоды 90-годзьдзя. Бог яму судзьдзя.

Між іншым, цікавая акалічнасьць: пасьля сваёй адстаўкі Станіслаў Станіслававіч любіў чуць пра сябе “першы кіраўнік незалежнай Беларусі” – ну, а каму б было непрыемна? Але ў часы, калі быў старшынём ВС, нязьменна казаў (пачытайце ягоныя выступы таго часу): “У мяне няма ніякіх паўнамоцтваў, я ўсяго толькі сьпікер”. Паўнамоцтвы, аднак, былі, і немалыя. Прынамсі ня меншыя, чым у Ландзбергіса.
Так, мы крытыкавалі Шушкевіча за непасьлядоўнасьць, за здачу пазыцый прарасейскім сілам.

Але мы ў Апазыцыі БНФ разумелі, што ў выпадку адстаўкі Шушкевіча будзе яшчэ горш (так і адбылося – ужо на другі тыдзень пасьля абраньня старшынём ВС міліцэйскага генэрала Грыба пачаліся затрыманьні апазыцыйных актывістаў, у тым ліку і дэпутатаў Менскага гарсавета) – і таму падтрымлівалі яго. Крытыкавалі, але не дапускалі адстаўкі.

Магчыма, з вышыні пятага паверху “чырвонага дому”, дзе месьціліся кабінэты Шушкевіча і ягоных памочнікаў, спадарыні Людзьміле не было чутна, як ставіліся да Шушкевіча тысячы актывістаў БНФ, чыю працу (440 тысяч подпісаў за новыя выбары) Шушкевіч у 1992 годзе адправіў у сьметнік. А мне прыйшлося выслухоўваць папрокі ледзь не штодня і тлумачыць людзям (і ня толькі ў Менску, але і ў рэгіёнах), чаму мы вымушаныя падтрымліваць Шушкевіча.

Мы нязьменна зрывалі спробы адстаўкі Шушкевіча, і Людзьміла Класкоўская пра гэта ведае.

Цудоўна яна ведае і імёны тых, хто паспрыяў адстаўцы Шушкевіча, але ў гэтым кантэксьце іх не называе. Называе ў іншым:

“— З кім яшчэ з вядомых палітыкаў вы пазнаёміліся падчас працы ў Вярхоўным Савеце? Якімі запомнілі гэтых людзей?

— З Захаранкам, Ганчаром, Карпенкам, Булахавым. Апошняга супрацоўніцы і журналісткі паміж сабой называлі «беларускім Аленам Дэлонам». Захаранкам таксама ўсе захапляліся. Высокі, статны, прыгожы, калі заходзіў у залу, усе паварочвалі галовы ў яго бок…”.

Што зразумее чытач са слоў былой памочніцы Шушкевіча? Гэтыя “бякі” з БНФнападалі на Шушкевіча, а Булахаў – ну проста “душка”, «беларускі Алэн Дэлон».

У сапраўднасьці, ініцыятарамі адстаўкі Шушкевіча (і ў чэрвені-ліпеня 1993 - няўдалай, і ў студзені 1994 – удалай) быў зусім не БНФ.

Ініцыятарамі былі прарасейскае атачэньне Кебіча (пра што Класкоўская кажа), а таксама Лукашэнка, Булахаў, Ганчар і, на вялікі жаль, Карпенка (пра што ня кажа).

Выбачаюся за самацытаваньне, але прывяду абзацы са сваёй кнігі “Дзевяноста трэці”, дзе прыводжу фрагмэнты выступаў дэпутатаў па стэнаграме сэсіі ВС, калі ў чэрвені 1993 рабілася спроба выказаць недавер Шушкевічу (што было б першым крокам да адстаўкі).

Яшчэ раз: цытую выступы не паводле ўласных успамінаў – а па стэнаграме. Даю, для аб’ектыўнасьці, выступы і нашых апанэнтаў (у перакладзена беларускую). (1/4)

(2/4) “... З патрабаваньнем адстаўкі Шушкевіча, паколькі ён «не скрывал неприятия, причем воинствующего неприятия позиции Верховного Совета», выступіў Віктар Ганчар. Пытаньне пра недавер падтрымаў і Генадзь Карпенка — у яго з Шушкевічам была ўзаемная антыпатыя....

Мечыслаў Грыб: «Стварэньне эканамічнага саюзу ў рамках СНД без Дамовы аб калектыўнай бясьпецы — гэта чарговы міт і спроба адарваць Рэспубліку Беларусь ад нашых усходніх суседзяў».

Мікалай Грынёў, старшыня Магілёўскага аблвыканкаму: «Разваліўшы Савецкі Саюз, ашукаўшы нас на сэсіі Вярхоўнага Савету, на якой мы прагаласавалі за Дамову па СНД — рублёвую зону, эканамічную прастору... Мы паддаліся на гэтую вуду, былі ашуканыя і павінны папрасіць прабачэньня перад людзьмі… Спадар Пазьняк, вы ж інтэлігентны чалавек, кандыдат навук, чаго вы седзіце і гарлапаніце зь месца? Дзякуй, я бяз вашай падказкі пакуль разьбіраўся і буду разьбірацца!»

Віктар Піскароў, былы міністар унутраных спраў: «Прэзыдэнцкая форма кіраваньня, відавочна, сёньня найбольш прымальная для нашай маладой дзяржавы... Але наш старшыня, па сутнасьці, апынуўся ў апазыцыі да Вярхоўнага Савету, падтрымліваючы і прапагандуючы ідэю аб парлямэнтарнай (так у стэнаграме — С. Н.) форме кіраваньня».

Аляксандар Лукашэнка, дырэктар саўгасу “Гарадзец”: «Пытаньне аб адстаўцы сьпікера нашага парлямэнту абмяркоўваецца даўно і небеспадстаўна. Я буду казаць толькі аргумэнты. Калі ўстане гэтае пытаньне, я адназначна буду галасаваць за вашу адстаўку. Эканомікай вы не займаецеся — ня хочаце, ваша палітычная канфрантацыя, якую вы працягваеце, арыентуючыся на Балта-Чарнаморскі саюз, — гэта шлях да развалу і падзелу рэспублікі. Абсурд яшчэ палягае ў тым, што кіраўнік парлямэнту не выяўляе думкі большасьці».

Міхаіл Качан, дэпутат ад вэтэранскай арганізацыі: «Я нядаўна быў сьведкам такой карціны ў Менску і Гомелі: вуліцы аблытаныя спэкулянцкімі ларкамі, група дзетак пераходзіла ад аднаго ларка да другога, і ўсе іх позіркі былі зьвернутыя на ласунак — на шакаляд, які там ляжаў коштам 300–400 рублёў. Хлопцы паміж сабой разгаварыліся і выказалі: “А раней мне мамка купляла шакаляд, а цяпер не — няма за што. Хай яны самі задушацца гэтым шакалядам”. Гэты праклён яны шлюць вам, Станіслаў Станіслававіч. Вы ня толькі зрабілі жабракамі старэйшае пакаленьне, вы адабралі шчасьце, радасьць у нашых дзяцей, што зьяўляецца самым каштоўным і дарагім капіталам для нашай нацыі… Наш народ 17 сакавіка 1991 году выказаўся за захаваньне Саюзу, але хто растаптаў жаданьне народу, хто напляваў на свой народ? Гэта самы галоўны “дэмакрат” — вы, Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч, які падпісаў Белавескае пагадненьне насуперак волі народу».

Іван Герасюк (Дэмклуб): “Не Шушкевіч вінаваты ў тым, што па ліцэнзіях міністэрстваў і розных “камаў” мільярдамі раскрадаюць Беларусь, што ў асобных нашых дзеячоў, блізкіх да выканаўчай улады, зьявіліся даляравыя рахункі ў замежных банках. Прозьвішча ня жонкі Шушкевіча, а жонкі Кебіча фігуравала ў сумнеўнай гандлёвай,для кагосьці выгаднай зьдзелцы. Не Шушкевіч будуе сабе вілу ў маляўнічых мясьцінах пад Менскам, ды падобную яшчэ ў водаахоўнай зоне ў Папярнянскім сельсавеце. У сьпісе гэтых лятыфундыстаў значацца прозьвішчы нейкіх Кеніка і Мясьніковіча (намесьнікі Кебіча — С. Н.). Я мог бы назваць шмат прозьвішчаў, але Савет міністраў вырас за гэты час настолькі, штомне проста ня хопіць часу».

І вырас апарат Саўміну ў тым ліку і за кошт былых супрацоўнікаў ЦК, менскіх абкаму, гаркаму і райкамаў кампартыі, якія не маглі дараваць прыхільнікам дэмакратыі паразы ў жніўні 91-га.

Мы заклікалі палітычных апанэнтаў да розуму.

Анатоль Вярцінскі (БСДГ): “Тут гучала слова “допрос”. Гэта ня толькі “допрос”, гэта “допрос с пристрастием”. І дзе барацьба ня толькі з Шушкевічам. Шушкевіч выбраны як мішэнь. Ідзе барацьба з тым накірункам, дэмакратычным разьвіцьцём, на шлях якога стала Рэспубліка Беларусь, якая хоча стаць нэўтральнай, бязьядзернай».

(4/4) Я пішу гэта і прыводжу цытаты для таго, каб яшчэ раз абвергнуць створаны дэпутатам Апазыцыі БНФ за дзесяцігодзьдзі (усё больш пераконваюся, што зусім не выпадкова, не з прычыны няведаньня фактаў, а сьвядома) імідж гэткага “узводу аўтаматчыкаў”, якія – так, зьдзейсьнілі прарыў у 1991-м, але больш ні на што не былі здольныя – ні на сыстэмную парлямэнцкую працу, на на законатворчую дзейнасьць, ні на кампрамісы з тымі, з кім у нечым былі нязгодныя.

Дзесяцігодзьзямі (і ня толькім афыіцыйнай гісторыяграфіяй – але і абсалютнай большасьцю “незалежных” гісторыкаў ды “незалежных” палітычных камэнтатараў) замоўчваюцца і створаныя Апазыцыяй БНФ дзясяткі законапраектаў у галіне дзяржаўнага будаўніцтва, эканомікі, сацыяльнай і культурнай сфэраў, і эканамічныя праграмы БНФ (іх было ў 1990-95 чатыры, з пакетам законапраектаў пад іх, сярод апошніх дастаткова првыгадаць Зямельны Кодэкс).

А бяз гэтай працы незалежнай Беларусі проста не існавала б (бо афіцыйныя структуры ВС і тым больш Саўмін калі нешта і рабілі, дык са спазьненьнем). Роўна як немагчыма яна была б і бяз тых кампрамісаў, бяз нейкіх саступак у малым дзеля выйгрышу ў вялікім, на якія даводзілася ў сваёй парлямэнцкай прайцы ісьці дэпутатам Апазыцыі на чале з Пазьняком – у тым ліку і з Шушкевічам.

Разумею, што мае словы не пераломяць агульную тэндэнцыю абплёўваньня дэпутатаў Апазыцыі БНФ (якая вытрымліваецца ня толькі ў “незалежнай” гісторыяграфіі, але і ў т.зв. “дэмакратычным руху” з пэўных прагматычных, скажам гэтак мякка, прычынаў). На бліжэйшыя 15-20 гадоў сытуацыя застанецца падобнай, на жаль. Будзе яна такой гадоў 15-20 і пасьля зьвяржэньня рэжыму, пакуль ня вырасьце новае пакаленьне гісторыкаў і аналітыкаў, не атручанае хлусьней ці замоўчваньнем.

Але калі захаваеццца хоць бы адзін асобнік стэнаграмаў ВС-12, хоць адзін дакумэнт БНФ, хоць адна кніга з праўдзівым расповядам пра часы апошняга нацыянальнага Адраджэньня – дойдзе (не пры нашым, дэпутатаў БНФ, жыцьці і не раней чым праз паўстагодзьдзе, але дойдзе) да нашчадкаў і сапраўдная беларуская гісторыя.

У гэтым – не сумняюся.

(3/4) Сяргей Антончык (БНФ): «Я як прадстаўнік рабочых, якія сюды мяне накіравалі, зь вялікім задавальненьнем займуся пасьля вашага галасаваньня падрыхтоўкай агульнапалітычнага страйку з патрабаваньнем адстаўкі ўраду і з патрабаваньнем адстаўкі Вярхоўнага Савету. І ня толькі адстаўкі, а яшчэ з прыцягненьнем да крымінальнай адказнасьці тых людзей, якія раскралі эканоміку, якія прадал ўсё, што можна прадаць. І таму я прапаную вам адумацца”.

Лявон Баршчэўскі (БНФ) : «Можна галасаваць за ўсё, што вы хочаце, гэта ваша права, шаноўнае спадарства, калі ласка. Але чарговы раз парушаць Рэглямэнт — гэта чарговы раз прымушаць недэмакратычным спосабам вырашаць пэўнае пытаньне».

Сяргей Навумчык (БНФ) : «Спадары дэпутаты, прадстаўнікі пракамуністычнай дэпутацкай большасьці! У мяне ўзьнікаюць сумненьні, ці ўвогуле здольныя вы прагназаваць разьвіцьцё падзей у грамадзтве. Вынясеньне ад імя спадароў Лукашэнкі, Прывалава і іншых вось гэтага пытаньня аб адстаўцы Шушкевіча, на жаль, пацьвярджае самыя сумныя прагнозы. Вы не прагназуеце сытуацыю ўвогуле. Якім бы неразумным вы ні лічылі нашае насельніцтва, але людзі здольныя будуць за гэтыя два–тры месяцы разабрацца, што ня можа старшыня Вярхоўнага Савету несьці адказнасьць за рашэньні Вярхоўнага Савету, за 300 дэпутатаў, якія прымаюць гэтыя рашэньні… Вы гаварылі пра хворую эканоміку. Але ўрад павінен несьці адказнасьць за эканоміку. І таму апазыцыя некалькі разоў ставіла пытаньне аб адказнасьці ўраду і пэрсанальна спадара Кебіча. Чаму ж вы тады нас не падтрымалі?»

Вольга Галубовіч (БНФ): «Шаноўныя калегі, няўжо мы хочам канчатковага распаду нашай незалежнасьці? Няўжо мы гэтага хочам? Няўжо мы хочам, каб сапраўды пачаліся і палітычныя і эканамічныя страйкі?»

Мікалай Крыжаноўскі (БНФ) : «Паглядзіце, хто выступае (супраць Шушкевіча — С. Н.)? Той, хто выступаў супраць дзяржаўнай сымболікі, рэзка выступае супраць Шушкевіча, таму што гэта шчыры беларус і таму што ён за адраджэньне Беларусі. Другі выступае — той, хто выступаў супраць дзяржаўнай мовы, сёньня ён таксама выступае супраць Шушкевіча.

Генадзь Маісееў: «Гэта звычайны канстытуцыйны дзяржаўны пераварот... Што ж, большасьць у нашым Вярхоўным Савеце (можа быць, палова) — людзі прарасейскай арыентацыі, …якіх савецкая ўлада за семдзесят зь лішнім гадоў існаваньня зрабіла мутантамі».

Мы адчувалі, што нашыя аргумэнты не ўспрымаюцца — выходзілі да мікрафонаў Ганчар, Карпенка, выбягаў Лукашэнка. Лукашэнка нас не зьдзіўляў, а вось тое, што з намэнклятурай зьліліся Карпенка і Ганчар, якія мелі каля дзясятка прыхільнікаў сярод дэпутатаў і называлі сябе дэмакратамі — тое было непрыемна. І небясьпечна: галасоў за недавер магло хапіць.

І тады мы проста ня ўзялі ўдзелу ў рэгістрацыі... У выніку, за недавер Шушкевічу прагаласавала 166 дэпутатаў — 8 галасоў не хапіла.” (“Дзевяноста трэці”, с. 246 -- 253.).

Кажучы простымі словамі, мы байкатавалі галасаваньне і ў выніку яго сарвалі. Але ў студзені 1994 і прыхільнікі Кебіча, і “маладыя ваўкі” (Лукашэнка разам з “алэнамі дэлонамі” Булахавым і Ганчаром) падрыхтапваліся лепей, сабралі поўную залю дэпутатаў, і хаця дэпутаты Апазыцыі БНФ ізноў блякавалі галасаваньне – нам ужо не ўдалося яго сарваць.

Заўважу, што ў наступныя гады я дзесяткі разоў бачыў у інтэрвью самога Шушкевіча заявы, што нібыта БНФ разам з камуністамі дамагаліся яго адстаўкі – пры тым, што ён цудоўна ведаў, што гэта ня так. І ў свой час нават выкавзваў удзячнасьць дэпутатам апазыцыі БНФ. Вось ягоныя словы ў інтэрвію газэце “Звязда” адразу пасьля спробы выказаць недавер у ліпені 1993: “«Што тычыцца ацэнкі дзеяньняў апазыцыі ў апошнія дні... Я зразумеў, што яна стала “глыбейшай”. Паглядзіце, наколькі эфэктыўна прымяніла яна яшчэ адну сваю “зброю” — байкот” (“Звязда”, 3 ліпеня 1993). І тым ня менш, у наступныя гапды Шушкевіч сьвядома будзе абвінаваць нас у сваёй адстаўцы – па факце, гэта было няпраўдай, а па-чалавечы... Ізноў жа -- Бог яму судзьдзя.

(2/2) Я ведаю, што ён не хацеў падпісваць гэты дакумэнт. Але – падпісаў, магчыма, убачыўшы ў гэтым усяго толькі чарговы кампраміс. Але адбылося тое, пра што яго папярэджвалі дэпутаты БНФ (зафіксавана ў стэнаграмах і дакумэнтах): вырваўшы ў яго подпіс пад здачай Беларусі пад фактычны кантоль маскоўскага Генштабу, праімпэрскія сілы праз некалькі дзён адправілі яго ў адстаўку. Ясная справа, маглі адправіць і раней, і Дамову падпісаў бы ўжо Грыб (увесь 1993 год ён якраз найбольш дамагаўся яе падпісаньня як старшыня Камісіі ВС па абароне і нацбясьпецы), але імпэрцам трэба быў подпіс менавіта Шушкевіча – як гаворыцца, для эфэкту, для зьдзеку.

Аддаючы належнае подпісу Шушкевіча пад дакумэнтамі аб ліквідацыі СССР, бачу ў ягонай асобе і прыклад, як важна бывае для палітыка не ўпусьціць час і не ісьці на кампрамісы з тымі, каму ня варта давяраць.

Не хацеў пісаць пра гэта ў дзень юбілею Станіслава Шушкевіча (15 сьнежня – 90 гадоў з дня ягоных народзінаў), бо калі ацэньваць яго як палітыка, даводзіцца казаць ня толькі пра станоўчае. Рэжым, натуральна, юбілей праігнараваў, гісторыя Беларусі ў іх пачалася з 1994 году. Зрабіла заяву Сьвятлана Ціханоўская, адзначыўшы, што “менавіта дзякуючы яго працы і прынцыповасці, Беларусь у 1991 годзе зрабіла выбар на карысць незалежнасці”.

Канешне, калі мы ўспрымаем Незалежнасьць як ня нешта аднамомантнае, а як гістарычны працэс (у некаторых краінах – напрыклад, ЗША -- ён займаў дзесяцігодзьдзі), роля кожнага палітыка, які да яго спрычыніўся, адметная. І ў гэтым сэнсе подпіс Шушкевіча пад Белавескімі пагадненьнямі аб спыненьні існаваньня СССР, бяспрэчна, і важная, і гістарычная.

Але я заўсёды кажу, што Белавескія пагадненьні (як і іх ратыфікацыі Вярхоўнымі Саветамі Беларусі, Расеі і Ўкраіны праз некалькі дзён), пры ўсёй іх значнасьці, былі толькі актам юрыдычнай канстатацыі распаду СССР. Актам важным – паколькі Бог ведае, колькі яшчэ магла цягнуцца няпэўная сытуацыя, пры якой т.зв. Цэнтар у асобе Гарбачова скукожыўся да памераў Крамля, але ўсё яшчэ трымаў палец на ядзернай кнопцы. Між іншым, ні ЗША, ні Захад у цэлым не падтрымлівалі распаду СССР аж да моманту адстаўкі Гарбачова 25 сьнежня 1991 г.

Аднак да моманту Віскулёў Беларусь (як і Ўкраіна) ужо была незалежнай дзяржавай, што было зафіксавана рашэньнем Вярхоўнага Савета 25 жніўня 1991. І адбылося гэта найперш дзякуючы Беларускаму Народнаму Фронту, дэпутацкай Апазыцыі БНФ у ВС-12, а калі пэрсаніфікаваць – Зянону Пазьняку, які яшчэ раней вылучыў Незалежнасьць як палітычную мэту і чый выступ перад галасаваньнем адыграў вызначальную ролю. Гэта гістарычны факт, і ад таго, што яго прыхоўвае афіцыйная гістроыяграфія, ён не перастае ім быць. (Да гонару Шушкевіча, калі ў першы дзень Сэсіі ён не падтрымліваў абвяшчэньне Незалежнасьці, на другі дзень зьмяніў сваю пазыцыю і як сьпікер сэсіі паспрыяў).

Праўда, падобна, афіцыйная гістрорыяграфія ўжо гатовая падаваць Незалежнасьць як “генацыд беларускага народа”, рыхтуючы беларусаў да ўваходу ў склад Расеі.

Паўтару: не Незалежнасьць узьнікла ў выніку распаду СССР (што і па сёньня пішуць некаторыя заходнія, ды і беларускія, аглядальнікі) – а распад СССР быў выенікам абвяшчэньне незалежнасьці былымі савецкімі рэспублікамі.

... Дрэнна, калі палітык у патрэбныя моманты не жадае ісьці на кампрамісы – але кепска, калі ён ідзе на іх празьмерна, асабліва страчваючы час. Тады ўпускаецца гістарычны шанец. На вялікі жаль, на пасадзе старшыні ВС Шушкевіч паспрыяў зусім ня тым, хто імкнуўся гэта шанец скарысчтаць.

Найперш маю на ўвазе ягонае адмоўнае стаўленьне да ініцыятывы БНФ правесьці ў 1992 годзе новыя парлямэнцкія выбары. Няма сумневу, што калі б выбары былі праведзеныя менавіта тады, у 1992-м, прыхільнікі Незалежнасьці і дэмакратыі калі б і не атрымалі большасьць, дык значна ўмацавалі б свае пазыцыі ў парлямэнце. Перакананы, што быў бы абраны дэпутатам і сам Шушкевіч (а магчыма – і ізноў сьпікерам).

Галоўнае -- удалося б запазьбегчы ці хаця б адцягнуць на 5-7 гадоў і ўвядзеньне прэзыдэнцтва. У электаральны ўзрост уступіла б новае пакаленьне, якое б у значнай ступені “збалянсавала” галасы сваіх дзядоў зь іх настальгіяй па СССР. Менавіта 1992 год быў апошнім шанцам для пераменаў – далей ужо палітычная актыўнасьць людзей істотна зьменшылася, затое (ня без уплыву кебічаўскіх праімперскіх СМІ) ўзьніклі азлобленасьць на “дэмакратаў” (“Дэмакраты ва ўладзе – Ельцын, Гайдар, Чубайс!” – асноўная маса ўсё яшчэ ўспрымала Маскву як камандны цэнтар) і жаданьне “вярнуцца ў СССР.
Станіслаў Станіслававіч імкнуўся знайсьці кампрамісы з тымі, для каго Незалежнасьць была альбо пустым гукам, альбо варожай ідэяй. Крок за крокам здаваў ён пазыцыі, і скончылася ўсё сумна – падпісаньнем 31 сьнежня 1993 Дамовы аб далучэньні Беларусі да сыстэмы Калектыўнай бясьпекі СНД. (1/1)

Вайна ў Чачні мусіла спыніць сілай заканамерны працэс распаду РФ, які пачынаў набываць незваротны характар. Варыянт рэальнай фэдэралізацыі з правам выхаду з РФ тым, хто гэтага б пажадаў, азначаў бы істотнае зьмяншэньне ўплыву Крамля, які ўжо зросься з капіталам і стрыг мільярдныя купоны з паставак паліва і сыравіны, якія выкачвалі з рэгіёнаў.

У першый жа дзень нападу на Чачню дэпутаты Апазыцыі БНФ у ВС-12 асудзілі агрэсію, якой Ельцын павязаў сябе крывёю са спэцслужбамі і, фактычна, паставіўз кропку ў спадзевах на дэмакратычнае разьвіцьцё Расеі (хаця гэтыя спадзевы яшчэ амаль тры дзесяцігодзьдзі заставаліся ў некаторых заходніх палітыкаў).

“У інтарэсах новых расейскіх карпарацыяў, манаполіяў і капіталу вядзецца жорсткая бесчалавечная вайна... Імпэрскія сілы, сілы вайны, якія кіруюць Расеяй, паказалі ўсяму сьвету сваё жудаснае аблічча, пацьвердзілі, што яны гатовыя на ўсё і ня спыняцца ні перад якой жорсткасьцю, ні перад крывёй. (З заявы дэпутацкай Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце 12-га скліканьня).

Падзеньне Асада сьведчыць, што ўсе дыктатуры рана ці позна церпяць паразу (шкада толькі, што ў некаторых рэгіёнах на зьмену ім прыходзяць дзікуны). Бясспрэчна, гэта геапалітычная параза Пуціна – самая вялікая за чвэрць стагодзьдзя ягонага панаваньня. Але тым болей ён будзе імкнуцца ня выпусьціць з-пад кантролю Беларусь, сувэрэнітэт якой Лукашэнка пачаў здаваць з першых дзён, як быў праведзены ва ўладу Масквой.

Паглядзеў «Жыцьцё-маліна» Мікіты Мелказёрава з нью-ёрскім інвэстарам Ігарам Маханьком.

Цікавая, як звычайна ў Мелказёрава, гутарка, асабліва як для мяне, чалавека бясконца далёкага ў роўнай ступені што да айці, што да інвэстмэнту. Адзначу і беларускую мову шаноўнага Ігара Маханька (што вельмі рэдка для беларускіх бізнэсоўцаў, на вялікі жаль).

Нельга не пагадзіцца з Маханьком, дзе ён кажа, што вельмі шмат было супраць беларусаў (і, дадам, ня толькі ў ХХ стагодзьдзі, але і ў папярэднія).

Але вось адна ягоная канстатацыя зьдзівіла: «90-я проста прыбілі ўсё нацыянальнае Адраджэньне».

У нечым гэта, канешне, унікальная заява – бо афіцыйная прапаганда якраз падае пачатак 90-х як актыўнасьць «нацыяналістаў», разумеючы пад імі «нашчадкаў нацысцкіх акупантаў», а нацыянальна сьвядомыя, сумленныя гісторыкі, наадварот, адзначаюць гэты пэрыяд як вяршыню беларускага Адраджэньня ў ХХ стагодзьдзі.

Калі Ігар Маханёк сапраўды ня бачыць розьніцы паміж пэрыядам да прыходу Лукашэнкі ў 1994 годзе і пасьля, дык ягонае нэгатыўнае ўспрыманьне 90-х ён нічым не адрозьніуаецца ад таго, што дзесяцігодзьдзямі насаджае ў сьвядомасьць беларусаў лукашэнкаўская прапаганда пра «лихие девяностые».

Цяпер па Беларусі нават фотавыставу пра пачатак 90-х возяць – з выявамі чэргаў ля прадуктовых крамаў, талонамі на тавары першай неабходнасьці і г.д., што павінна стварыць у новага пакалентьня ўражаньне сацыяльнага апакаліпсісу. Які ледзь не ў апошні момант перад канчатковым падзеньнем у бездань спыніў Лукашэнка.

Пры гэтым, заўважу, прапаганда бессаромна прадтасоўвае факты. Так, дыфіцыт прадуктаў і тавараў сапраўды быў, але ў апошнія гады існаваньня СССР. А ўжо з пачатку 1992-га рынак (і ў прамым, і ў пераносным сэнсах) пачаў насычацца, у 1993-м вы маглі свабодна набыць усё, што заўгодна; была іншая праблема – у людзей не хапала грошай.

Так, эканамічныя і сацыяльныя праблемы былі, і вельмі вострыя – але праз іх у пэрыяд трансфармацыі прайшлі ўсе без выключэньня постсацыялістычныя краіны былога «сацлягеру» і былыя рэспублікі СССР. Розьніца ў тым, што Чэхія і Польшча, Эстіонія і Літва ня збочылі са шляху рынкавых рэформаў.

Але ў сэнсе нацыянальнага Адраджэньня паячатак 90-х быў па-сапраўднаму «залатым часам» (праўда, даваўся ён штодзённымі высілкамі тысяч актывістаў БНФ і ТБМ, дэпутатаў Апазыцыі БНФ у ВС-12, членаў Касмісіі ВЫС па адукацыі, культуры і захаваньні гістарычнай спадчыны).

У пачатку 90-х адукацыйныя ўстановы пераходзілі на беларускую мову (1 верасьня 1993 ў беларускамоўныя класы пайшлі 80% школьнікаў), выдаваліся раней забароненыя творы рэпрэсаваных літаратараў, выходзілі навуковыя манаграфіі і папулярныя кнігі, у якіх упершыню раскрываліся тыя падзеі нацыянальнай гісторыі, якія замоўчваліся дзесяцігодзьдзямі. Зьяўляліся новыя літаратурныя і гістарычныя часопісы, ладзіліся выставы мастакоў (дастаткова ўзгадаць суполку «Пагоня»), на сцэнах тэатраў ставіліся спэктаклі па пьесах, пра якое маё пакаленьне школьнікаў 70-х нававт ня ведалі (напрыклад, «Тутэйшыя» Купалы).

Якое ж тут «90-я проста прыбілі ўсё нацыянальнае адраджэнне»?

Нарэшце, калі б ня рух нацыянальнага Адраджэньня, вяршыняй якога было авбвяшчэньне Незалежнасьці Беларусі 25 жніўня 1991 – у пакаленьня Ігара Маханька былі б усе шанцы вырасьці ў Расейскай Фэдэрацыі і пазьней быць мабілізаваным пад які-небудзь Ваўчанск.

Ігару Маханьку, чыё школьніцтва, як я разумею, прыпала на канец 90-х — пачатак нулявых, гэтага ўжо не давялося засьпець. Ён, пэўна, ужо і вучыўся па іншых падручніках (тыя, выдадзеныя ў пачатку 90-х з бел-чырвона-белай вокладкай школьныя падручнікі па гісторыі, былі зьнішчаныя пасьля «рэфэрэндуму» 1995 г.).

Гэта прыклад, як практыка замоўчваньня – і ў адукацыі, і ў дзяржаўных СМІ – стварыла «белыя плямы» ва ўспрыманьні зусім нядаўняй мінуўшчыны нават у нацыянальна сьвядомых асобаў. (1/2)

(2/2) У нулявыя яшчэ хоць нешта заставалася ад пачатку 90-х, цяпер жа, калі ў Беларусі і адукацыя, і дзяржаўная прапаганда пракітычна ўжо цалкам пераведзеная на рэйкі «русского мира», мы атрымаем пакаленьне, якое (у большасьці сваім) будзе цалкам арыентаванае на Маскву.

ВАСІЛЬ БЫКАЎ ПРА СТВАРЭНЬНЕ «САЮЗНАЙ ДЗЯРЖАВЫ»: «ГЕНАЦЫД І ЗЛАЧЫНСТВА СТАГОДЗЬДЗЯ»


8 сьнежня 1999 Лукашэнка і Ельцын падпісалі дамову пра стварэньне «саюзнай дзяржавы» - псэўдадзяржавы, якая, аднак, зрабілася апраўданьнем ўсіх наступных дзеяньняў у накірунку паступовай ліквідацыі Незалежнасьці Беларусі.


У той дзень я патэлефанаваў Васілю Ўладзімеравічу Быкаву ў Франкфурт. Вось запіс нашай гутаркі для «Свабоды».

Навумчык:  Васіль Уладзімеравіч, Вы ў курсе, што сёньня адбылося падпісаньне «саюзнай «дамовы?

Быкаў: Так, у курсе. Я ўжо шмат разоў гаварыў пра маю пазыцыю на гэты конт. Канешне, гэта ня толькі сумная справа, гэта, ўвогуле – злачынства стагодзьдзя. У адносінах да беларускай нацыі – гэта, безумоўна, генацыд, гэта – канец яе гісторыі. Інакш да гэтага аднесьціся нельга.

Беларусаў і так гісторыя крыўдзіла на працягу многіх стагодзьдзяў. Прынамсі з XVI стагодзьдзя як страціла, так сказаць, усякую незалежнасьць нашая дзяржава, так яна гэтую дзяржаўнасьць толькі пад канец XX стагодзьдзя набыла, выпадкам. І гэты шанец не ўдаецца выкарыстаць.

Я думаю што цяпер, калі многія і заходнія розумы, і нашыя таксама, знаходзяцца ў нейкай прастрацыі з прычыны гэтага аб’яднаньня, аншлюса, дык праз нейкі час прыйдзе ацьверазеньне, і ўсё гэта будзе ацэнена вельмі выразна.

Гэтая выразнасьць заключаецца ў тым, што канчаецца, прынамсі, калі не сілком, дык іншым спосабам, канчаецца беларуская гісторыя. Беларусы не змаглі ў XX стагодзьдзі скарыстаць свой гістарычны шанец. З прычыны пэўных нагодаў, канешне. Што тут зробіш.

Канешне, трэба было б недзе набрацца аптымізму. Пра гэта цяпер мы ўсе думаем і гаворым, але ўся справа ў тым, дзе яго ўзяць, адкуль ён можа зьявіцца, гэты аптымізм?

Гістарычны аптымізм – ён, можна сказаць, існуе. Але паколькі кожная асоба разважае ў межах свайго псыхалягізму, уласнага, дык тут якраз гэты аптымізм не праглядаецца нідзе.

РУССКИЙ ИНТЕЛЛИГЕНТ КАКОВ ОН ЕСТЬ

Русский писатель Дмитрий Быков в одном из своих недавних ютуб-выпусков напрямую заявил, что русская интеллигенция исчезла – а в пору, когда она была, представляла собой «гнилой цветок на гнилом болоте».

Вряд ли можно дать более точное определение.

Само понятие интеллигенции, как известно, придумано в России и базируется, помимо прочего, на таком качестве, как сострадание. «Сострадание – неотъемлемое качество русского интеллигента» - это мы усвоили ещё из школьных хрестоматий. На него же, на сострадание к “униженным и оскорблённым” указывали нам в произведениях практически всех русских классиков – начиная от Пушкина, Некрасова и Достоевского.

Вспоминать, что Пушкин одобрил подавление восстания 1830-31 годов (происходившего и на беларуских землях), что Некрасов пропел хвалебную оду Муравьёву, отправившему на виселицу Кастуся Калиновского и его соратников, а Достоевский сделался, по сути, идеологом имперского монархизма (и по совместительству антисемититом) -- считалось излишним. «Оставьте: это спор славян между собою» (Пушкин).

Таким образом, даже самые именитые «русские интеллигенты» не отвечали критерию ими же и придуманного термина - состраданию.

Писатели Фёдор Абрамов, Василий Белов и Валентин Распутин считались «совестью России» из-за сострадания к участи русского крестьянина («Мужики и бабы» -- название абрамовской эпопеи). Но их не тревожило, что эти самые русские мужики, облачившись в военную форму или в галифе НКВДиста, без всякого душевного смятения идут порабощать «окраинные народы» уже советской империи, а бабы истошно вопят по своим, но никак не по тем, кого «свои» убивают («Наших мальчиков-контрактников, наших героев, отправляют под пули украинцев без всякой боевой подготовки и необходимого снаряжения» - это уже из сегодняшнего).

К «мужикам и бабам» захваченных народов сострадния «совести России» не выявляли. Во всяком случае, вы не найдёте его в их текстах – ни художественных, ни публицистических.

А вот ещё «совесть» -- академик Дмитрий Лихачёв, в годы горбачёвской перестройки он считался непререкаемым моральным авторитетом: узник ГУЛАГа, автор всемирно известных научных трудов... Но его высказывания о событиях беларуской истории можно смело включать в нынешние, созданные по указке Кремля, учебники, цель которых – сформировать у молодых беларусов имперское восприятие мира и стереть беларускую идентичность начисто.

Есть русская интеллигенция.
Вы думали — нет? Есть.
Не масса индифферентная,
а совесть страны и честь.

Есть в Рихтере и Аверинцеве
земских врачей черты —
постольку интеллигенция,
постольку они честны.

-- писал поэт Андрей Вознесенский, не намного уменьшив количество тех, кто хоть в какой-то мере отвечал критериям ими же и придуманной «интеллигентности».

С академиком, народным депутатом СССР Сергем Аверинцевым я был в январе 1991 года в Вильнюсе в забаррикадированном защитниками литовской независимости здании парламента (ждали атаки десантников). Но тем же 91-м солидарность российских интеллектуалов и закончилась – распад СССР, как и Путин (і как сейчас выясняетсяя из его книги, и Навальный) они восприняли «геополитической катастрофой».

Чтобы было яснее: освобождение народов от рабства – это катастрофа.

Уже упомянутые Белов и Распутин встали на откровенно шовинистические позиции, да и сам Вознесенский не удержался, создал «видеому» -- карту СССР по типу плакатов с изображением разделанной говяжьей туши, что висели в мясных отделах. Мол – вот, разрезали «живую плоть» ...

И даже от диссидентов советских времён приходилось слышать: «Ну, а после Лукашенки – может, всё же объединимся?».

Из тех, известных, кто оставался в России, могу назвать только двух, не подверженных имперской коррозии – Сергей Адамович Ковалёв и Валерия Ильинична Новодворская.

У абсолютного же большинства русской интеллигенции не прекращался «плач» по советской империи, и не было в нём ноты сострадания к тем, из кого Россия неизменно высасывала всё, что только могла. (1/2)

(2/2) Кстати, в последние советские десятилетия 40% всего производимого в БССР уходило в «центр» (удельный же вес сельхозпродукции, поставляемых Москве и Ленинграду, был ещё большим).

Но как подсчитать количество культурных ценностей, осевших в российских музеях и запасниках? Наверное, всё же можно высчитать, если вспомнить слова профессора Адама Мальдиса: на территории Беларуси остался только 1% (один процент) материального культурного достояния.

Сегодня Беларусь – как никогда ослаблена путинско-лукашенковским режимом, но пусть и через десятилетия, всё же иные времена наступят. Не наши дети дождутся – так внуки. И Москве придётся отдавать то, что награблено, украдено или взято обманом.

... На следующий год после восстановлоения независимости Беларуси и распада СССР довелось мне быть в Германии в кампании московских политиков и политологов, чуть старше меня, тогдашнего тридцатилетнего.

С одним из них мы затронули «национальный вопрос», и я сказал что-то вроде того, что если меня, который в студенчестве писал научную работу по прозе Михаила Булгакова и переписывался с его женой, знает наизусть десятки стихотворений Мандельштама и Пастернака, считают националистом в негативном значении этого понятия – то вслед за моим они увидят совсем иное поколение беларуских националистов. Для которого взаимоотношения с Россией будут упираться в вопрос не национальный, а исключительно в климатический: как сделать так, чтобы во рву между Беларусью и Россией крокодилы не подыхали от холода.

Я имел удовольствие беседовать не просто с русским интеллигентом, получившим блестящее образование, доктором исторических наук – я беседовал с потомственным русским интеллигентом, выросшим не в семье сельского учителя или врача, а в самой что ни есть элитарной московской среде.

Судите сами: отец – один из ведущих советских кинокритиков, секретарь Союза кинематографистов, мать – завотделом поэзии журнала «Новый мир» времён Твардовского; именно при ней в журнале, впервые после знаменитого «ждановского» постановления ЦК ВКП(б) 1946 года, была впервые опубликована Ахматова; в этом же качестве она не единожды упоминается самой Ахматовой в «Записках об Анне Ахматовой» Лидии Чуковской. Куда уж интеллигентнее!

Мой собеседник, потомственный русский интеллигент, был знаменит и ранее, входил в разные президентские советы и комиссии, но сегодня приобрёл славу, без преувеличения, всемирную – после того, как призвал Путина нанести по Польше превентивный ядерный удар. Это – Сергей Караганов.

Задолго да изобретения атомной бомбы, в 1832 году (как раз после одобрения Пушкиным подавления «польского восстания») Гоголь написал, что «Пушкин есть явление чрезвычайное и, может быть, единственное явление русского духа: это русский человек в его развитии, в каком он, может быть, явится через 200 лет».

Ну, вот этот русский человек "в его развитии", но уже с ядерным ударом по Польше (далее – везде) и явился.

(Перевод с беларуского).

І яшчэ пра прапанову “ісьці на паклон да Лукашэнкі”.

Гэта ілюзія — лічыць, што Лукашэнка ўсім даруе коштам ці то самароспуску дэмсілаў (што прапануе кіраўнік Фонду спартовай салідарнасьці Аляксандар Апейкін), ці нават нейкага усенароднага пакаяньня, — і выпусьціць усіх палітаязьняў, і спыніць рэпрэсіі, і дазволіць беспакарана вярнуцца эмігрантам.

Дарэчы, тут ужо трэба дагаворваць да канца: у такім выпадку (які я разглядаю як выключна тэарэтычны) меліся б на ўвазе – а магчыма, і ў першую чаргу – створаныя з беларускіх добраахвотнікаў вайсковыя структуры ва Ўкраіне. Які б лёс чакаў гэтых людзей? І як бы ўкраінцы ўспрынялі такі крок?

Бо ня будзе перабольшваньнем сказаць, што найперш добраахвотнікі, як і палітвязьні, якіх катуюць у лукашэнкаўскіх турмах за падтрымку Ўкраіны, у вачах украінскага народа – выратоўваюць гонар Беларусі, з тэрыторыі якой пачалася расейская ангэсія.

Ёсьць і іншае, што прымушае лічыць такую прапанову ілюзорнай.

Нават калі б гэта было ў інтарэсах Лукашэнкі палітычна (а ён пад кантролем Масквы, і масавы тэрор — загад Масквы, тут ягоны інтарэс супадае з жаданьнем Крамля), нават тады ён бы ня здолеў пайсьці на гэта з прычыны асаблівасьцяў сваёй помсьлівай натуры. Гэта як драпежнік — паспрабаваўшы крыві, ужо не адмовіцца ад ўсё новай і новай крыві.

І такіх драпежнікаў цяпер – не адзін і ня два; рэпрэсіўны апарат, усе гэтыя чэкісты і губазікаўцы ўжо, як падаецца, выйшлі з-пад кантролю, ім ужо ня трэба ніякіх загадаў, яны самі сябе падсілкоўваюць нянавісьцю ды агрэсіяй.

І потым, тое “перамір’е” было б толькі на адзін дзень, у які б выйшлі вязьні і вярнуліся эмігранты – каб назаўтра ізноў сесьці ці зьехаць.

Бо такі “абмен” азначаў бы яшчэ адну абавязковую ўмову: уся палітычная (грамадзкая таксама) дзейнасьць мусіла б быць спыненая на дзесяцігодзьдзі. Аж пакуль Міколка не дасягне ўзросту, калі народныя масы змогуць арганізавана сфармаваць кіламэтровыя чэргі на “выбарах” і аддаць свае галасы пераемніку.

Усе гэтыя два дзесяцігодзьдзі нішто і нідзе не павінна было б варушыцца, ніхто і слова не павінен быў бы сказаць супраць ня тое што Лукашэнкі і ягонага клану — нават супраць самай дробнай мясцовай улады (і гэта не гіпербала: ужо цяпер пачалісяь суды за крытыку камунальных недапрацовак мясцовага начальства, чаго не было і ў 1937-м).

Гэта нават нельга было б параўнаць з абсалютысцкай манархіяй XVIII cтагодзьдзя да Вялікай Французкай рэвалюцыі — ня ведаю нават, які прыклад узяць з гісторыі. Старажытны Рым не падыходзіць дакладна, там хоць і было рабства, але існавалі для пэўнай катэгорыі і дэмакратыя, і права. Хіба што Эгіпет часоў фараонаў і будаўніцтва рабамі пірамідаў.

Магчыма, якраз старажытнаэгіпецкі час і быў любімым пэрыядам студэнта гісторыка-геаграфічнага факультэту Магілёўскага пэдінстытуту Шуры Лукашэнкі, і татальнае рабства народа, поўнае яго падпарадкавньне і бязьмежная асабістая ўлада зрабіліся ягонай марай.

Але ці варта нам аддаваць свае жыцьці за рэалізацыю гэтай мары?

Прачытаў інтэрвію Аляксея Знаткевіча (бліскучая праца майго колішняга калегі па “Свабодзе”) з амэрыканскім дасьледчыкам Маркам Эпіскапасам «ЗША павінны адмовіцца ад зьмены рэжыму ў Беларусі» (сэнс прапаноў Эпіскапаса выказаны ў загалоўку, плюс – прывесьці “такіх людзей, як Ціханоўская, да нейкага дыялёгу з урадам у Менску”). Не ацэньваючы самі прапановы, дазволю сабе зьвярнуць увагу на дзьве базавыя памылкі шаноўнагап Марка Эпіскапаса.

Ён кажа, што Лукашэнку “вельмі зацікавіць”магчымасьць “аслабіць візавы рэжым паміж Беларусьсю і Эўропай. Мы можам садзейнічаць усім відам студэнцкіх паездак паміж Беларусьсю і Эўропай”.

Ды ніяк гэта яго не зацікавіць. Лукашэнка арганічна не прымае Захад (сьведчу як чалавек, які ведае яго з 1990 года), і ня хоча ён для беларусаў ні аслабленьня візавага рэжыму, ні “студэнцкіх паездак”. Наадварот -- ён хоча максымальна ізаляваць Беларусь ад Захаду.

Гэтага ж жадае і Пуцін, і тут мы пераходзім да другой памылкі:

“Супрацоўніцтва (з Захадам – С.Н.) — гэта тое, на што Пуцін ня можа накласьці вэта. Бо як Пуцін скажа Лукашэнку ня весьці спраў з Эўропай, ня мець ніякіх гандлёвых стасункаў з Захадам? Ён сапраўды ня можа гэтага сказаць”.

Неверагодная наіўнасьць!

Лукашэнка выканае загад ня тое што Пуціна – ён ускочыць на заднія лапкі па шчалчку, умоўна кажучы, апошняга чыноўніка з адміністрацыі расейскага прэзыдэнта (менавіта на такія загады ён і зьнішчае цяпер у Беларусі ўсё беларускае). Лукашэнка цалкам кантралюецца Крамлём і Лубянкай (зрэшты, гэта адно і тое ж).

ЗША ўпусьцілі момант у пачатку 1990-х, калі ня толькі Апазыцыя БНФ у ВС-12 ня мела ніякай рэальнай падтрымкі, але і Беларусь фактычна ня мела падтрымкі – насуперак дзесяткам мільярдам даляраў, якія Белы дом штогод увальваў у Расею, не жадаючы прызнаць, што яна захавала свой чэкісцкі імпэрскі характар.

Сёньня кардынальна зьмяніць сытуацыю ў Беларусі можна толькі адным спосабам – зьнішчыць Расейскую імпэрыю.

Уставіў у другое выданьне “Дзевяноста чацьвёртага” красмоўную цытату папярэдніка расейскага дэмакрата Навальнага, расейскага дэмакрата Сабчака: “Но я не исключаю, что многие российские территории, переданные Белоруссии, ... со временем вернутся в состав России” (“Россия, № 51, 1993).

Сабачк быў патронам Пуціна, потым Пуцін забіў Сабчака, потым – забіў Навальнага: а чаго вы хацелі ад чэкіста? Але стаўленьне да незалежнасьці былых савецкіх рэспублік як да “геапалітычнай катастрофы” што ў расейскіх дэмакратаў, што ў чэкіста -- аднолькава шавіністычнае і імпэрскае.

У апошнія суткі мы бачылі, як дзейнічае сапраўдны парлямэнтарызм. І які ён моцны – куды мацнейшы за прэзыдэнцтва – калі ў краіне працуе Канстытуцыя.

Захацелася прэзыдэнту дэмакратычнай Паўднёвай Карэі з адных толькі яму вядомых прычынаў абвясьціць ваеннае становішча – а дэпутаты парлямэнта палічылі гэта антыканстытуцыйным, і генэралы імгненна вярнулі салдат у казармы.

Цяпер парлямэнт рыхтуе імпічмэнт, і пакуль яшчэ дзейнаму прэзыдэнту застаецца маліцца, каб толькі адстаўкай скончылася: ягоныя папярэднікі адзін за другім адпраўляліся ў турму (за карупцыю).

У Беларусі ў свой час быў моцны парлямэнт. З моманту абвяшчэньня Незалежнасьці 25 жніўня 1991 і да 1994 у краіне не было ніводнага палітвязьня (!). Спробы перасьледу міліцыяй мясцовых апазыцыйных актывістаў з падачы рэгіянальных кіраўнікоў здараліся, але пасьля кожнай ішоў дэпутацкіт запыт ад Апазыцыі БНФ, і міністар МУС генэрал Ягораў быў вымушаны апраўдвацца перад дэпутатамі, паведамляць пра дысцыплінарныя пакараньні сяржантам ды лейтэнантам за пеправышэньне службовых паўнамоцтваў.

А ведаеце, чаму ён гэта рабіў, цудоўна пры гэтым разумеючы, што галасоў Апазвыцыі БНФ (толькі 30 дэпутатаў з трох сотняў) фармальна не хапіла б адправіць ягро ў адстаўку?

Ён ведаў, што пры ўсёй сваёй палітычнай маналітнасьці парлямэнцкая большасьць – маса неаднародная, у ёй існуюць свае групы (як рэгіянальныя, гэтак і прафэсійныя), розныя, часам супрацьлеглыя эканамічныя інтарэсы, і хто яго ведае, ці ня станне ён, міністар, разьменнай манетай у спрэчцы гэтых групаў, якія своечасова і ўдала скарыстаюць магчымую ініцыяву дэпутаў БНФ аб адстаўцы.

Вось і вымушаны быў ён (і іншыя міністры) улічваць меркаваньне зусім нязначнай па колькасьці дэпутацкай групы.

Але падобнае – ненапісаныя законы парлямэнтарызму, ледзь не ад ангельскай Вялікай Хартыі вольнасьцяў XIII стагодзьдзя. Яны дзейнічалі нават у абраным пры камуністах, зусім не ідэальным Вярхоўным Савеце.
Я ўжо не кажу пра тое, што калі Вярхоўны Савет у студзені 1994-га прагаласаваў за адстаўку таго ж Ягорава і старшыні КДБ Шыркоўскага – яму і ў галаву не прыйшло “ставіць у ружжо” міліцэйскія падразьдзяленьні, выводзіць на праспэкты Менску броентранспартэры ўнутраных войскаў – бо дзейнічала Канстытуцыя.

І таму адным з пытаньняў першага “рэфэрэндуму”, праведзенага Лукашэнкам у 1995 годзе – было права прэзыдэнта распускаць парлямэнт. Што ён пазьней і зрабіў

Мяне часам папракаюць, што часта спасылаюся на падзеі першай паловы 90-х. Але той час – адзіны свабодны (хай і адносна свабодны) ў найноўшай гісторыі Беларусі, калі існавала і дзейнічала (хай і неаідэальна) канстытуцыйная дэмакратыя.

А галоўнае -- гэта абвяргае меркаваньні, што беларусы нібыта “не гатовыя” да дэмакратыі.

І з нацыянальнай Гісторыяй, у якой ёсьць Статут ВКЛ, мы ніяк ня горшыя за паўднёвакарэйцаў.

Шосты дзень ідзе супрацьстаяньне ў Тбілісі – і зьвярніце ўвагу на паводзіны сілавікоў. Так, вадамёты, сьлезацечны газ – але не агнястрэльная зброя. У жніўні 2020 менскія генэралы-падонкі (як з МУС, гэтак і арміі – “сілы спэцыяльных апэрацый”) адразу аддалі загад забіваць. У Грузіі генэралы ведаюць: пасьля загаду страляць сілавікам (і іх сем’ям) лепш будзе адразу зьяжджаць, бо – проста разьвітаюцца з жыцьцём. Кветак, адбымкаў і пацалункаў ня будзе дакладна.

Пры ўсім сваім крытычным стаўленьні да Байдэна як да палітыка – разумею ягоны подпіс пад памілаваньнем сына.

Амэрыканскія прэзыдэнты перад сканчэньнем паўнамоцтваў падпісваюць памілаваньне некалькім сотням асуджаных. Гэта – акт міласэрднасьці. Не справядлівасьці, а – міласэрднасьці. І можна зразумець Байдэна, які паўстагодзьдзя таму страціў у аўтакатастрофе сям’ю, а нядаўна – дарослага сына. Перакананы: міласэрднасьць вышэй за палітыку і палітычную рэпутацыю.
І праявіць неміласэрднасьць да ўласнага сына (калі адначасна падпісваеш памілаваньне сотням іншым) – гэта, пэўна, пазыцыя і прынцыповая, але, прабачце, у нечым нечалавечая. Ну, мне так здаецца.

Думаю, што Трамп у дачыненьні да члена сваёй сям’і зрабіў бы тое ж самае (ён і рабіў –памілаваў свёкра дачкі), ды і любы іншы прэзыдэнт гэтак жа зрабіў бы.

Адзінае, было б добра, каб перад сваёй адстаўкай Байдэн пазбавіў Трампа ад неабходнасьці мілаваць асуджаных за штурм Капітолію і зрабіў гэта сам.

У свой час Форд памілаваў свайго папярэдніка і аднапартыйца Ніксана (хаця, калі не памыляюся, у сьвятле нядаўняга рашэньня Вярхоўнага Суда аб непадсуднасьці за дзеяньні на пасадзе прэзыдэнта сёньня ён лічыўся б не вінаватым і ня меў неабходнасьці ў памілаваньні).

(2/2) Паўтару, што пісаў сто разоў наконт мірнага супраціву: рэжым можна было зваліць і без чалавечых ахвяраў. Пры падрыхтоўцы агульнанацыянальнага страйку (а часу для гэтага хапала) хаця б на дзясятку бюджэтаўтворных прадпрыемствах узьнікла б кардынальна іншая сытцуацыя, Лукашэнку не ўратаваў бы нават Пуцін, бо натоўп можна расстраляць, а да кожнага з дзясяткаў тысяч рабочых, якія ня выйшлі на працу АМАПаўца ці “роснвардзейца” не прыставіш.

Але штабу ня трэба былі парады лідэра рабочага руху дэпутата Апазыцыі БНФ у ВС-12 Сяргея Антончыка, ні парады Пазьняка. “Вы ўсё прас...лі, а мы цяпер вам пакажам, як трэба рабіць рэвалюцыю!” – пра такія заявы хлопчыкаў-дзевачак са штабу прыгадвае шмат хто з тых, хто быў у дэмакратычным руху з рэжымам задоўга да 2020-га.

Паказалі...

Вось пішуць: а чаму Пазьняк не прыехаў і не ўзначаліў? На той момант абсалютным аўтарытэтам і абсалютнай верай у людзей (прычым на ўзроўні бажаства) валодала толькі “троіца” на чале з Ціханоўскай, і слухаць людзі былі згодныя толькі таго, на каго Ціханоўская, умоўна кажукчы, пакажа пальцам. Спробы Пазьняка прабіца да Ціханоўскай, як вядома, скончыліся нічым (не абвінавачаваю ў гэтым Сьвятлану: упэўнены, што ёй альбо не перадалі прапанову, альбо настойліва адравілі, што ня дзіўна: Ціханоўскую ўшчыльную атачалі прарасейскія асобы).

Калі нехта заўважыў, я чатыры гады не выказваю крытыку Ціханоўскай і яе структураў (прынцыпова не раблю гэта як прадстаўнік Рады БНР, якая ня ўмешваецца ва ўнутранапалітычны працэс) – але я яшчэ, нейкім чынам, і аўтар кніг і публікацый па найноўшай гісторыі, і аналізаваць падзеі гістрорыі пакідаю за сабой права.

Што да 2020-га, дык, на мой погляд, ён падзелены на мінімум чатыры этапы: пачатак “выбарчай” кампаніі, сама кампанія, поствыбарчыя пратэсты і сытуацыя пасьля жніўня. І лідэрства было рознае, а таму розная і адказнасьць. Так, да прыкладу, Павал Латушка ня можа несьці адказнасьці за падрыхтоўку (дакладней, яе адсутнасьць) масавых выступаў мінімум да дня галасаваньня, роўна як і Сяргей Ціханоўскі не адказвае за тое, што адбывалася пасьля ягонага арышту. Але былі і агульныя лідэры цягам усяго працэсу.

І таму аналітыкам і будучым гісторыкам трэба дыфэрэнцавана падыходзіць да пэрсанальных ацэнак.

Дык пацьверджу тое, што напісаў раней: народ мае права на пратэст і нават на паўстаньне. І больш за тое: як было зафіксавана ў легендарнай Дэклярацыі, народ нават абавязаны зрынуць уладу сілай, калі гэта – улада ўзурпатара.

Беларускі народ імкнуўся вызваліцца ад узурпатара.

Але лідэры – найпер тыя, хто уцягнуў у “выбары” -- апынуліся не на ўзроўні патрабаваньняў народа.

І ў выніку пратэст – ва ўсялякім разе, на сёньняшні дзень – скончыўся разгромам ня толькі яго ўдзельнікаў, але і ўсяго нацыянальнага руху на тэрыторыі Беларусі, і татальным прарасейскім тэрорам.

Атрымаўся, словамі Пазьняка, “бунт, які хутка канчаецца, з дрэннымі вынікамі для грамадзтва”.

Ці нехта лічыць гэтыя вынікі добрымі?

Шаноўны Франак Вячорка напісаў, што мяне “лёгка злавіць на хлусьні”, калі я пішу пра заклік Пазьняка да байкоту выбараў ў пачатку 2020 году, і прывёў спасылкі на заявы Пазьняка, у якіх ён заклікаў падтрымаць народны пратэст у канцы траўня. Думаю, сыну выбітнага мовазнаўцы (якім бясспрэчна ёсьць Вінцук Вячорка), варта ўсё ж у палеміцы выбіраць больш карэктныя фармулёўкі, ну але сутнасьць у іншым.

Я пісаў пра заклік да байкоту, і цяпер перачытаў адпаведныя заявы Пазьняка. Як у самым пачатку 2020 заклікаў ён да байкоту выбараў, гэтак і прытрымліваўся сваёй пазыцыі, і больш таго – заклікаў кандыдатаў зьняцца.

Вось напрыклад: “На фальшывых выбарах ад людзей нічога не залежыць... Згодна закона мусяць быць новыя выбары без Лукашэнкі.

Якраз за такія пазыцыі Сяргея Ціханоўскага подлым чынам незаконна арыштавалі і трымаюць у карцары.

На жаль, нечакана для многіх Сьвятлана Ціханоўская, пасьля рэгістрацыі яе кандыдатам на прэзыдэнта, падтрымала не Сяргея Ціханоўскага, не пазыцыю народнага байкоту, а выступіла, фактычна, з падтрымкай выбарчай палітыкі Ярмошынай-Лукашэнкі і заклікае людзей ісьці на галасаваньне з мэтай, як было заяўлена, “легітымізаваць” (гэта значыць зрабіць паўнамоцнымі) фальшывыя выбары Лукашэнкі...

Ужо першыя агітацыйныя пікеты Ціханоўскай паказалі, што Масква, карыстаючы сваіх крэатур у нашым грамадзтве, у чарговы раз хоча ўехаць ў беларускую ўладу на плячах даверлівых беларусаў і кандыдатаў, што трапілі ў сеткі рэжыму. Аднак, на гэты раз, спадзяюся, нічога ў іх не атрымаецца. (На жаль, атрымалася – С.Н).

Атмасфэра салідарнай эйфарыі, зьява добрая, ўздымае дух, але спараджае ўяўленьне, што з рэжымам можна пакончыць галасаваньнем на фальшывых выбарах. Таму з боку арганізатараў выбарчага мітынгу і ад Сьвятланы Ціханоўскай рэфрэнам гучэлі заклікі прыйсьці галасаваць 9-га жніўня. Людзям паведамілі прывабны план, што Сьвятлана йдзе не на прэзыдэнта, а супраць Лукашэнкі, бо адразу як толькі яна на гэтых выбарах будзе выбрана прэзыдэнтам, Сьвятлана прызначыць новыя свабодныя выбары, дзе будуць удзельнічаць і Цапкала, і Бабарыка, і ўсе хто захоча. Такі прыгожы план. Але, нажаль, палітычна не рэальны. Заклікі ўсім ісьці галасаваць канчаюцца, як заўсёды, «элегантнай перамогай» Лукашэнкі. І што дрэннае – такія заклікі на фінішы прадугледжваюць стыхійны кафлікт, у якім рэжым будзе мець перавагу” (19 ліпеня 2020).

І праз тры дні: “ Катэгарычна нельга ўдзельнічаць у галасаваньні 9-га жніўня. 9-га жніўня ня йдзіце галасаваць!” (23 ліпеня 2020).

І яшчэ праз некалькі дзён: “Навошта гнаць людзей на фальшывае галасаваньне супраць ўсіх, калі там галасоў ня лічаць?” (28 ліпеня 2020).

І там жа: “Цяпер трэба арганізавацца і дзейнічаць разумна. Лукашэнка ўжо доўга не ўтрымаецца. Але трэба не падставіцца пад разгром.

Узбуджаная маса без арганізацыі, бяз разумных палітыкаў, без уяўленьня праграмы барацьбы, без разуменьня рэальнай мэты і рэалізацыі задач, урэшце бяз ідэалаў, паднятая на адной нянавісьці да ўзурпатара і з лёзунгам «Абы ня Лукашэнка», такая маса здольная толькі на БУНТ, ЯКІ ХУТКА КАНЧАЕЦЦА, З ДРЭННЫМІ ВЫНІКАМІ ДЛЯ ГРАМАДЗТВА” (вылучэньне маё – С.Н.) (З. Пазьняк, “Неабходнасьць байкоту ў час эйфарыі”, 28 ліпеня 2020).

Мае шаноўныя апанэнты звальваюць усё да кучы, калі кажуць, што я “абясцэнтваю” народны пратэст і лідэраў. Вось у тым і справа, што я якраз – размяжоўваю народ і лідэраў.

Народ меў поўнае права на пратэст (Пазьняк якраз і падтрымаў гэтае права, ня трэба блытаць з выбарамі!), але пытаньне было ў здольнасьці лідэраў яго належным чынам арганізаваць і падрыхтаваць адпаведныя ўмовы.

Калі я ўбачыў ля ЦВК хлопчыкаў са штабу у элегантных касьцюмах, выбачаюся, -- вылаяўся. Не ля ЦВК у сваіх бездакорных касьцюмчыках - гальстучках трэба было дэфіліраваць, а быць ля прахадных МТЗ, МАЗу, МЗКТ і г.д. (1/1)

Усё часьцей чую, што 2020 быў трагічнай памылкай, што хай бы “выбары” прайшлі так, як у 2015, і працягвалася “макееўская” “мяккая беларусізацыя” ды “лібералізацыя”.

Бо галерэя “Ў”, Арт-сядзіба, праца рэдакцыяў незалежных СМІ, бюро "Свабоды” і Белсату ў Менску, практычна штодзённыя нацыянальныя імпрэзы, выданьні твораў беларускіх літаратараў і кніг пра сапраўдную беларускую гісторыю, іх прэзэнтацыі ў перапоўненых залях, шматтысячныя канцэрты пад Сьцягам – і ўсё гэта пад Лукашэнкам, -- лепей, чым турма за Сьцяг, ператрусы, бязьмежны тэрор ды вымушаная эміграцыя з пэрспэктывай дзесяцігодзьдзяў, для многіх ужо без усялякай надзеі ўбачыць сваіх бацькоў – пад тым жа самым Лукашэнкам.

І што ізноў меў рацыю Пазьняк, калі ў самым пачатку 2020 заклікаў да байкоту “выбараў” (немагчымых пры Лукашэнку ні ў якой форме), да няўдзелу ў іх, калі ўгаворваў ігнараваць, не выдумляць розныя “праймарыз” ды “кандыдатаў пратэсту”, якія так ці інакш уцягваюць людзей у “выбарчы” працэс, увогуле не дакранацца да гэтай кампаніі.

І кажуць мне гэта вельмі вядомыя людзі, якія сваю адданасьць Беларусі даказалі справамі і, фактычна, усім сваім жыцьцём – але баяцца сказаць гэта публічна, бо – заклююць.

Супраць можна вылучыць хіба толькі адзін важкі аргумэнт: народ мае права на паўстаньне.

Але калі лідэры няздольныя арганізаваць паўстаньне – дык, магчыма, ня трэба і пачынаць? У 2020, як памятаем, ні пра якое паўстаньне ад лідэраў не было і гаворкі – ні ў пачатку “выбарчай кампаеніі”, ні ў фінале (памочнік Калесьнікавай у інтэрвію НН прызнаўся, што ўвечары пасьля галасаваньня ў штабе былі шакаваныя і разгубленыя, убачыўшы на вуліцах дзясяткі тысяч людзяй).

Тое, што лідэраў 2020 (усіх без выключэньня) нельга было падпускаць да палітыкі на гарматны стрэл – па-мойму, сёньня відавочна ўсім (проста ня ўсе могуць пра гэта сказаць).

Асабіста я зьяўляюся прыхільнікам эвалюцыйных пераменаў у выпадку, калі адсутнічаюць умовы для рэвалюцыі. Мой рэвалюцыйнвы запал застаўся ў 1991 – тады БНФ сапраўды ўдалося зьдзейсьніць Нацыянальную рэвалюцыю, малымі сіламі дасягнуўшы Незалежнасьці.

(Тут у дужках адзначу, што да той рэвалюцыі мы былі добра падрыхаваныя. БНФ меў прадстаўніцтва практычна ва ўсіх страйкамах (у большасьці выпадкаў ён сам іх і стварыў) на ўсіх буйных прадпрыемствах, своеасаблівая “рэпэтыцыя” рэвалюцыі адбылася ў красавіку 1991, калі на плошчу выйшла 100 тысяч рабочых. За год (зь лета 1990 да жніўня 1991) Апазыцыя БНФ падрыхтавала пакет заканадаўчых актаў пад абвяшчэньне Незалежнасьці плюс эканамічную праграму, якая прайшла міжнародную экспэртызу).

Мы не адмаўляліся ад палітычнай барацьбы і пасьля 1991 - была спроба дамагчыся датэрміновых парлямэнцкіх выбараў у 1992, задушаная Шушкевічам і пракамуністычным Вярхоўным Саветам. Але на Плошчу пасьля забароны выбараў удалося вывесьці толькі 5 тысяч чалавек – зрабілася зразумелым, што палітычны імпэт людзей сышоў, яны юбылі заклапочаныя іншымі праблемамі.

І далей мусіла адбывацца “праца штодзённая, шэрая” – і яна ішла: дэпутаты Апазыцыі БНФ падрвыхтавалі дзясяткі законапраектаў па умацаваньні дзяржаўнасьці, стварэньню ўмоваў для функцыяваньня рынкавай эканомікі, гарантаваньня правоў чалавека, свабоды прэсы і г.д. Ня ўсе іх удавалася правесьці праз Вярхоўны Савет цалкам, але шмат якія палажэньні – удавалася. Інтэнсыўна працавалі Камісія па адукацыі і культуры ВС на чале з Нілам Гілевічам, актывісты ТБМ (Таварыства беларускай мовы) і ТБШ (Таварыства беларускай школы), і 1 верасьня 1993 80% школьнікаў пайшлі ў беларускамоўныя клясы.

Мы рыхтаваліся да парлямэнцкіх выбараў, якія рана ці позна былі б прызначаныя, і на якіх нацыянальна-дэмакратычныя сілы ўзялі б калі і не 50%, дык значна павялічылі б сваё прадстьаўніцтва ў заканадаўчым органе. Яшчэ 5-7 гадоў парлямэнцкай дэмакратыі (так, недасканалай, але дэмакратыі) – і выбарчага ўзросту дасягнула б новае пакаленьне, выхаванае ўжо ў незалежнай Беларусі, якое дэмакратыі і свабодзе аддало б перавагу перад “чаркай - шкваркай” і “назад у СССР”. (1/2)

(2/2) Але Ганчару, Булахаву (ад якіх я ніколі ня чуў ніводнага беларускага слова) ды некаторым іншым дэпутатам захацелася імгненнай ўлады, і яны дамагліся прэзыдэнцтва (раней Кебічу да ўвядзеньня пасады прэзыдэнта не хапала галасоў). І -- прапіхнулі Лукашэнку (цалкам у інтарэсах Расеі). Некаторыя палітолагі называюць 1994 “народнай рэвалюцыяй” – не, шаноўныя, рэвалюцыя была ў 1991-м, у 1994-м была праімпэрская контррэвалюцыя. У якой народ скарысталі.

І калі я зьвяртаю погляд у 2020 год, бачу, што ў самым яго пачатку лідэры і кандыдаты ні слова не казалі ні пра Незалежнасьць, ні пра нацыянальнае Адраджэньне, але заяўлялі, што пры іх інтэграцыя з Расеяй пойдзе больш энэргічна, і што яны выканаюць усе дамоўленасьці паміж Масквой і Менскам (тое ж самае паўтарыла Калесьнікава і падчас “выбараў”).

І тое, што мільёны праігнаравалі гэтыя словы і пайшлі за імі (“абы не Лукашэнка!”) — проста адзін да аднаго паўтарае сытуацыю 1994 (“Абы ня Кебіч!”).

Толькі з куды больш страшным вынікам.

Урокі з усяго гэтага зрабіць неабходна, інакш і наступныя пакаленьні беларусаў у лепшым выпадку будуць ісьці па зачараваным коле, а ў горшым – па шляху ў бездань.

ЧАМУ Я ПАДТРЫМАЎ "НОВЫ ЧАС" Мы, беларусы, мірныя людзі (і не зусім мірныя, і зусім ня мірныя) — знаходзімя ў той унікальнай сытуацыі, калі больш як тры дзесяцігодзьдзі, фактычна, ня маем СМІ, якія б цалкам фінансаваліся беларусамі. Увесь тэкст - па спасылцы. https://novychas.online/hramadstva/sjarhej-navumczyk-czamu-ja-padtrymau-novy-czas

Шаноўны Арцём Шрайбман кажа, што антыбальшавіцкі супраціў у Беларусі ня быў “шырокамаштабны” (але не адмаўляе, што быў — як гаворыцца, дзякуй і за гэта).

“Маштабнасьць” — паняцьце адноснае. І калі мы суаднясем колькасьць Слуцкіх паўстанцаў у абарону БНР з насельніцтвам падкантрольнай Радзе БНР тэрыторыі, і спраекуем гэта на, да прыкладу, колькасьць удзельнікаў Тамбоўскага паўстаньня, якое падавіў будучы чырвоны маршал і “враг народа” Тухачэўскі (вось ужо сапраўдны вораг народа!) у суадносінах з насельніцтвам тагачаснай РСФСР — дык беларусы выступілі вельмі нават маштабна, значна больш маштабна, чым на Тамбоўшчыне.

З Днём Герояў!

https://www.svaboda.org/a/33217585.html

«Это была настоящая геополитическая катастрофа, но все осознали ее лишь много позже» -- піша пра распад СССР, -- не, ня Пуцін, -- Навальны.

А вось яшчэ ўрыўкі з главы 5 «Распад СССР» у кнізе А. Навальнага «Патриот».

«Республика Беларусь, Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика и Украина провернули эффектную уловку. Их лидеры — Станислав Шушкевич, Борис Ельцин и Леонид Кравчук — встретились в лесу в Белоруссии, где заявили, что, поскольку три их республики были основателями СССР, они имеют право распустить его, что они и сделают. Вместо него они создали Союз независимых государств. С их точки зрения, этот трюк имел смысл».

«Сегодня все говорят о том, какой ошибкой было это действие — Беловежские соглашения».

«Политические события в бывших советских республиках развивались в пользу людей националистического толка... Национализм стал реальностью».

No comments.

Ня будзем забывацца, што ў 1991-98 РФ паўстала з жабрацтва, а пазьней аднавіла вайсковы патэнцыял дзякуючы гіганцкай фінансавай дапамозе Захаду. Папярэджаньні лідэраў нацыянальных рухаў аб небясьпецы ГБісцкага рэваншу, пакуль Расея застаецца імпэрыяй, Захад успрымаў голасам маргіналаў і ігнараваў. На жаль, і новае пакаленьне заходніх палітыкаў гісторыя не навучыла — яны гатовыя здаць Украіну (ужо здаюць), абы толькі Расея не распалася і ядзерная зброя не апынулася невядома ў чыіх руках (як быццам яна цяпер у адказных руках). Ядзерны шантаж Пуціна спрацаваў.

А таму — мы, беларусы, мусім спадзявацца толькі на сябе. Сьцьвярджэньні адваротнага гучаць прыгожа, але даюць падманную надзею і ёсьць нічым іншым, як фарысействам.

А я згодны з Алексіевіч: Чэхава чытаць трэба.

І самае актуальнае ў яго – вось гэты дыялог у «Вішнёвым садзе»:

«Фирс. Перед несчастьем то же было: и сова кричала, и самовар гудел бесперечь.

Гаев. Перед каким несчастьем?

Фирс. Перед волей.

Пауза».

«Перед волей» - гэта перад адменай прыгоннага права (1861 г.), якую рускі чалавек палічыў няшчасьцем, бо прызвычаіўся быць рабом. Гэткім жа (і нават большым) няшячасьцем, ужо ў канцы ХХ стагодзьдзя, успрыняў ён разбурэньне прагнымі да свабоды народамі камуністычнага СССР. І запатрабаваў вяртаньня гэтых народаў у імпэрскае стойла.

Праўда, штодзённыя паведамленьні пра забітых расейскімі ракетамі ўкраінцаў, пра зьнішчаныя бальніцы, школы, жылыя дамы – адлюстроўваюць сутнасьць гэтай рабскай мэнтальнасьці непараўнальна больш выразна (і, трэба прызнаць, больш даходліва), чым проза Фёдара Міхайлавіча і драматургія Антона Паўлавіча.

Нядаўна прачытаў у адной дыскусіі папрок: «нашто кожны раз, як выбары, было даставаць Пагоню і БЧБ? ... Выкарыстаньне беларушчыны ў палітыцы як асноўнага сымбалю супраціву – гэта была дзярмовая стратэгія, якая заганяе кожны раз беларушчыну ў маргінэз».

Між іншым, напісаў гэта чалавек, які рэальна шмат зрабіў у справе пашырэньня ўжытку беларускай мовы.

Пакінем у баку той бясспрэчны факт, што выбараў у Беларусі не было больш як тры дзесяцігодзьдзі. Важна тое, што ў гэтых словах выяўленае, на мой погляд, разуменьне (а дакладней – неразуменьне) сытуацыі, бяз зьмены якой немагчымыя ні дэмакратыя, ні тыя ж выбары, ні ўвогуле Беларусь як незалежная дзяржава.

Маю на ўвазе ўспрыманьне беларускай мовы і, шырэй, нацыянальных каштоўнасьцяў як сродку дасягненьня нейкай мэты, а не як умовы існаваньня нацыі.

Бо абраньне нейкага сродку (скажам, пры у выпадку хваробы – таго ці іншага леку) сапраўды можа быць памылковым і нават шкодным. Тады як перакрыцьцё паступленьня ў лёгкія паветра – гэта адназначна сьмерць, без варыянтаў.

Дык вось беларуская мова, прабачце за банальнасьць параўнаньня – гэта паветра. Умова жыцьця, а ня сродак.

І ўзьняцьцё Бел-Чырвона-Белага Сьцяга (не прымаю гэтай навязанай рэжымам абрэвіятуры «БЧБ»), пачынаючы з таго легендарнага мітынгу ля Курапатаў 30 кастрычніка 1988 году, ёсьць выяўленьнем менавіта гэтага памкненьня нацыі дыхаць. А гаварыць на роднай мове – натуральным жаданьнем, а ня нейкім спосабам камусьці штосьці давесьці.

Колькі гадоў таму я прачытаў у адным часопісу (калі не памыляюся, у ARCHE) аб'ёмісты тэкст аднаго нашага вядомага філосафа, у якім аўтар даводзіў памылковасьць імкненьня БНФ часоў Пазьняка стварыць канцэпцыю дзяржавы, сыходзячы з палажэньняў і нормаў, якія існавалі ў ВКЛ.

Прачытаў і ня ведаў, ці плакаць, ці сьмяяцца.

Справа ў тым, што канцэпцыя беларускай Незалежнасьці, распрацаваная дэпутатамі БНФ (а менавіта гэтак можна назваць пакет нашых законапраектаў, у тым ліку і канстытуцыйных), не была вынікам нейкага штучнага вырошчваньня «у прабірцы» - маўляў, давайце працягнем вось такія і такія канстытуцыйныя палажэньні часоў ВКЛ, і вось гэтыя пазыцыі, заяўленыя ў дакумэнтах БНР.

Я нават адкрыю сакрэт: асабіста мае веды што пра ВКЛ, што пра БНР, ва ўсялякім разе ў першы горд дэпутацтва, маглі зьмясьціцца ў двух абзацах на палове аркуша паперы; ну што зробіш, я вучыўся ў звычайнай савецкай школе. Падазраю, што ў некаторых іншых дэпутатаў БНФ яны былі яшчэ меншыя (зразумела, я ня маю на ўвазе гісторыкаў Алега Трусава ці Валянціна Голубева – апошні меў навуковую манаграфію па землеўладкаваньню ў ВКЛ).

Тое самае тычыцца і мовы: з двух з паловай дзясяткаў дэпутатаў Апазыцыі БНФ у пачатку дзейнасьці Вярхоўнага Савета па-беларуску размаўлялі, як я цяпер падлічыў, толькі палова. Але неўзабаве па-беларуску пачалі размаўляць усе – і гэта пры тым, што ніхто нікому і ніколі ня выказаў і паў-слова папроку, не тлумачыў важнасьці мовы і г.д. Адбылося натуральна.

І тое, што наша канцэпцыя дзяржаўнага ўладкаваньня працягвала традыцыі, закладзеныя далёкімі і нядаўнімі (у гістарычным маштабе) папярэднікамі – таксама атрымалася цалкам натуральна і вынікала з усьведамленьня галоўнай умовы існаваньня нацыі. Магчыма, усьвядомленай нават больш інтуітыўнага, чым у выніку нейкага глыбокадумнага аналізу.

А менавіта: як мага далей ад Масквы. У палітыцы, у эканоміцы, у культуры, -- ва ўсіх сфэрах жыцьця.

Тут палягала асноўнае адрозьнееньне БНФ і «раньняй» беларускай сацыял-дэмакратычнай Грамады (ці, калі хочаце, нацыянал-дэмакратаў) ад «демократов вообще» (якія ўвасабляліся найпепрш у АДПБ-АГП) і бачылі Беларусь у саюзе з Масквой.

Нягледзячы на партыйныя пературбацыі, гэтыя дзьве плыні захаваліся і па сёньня.

Прыкметна, што ўжо з 1994 года «демократы вообще» крытыкавалі БНФ за нібыта «празьмерную акцэнтацыю на беларускай мове», ня проста замоўчваючы пытаньне захаваньня беларускай мовы, але нават і прапаноўваючы (АГП) увесьці дзяржаўнае двухмоў'е. На думку іх лідэраў, гэта дазволіла б узяць больш галасоў, чым меў іх БНФ. (1/2)

Спачатку гэтак і атпрымалася. На выбарах у ВС-13 АГП выставіла ў акрузе Пазьняка філосафа Ўладзімера Мацкевіча зь ягонай рэзкай крытыкай БНФ, які хаця і не прайшлоў нават у другі тур, але крытычную колькасьць галасоў у лідэра БНФ адабраў (адсутнасьць Пазьняка ў складзе ВС-13 мела для лёсу дэмакратыі фатальны характар). На тых выбарах ніводзін кандыдат БНФ увогуле ня быў прапушчаны ў парлямэнт, затое АГП утварыла досыць прадстаўнічую фракцыю.

Здавалася б, тактыка «толькі бяз мовы» перамагла. Але пасьля таго, як АГП зрабіла ваю справу, выцісьніўшы з парлямэнту БНФ, патрэба ў ёй зьнікла – у будучых «палатках» яе прадстаўнікоў ужо не было (да моманту красамоўнага зьяўленьня там Канапацкай).

Увогуле, гэтую тэорыю («ня трэба беларускай мовы, беларуская мова пужае людзей», «не ўздымайце нацыянальны сьцяг, бо не зразумеюць») я чую ўжо тры дзесяцігодзьдзі, і яна працягвае існаваньне, нягледзячы на тое, што яе рэтрансьлятары цярпяць паразу за паразай. Мала таго – робяць сумнеўныя (мяукка кажучы) для беларускай Незалежнасьці крокі (кшталту падпісаньня ў 2004 паміж АГП і Нямцовым дамовы, паводле якой беларуска-расейская «інтэграцыя» мусіла ісьці больш «цывілізавана», чым яе праводзіў Лукашэнка, ці заявы ў жніўні 2020 паплечнікаў Бабарыкі і кіраўнікоў штабу Ціханоўскай пра намер захаваць у сіле ўсе падпісаныя паміж Пуціным і Лукашэнкам «саюзныя» дамоўленасьці. «Усе» - гэта значыць і наконт «саюзнай дзяржавы», якую Васіль Быкаў назваў «злачынствам стагодзьдзя»).

Падобнае не прыносіла перамогі – але нязьменна адцягвала нацыянальнае сталеньне грамадзтва, накіроўвала яго на тупіковы шлях.

Ці спынецца калі-небудзь гэтае зачараванае кола, якое нязьменна вяртае беларусаў у кропку, зь якой даводзіцца пачынаць усё ледзь не спачатку? Ці ўсьвядоміць хаця б палітычна актыўная частка нашага грамадзтва, што нацыянальныя каштоўнасьці (найперш, мова) – ніякі не палітычны інструмэнт, ня сродак, а ўмова існаваньня народа, урэшце, умова фізычнага выжываньня?

У кантэксьце пераходу імпэрскай палітыкі Масквы да стадыі «гарачай вайны» словы «фізычнае выжываньне» перастаюць быць мэтафарай. (2/2)

ПРА ПАЛІТКАРЭКТНАСЬЦЬ. Ведаеце, у чым розьніца паміж інтэграцыяй эмігрантаў-мусульманаў у ЗША і ў Эўропе? Выхадзец з Пакістану, трапляючы ў Нью-Ёрк, наймаецца на цяжкую працу, укалвае з 6 раніцы да 20 вечара, каб ягоны сын скончыў унівэрсытэт, а народжаны ўжо ў Квінсе ці Бронксе ўнук – хто ведае, можа і сэнатарам, а нават і прэзыдэнтам ЗША. Ну, наконт унука-прэзыдэнта – можа і мара, а вось бачыць ужо сына інтэграваным у амэрыканскае грамадства – рэальная мэта. І як правіла, яна ажыцьцяўляецца.

Амэрыка – гэта плавільны кацёл, які перамешвае нацыі і, ў выніку інтэгруе іх у грамадзтва. І пры гэтым падтрымліваюцца нацыянальныя традыцыі (у чым можна пераканацца штогод на фэстывалях ля беларускай царквы на Атлянтык-авэню у тым жа Нью-Ёрку).

Іншая справа – да прыкладу, у Нямечыне. Тут чалавек сядзе на “сацыял”, праўдамі-няпраўдамі перавязе мала што бацьку-маці, але і братоў-сёстраў, і дваюродных братоў-сёстраў, і траюродных братоў-сёстраў. І яны таксама сядуць на “сацыял”. Без усялякага жаданьня бачыць свайго сына высокакваліфікаваным хірургам, а ўнука -- дэпутатам Бундэстагу ці фэдэральным канцлерам. Увогуле без імкненьня інтэгравацца ў нямецкае грамадзтва інакш, чым у якасьці атрымальніка фінансавай дапамогі. Але зь вялікай прагай ператварыць тэрыторыю вакол сябе ў гермэтычную супольнасьць, якая, у ідэале, будзе жыць па законах шарыяту.

Я, вядома, утрырую і надзвычай згушчаю фарбы – выхадзец з Емену ў Мюнхене можа імкнуцца інтэгравацца ў нямецкае грамадзтва ўжо ў першым пакаленьні, а пакінстанец з Бостану ў трэцім пакаленьні -- рыхтавацца пакараць “няверных” піратэхнічным спосабам. Але тэндэнцыі менавіта такія.

Адрозна ад ЗША, Заходняя Эўропа так і ня здолела вырашыць праблему эмігацыі з мусульманскіх краінаў. Нават наблізицца да яе вырашэньня. Затое дзесяцігодзьдзямі тых, хто заклікаў да ўзважанай эміграцыйнай палітыкі, хто папярэджваў пра тое, што ідэя мультыкультурызму хаця і прыгожая, але ў выпадеку сваёго правалу небясьпечная (ці мала было ў гісторыі прыгожых ідэй, якія з выніку праводзілі да катастрофаў!) , - гэтых людзей абвінавачвалі ў лепшым выпадку – у непаліткарэктнасьці, у горшым – у празізме.

Ды іх левакі па-просту цкавалі. Палітыку ўсумніцца публічна ў слушнасьці эміграцыйнай палітыкі Мэркель у якім-небудзь 2015 годзе – было ўсё роўна, што прабачце, на дыпляматычным прыёме памачыцца на сьценку.

Я ня быў прыхільнікам колішняга прэзыдэнта Чэхіі сацыяліста Мілаша Зэмана. Але мне імпануе ягоная пазцыя, выказаная колькі год таму, калі Брусэль настойваў, каб Чэхія прыняла колькі там дзясяткаў тысяч эмігрантаў-мусульманаў.

Зэман адказаў прыблізна гэтак: “У Чэхіі няма мячэцяў і няма сродкаў, каб будаваць мячэці, таму вернікі-мусульмане будуць пакутваць, а нашыя сэрцы з-за гэтага -- разрывацца. Але мы гатовы прыняць удвая болей уцекачоў з хрысьціянскіх краінаў”.

Слова сваё Зэман стрымаў: Чэхія прытуліла шмат беларусаў пасьля 2020-га і пасьля 2022-га рэкордную сярод эўрапейскіх краінаў колькасьць украінцаў (у прапорцыях да колькасьці насельніцтва) (больш за 300 тысяч).

Тое, што “мульці-кульці” у Эўропе пацярпеў татальны крах, прызнаюць, здаецца, усе (за выключэньнем зусім ужо зацятых левакоў). Але ці зьмянілася хоць што-небудзь?

Сёньня многія, камэнтуючы яўрэйскія пагромы ў Амстэрдаме, па-ранейшаму баяцца адкрыта сказаць пра паходжаньне і пра веравызнаньне тых, хто гэтыя пагромы ўчыняў. Бо – абвінавацяць у расізме.

Пагромы ў Амстэрдаме могуць быць толькі пачаткам катастрофы. Калі Эўропа заканадаўча не замацуе іудэйска-хрысьціянскія каштоўнасьці як адзін з дзяржаваўтворных базісаў (левакі дамагліся, што яны былі выключаныя з канстытуцыяў некаторых краінаў), -- праз 20-30 гадоў у ёй запануюць аятолы.

Яны ўсім нам нам даходліва прадэманструюць рэлігійную талернантнасьць, правы ЛГБТ, гендэрную роўнасьць і шматквецьце культураў.

Адзначым тое, што бясспрэчна як для прыхільнікаў, гэтак і для апанэнтаў Трампа – як бясспрэчна тое, што Нью-Ёрк знаходзіцца на беразе Атлантыкі, а Амэрыка, пры ўсіх турбуленцыях, застаецца самай свабоднай і дэмакратычнай краінай (і слава Богу).

Трамп атрымаў “моцны мандат” – у ягоным актыве галасы ня толькі большасьці членаў калегіі выбаршчыкаў, але і арыфмэтычнай большасьці амэрыканцаў, якія ўдзельнічалі ў галасаваньні (папярэдні свой мандат ён атрымаў, набраўшы менш агульных галасоў, чым Клінтан, але больш галасоў членаў калегіі выбаршчыкаў). Гэта азначае, што свае рашэньні ён можа абгрунтоўваць воляй большасьці амэрыканскага народа.

Ужо цяпер відавочна, што рэспубліканцы ўзялі большасьць Сэнату (52 крэслаў са 100), прычым падлік не завершаны і яны могуць набраць 55 (а некатороыя кажуць – і 57 крэслаў). Гэта дае гарантыі непахіснай большасьці (у выпадку, калі б набралі 51, гарантыяў бы не было – ў амэрыканскай гісторыі здаралася, што адзін сэнатар “перабягаў” з адной партыі ў іншую, і тая губляла перавагу. Пры 52 ці тым больш 55 падобнае “дэзэртырства з партыйнага фронту” для рэспубліканцаў ня будзе крытычным).

Найхутчэй, рэспубліканцы ўмацуюць свае пазыцыі і ў Палаце прадстаўнікоў. Але кантроль нават над адным Сэнатам дае Трампу магчымасьць без праблемаў праводзіць практычна любое заканадаўчае рашэньне і зацьвярджаць любую кандыдатуру, што падмацавана і наступнай акалічнасьцю, а менавіта –

Рэспубліканская партыя зрабілася практычна цалкам пратрампавай. Ніякая апазыцыя Трампу ў партыі ня мае колькі-небудзь сур’ёзнага шанцу паўплываць на стратэгічныя, а ўвогуле – і на тактычныя рашэньні кіраўніцтва партыі. Уласна, само паняцьце “кіраўніцтва партыі” пэрсаніфікуецца ў адной асобе – у асобе Трампа.

Падсумоўваючы, мы бачым, што Амэрыка сапраўды ўступіла ў якасна новы этап палітычнай рэчаіснасьці. Нават ня ведаю, зь якім іншым пэрыядам можна яго параўнаць у агляднай амэрыканскай гісторыі.

І яшчэ. Я не сказаў бы, што амэрыканскае грамадзтва “схілілася да правага радыкалізму”, як ужо пасьпелі дэкляраваць некаторыя аглядальнікі. Але тое, што яно рушыла (у агульнай сваёй масе) да правага цэнтру – гэта безумоўна.

І менавіта такія настроі будуць дамінаваць у ЗША ў бліжэйшыя чатыры гады, а магчыма, і болей.

Ну што - Байдэн падасьць у адстаўку і зробіць Харыс першай жанчынай-прэзыдэнткай, на тры месяцы? Як вам такі варыянт?

Шаноўныя сябры, давайце ўсё ж паспрабуем неяк зьменшаць накал супрацьстаяньня на глебе вынікаў выбараў прэзыдэнта ЗША. Усё разумею, у дзесяты раз паўтараю, што сам не галасаваў ні за каго (мая кандыдатка – Нікі Хэйлі). Але давайце сыходзіць з рэальнасьці, дадзенай нам ня толькі ў адчуваньнях). Думаю, што алармісцкія, панічныя настроі мусяць саступіць месца цьвярозаму аналізу.

Пашукаем аптымістычнае. Што датычна ЗША – так, Трамп ставіць пад сумнеў дэмакратычныя каштоўнасьці, было б сьмешна з гэтым не пагадзіцца, але канстытуцыйныя традыцыі ЗША нагэтулькі моцныя, што зруйнаваць іх немагчыма. Адносна зьнешнай палітыкі: калі Трамп рэалізуе хаця б толькі намер скасаваць абмежаваньне на продаж нафты -- гэта гарантавана абрыне цэны нафты на сусьветным рынку, і як вынік – моцна ўдарыць па экспартных даходах Пукціна.

Экскурс у нядаўнюю гісторыю: эканоміка СССР брэжнеўскія дзесяцігодзьдзі трымалася на высокіх цэнах на нафту. Гарбачову не пашанцавала: неўзабаве пасьля яго прыходу цэны абрынуліся да рэкордна нізкага ўзроўню. Бясспрэчна, ключавую ролю ў справе зьнішчэньня савецай імпэрыі адыгралі нацыянаьных рухі за незалежнасьць у рэспубліках, але эканамічны фон таксама паўплываў, і істотна.

А наш прынцып які? Правільна: тое, што дрэнна для Расейскай імпэрыі – тое добра для Беларусі.

Яшчэ раз: надзвычай небясьпечная сытуацыя з Украінай – вынік таго, што адміністрацыя Байдэна не дала Кіеву той зброі і той ваеннай дапамогі (закрыцьцё неба і інш.), якія прасіў Зяленскі ў 2022 і якія ўжо тады маглі паставіць крыж на Пуціне (а значыць, і на Лукашэнку). Байдэн ня даў, а ня Трамп, Джонсан, ці Гары Потэр.

Важна: для гэтага Байдану ня трэба было рашэньня Кангрэса, канстытуцыйных паўнамоцтваў было больш чым дастаткова. Проста бачу, як сёньня некаторымі аглядальнікамі віртуозна перакладаецца адказнасьць на будучую амэрыканскую адміністрацыю.

Мы ня ведаем, якім у гісторыі застанецца Трамп пасьля свойго другога тэрміну. Але мы ведаем, як увайшоў у яе Байдэн: у параўнаньні зь ім Чэмберлен, на якім з боку заходніх лідэраў ляжыць найбольшая адказнасьць за II Усясьветную вайну – увасабленьне палітычнай дальнабачнасьці, адказнасьці і рашучасьці.

Што датычна ўнутрыамэрыканскага фактару, дык пагаджуся з Гары Каспаравым: калі б дэмакратам апаніраваў ня Трамп, а нейкі іншы рэспубліканскі кандыдат – разгром дэмпартыі быў бы ўвогуле зьнішчальным; адміністрацыя Байдэна-Харыс – самая правальная адміністрацыя ў апошнія дзесяцігодзьдзі.

“Думаю, Трамп выйграе. І з разгромным лікам” – напісаў я за дзесяць дзён да выбараў. Не галасаваў ні за Трампа, ні за Харыс, таму мераваньне маё было аб’ектыўнае. Ведаеце, час і досьвед выпрацоўваюць такую якасьць, як інтуіцыя – і гэта дзейнічае ня толькі ў палітыцы. У цэлым, вынік выбараў у мяне сумневу не выклікаў, а вось што будзе далей – прагназаваць цяжка. Толькі паўтару сказанае раней і ў чым упэўнены: месяцы да інаўгурацыі будуць вельмі няпростымі (яны былі б такімі і ў выпадку перамогі Харыс), іх пастараюцца скарыстаць і Сі, і Пуцін (гэты будзе ствараць хаос, што ён рабіў і раней). А таксама пэрсанажы дробнага маштабу, кшталту Лукашэнкі. Дарэчы, прывязка па часе т.зв. выбараў у Беларусі да інаўгурацыі ў Вашынгтоне не падаецца мне выпадковай.

Давайце, шаноўныя спадарыні і спадары, зафіксуем, дзе мы знаходзімся ў апошнія суткі перад абвяшчэньнем вынікаў выбараў у ЗША (выбараў ня толькі прэзыдэнцкіх, але і ў Кангрэс, але найперш, канешне, прэзыдэнцкіх).

БЕЛАРУСЬ – поўная палітычная, ваенная і эканамічная залежнасьць ад Расеі. Армія і спэцслужбы цалкам кантралююцца Масквой. Якая б тое ні было палітычная, культурніцка-нацыянальная ініцыятыва немагчымая. Усталяваны чэкісцкі рэжым. Выраз “крывавая гэбня, імпэрская Расея” з мэтафары ператварыўся ў рэальнасьць. З жахлівай дакладнасьцю Масквой рэалізаваныя ўсе тыя яе мэты, пра якія ў 1994 папярэджваў старшыня Апазыцыі БНФ у ВС-12 Зянон Пазьняк у артыкуле “О русском империализме и его опасности” (тэкст выклікаў нэгатыўную рэакцыю ў асяродку нават саюзных з БНФ дэмпартыяў і поўнае неразуменьне ў грамадзкасьці). Некалькі чалавек забітыя і закатаваныя ў турмах (і мы, упэўнены, ведаем не пра ўсіх). На сёньня, толькі афіцыйны прызнаных праваабаронцамі палітвязьняў за кратамі – амаль паўтары тысячы, а ўсяго праз турмы і катаваньні прайшлі дзясяткі тысяч. Ня менш як 300 тысяч былі вымушанвыя пакінуць краіну. Беларусь цалкам падрыхтаваная ў якасьці аднаго з палігонаў (а для пачатку атакі на НАТА – і галоўнага палігону) будучых ваенных дзеяньняў Масквы. З прымяненьнем тактычнай ядзернай зброі (дальнасьць удару 100-250 км адрозна ад стратэгічнай, дзе вымяраецца тысячамі км, калі нехта ня ведае), тут нават не сумнявайцеся.

УКРАІНА. Пад акупацыяй Расеі знаходзіцца блізу 20% тэрыторыі. Па розных ацэнках, краіну пакінула да чвэрці насельніцтва. Забітыя дзясяткі тысяч чалавек, эканамічныя страты не паддаюцца нават прыблізнаму ўліку. Просьба Кіева аб уступленьні ў ЭЗ не задаволеная. Просьба Кіева аб далучэньні да НАТА не задаволеная. Просьба Кіева аб закрыцьці неба (яшчэ з 2022) не задаволеная. Просьба аб магчымасьці зьнішчаць аб’екты ў глыбіні тэрыторыі краіны-агрэсара не задаволеная. З актуальнага – з выдаткаванай ЗША ў красавіку 2022 г (сем месяцаў таму) ваеннай дапамогі ва Ўкраіну на пачатак лістапада 2024 паступіла толькі 10%.

РАСЕЯ. Усталяваны фашысцкі рэжым у ягоным класічным варыянце. Масква цалкам узяла пад палітычны, ваенны і эканамічны кантоль Беларусь, пятую частку тэрыторыі Ўкраіы, працягвае кантраляваць фактычна анэксаваныя тэрыторыі Малдовы і Грузіі. Пры гэтым, Масква ўзьняла экспарт углевадародаў да рэкордных больш чым 300 мільярдаў даляраў у год, што, пры грубым падліку, дазваляе выдаткоўваць да аднаго мільярда (!) даляраў у дзень (!) на вайну. Нават апанэнты Пуціна вымушаныя прызнаць, што ад 70 да 80% расейскага насельніцтва падтрымліваюць Пуціна і ягоную агрэсію супраць Украіны. Гэтая акалічнасьць, у сукупнасьці з поўным зьнішчэньнем свабоды слова і грамадзянскіх свабодаў, дазваляе Пуціну мабілізаваць 3-5 мільёнаў без сур’ёзнай палітычнай для сябе рызыкі. Мабілізацыя Кіевам аналягічнай колькасьці магчымая толькі тэарэтычна, яна гарантавана абрыне якую б тое ні было ўладу і прывядзе да паралічу дзяржаўных інстытуцыяў і, як вынік, зь вялікай верагоднасьцю, да ліквідацыі Ўкраіны як незалежнай дзяржавы. (1/3)

ЭЎРОПА. Эўрапейскія лідэры не ўсьвядомілі, што вайна Масквы супраць Украіны – гэта вайна сцупраць Эўропы і, шырэй, усяго Захаду. Перавод асноўнай часткі прамысловасьці на ваенныя патрэбы пачаўся толькі ў некаторых сыгмэнтах вытворчасьці і ідзе вельмі марундна, але ў большасьці іншых – не пачаўся зусім. Падобна, што максымум сьмеласьці, на які здольныя сучасныя эўрапейскія лідары – парада насельніцтву запасацца пітной вадой і радыёпрыёмнікамі на батарэйках (о так, Масква падрыхтавала дыктараў на асноўных эўрапейскіх мовах, якія даходліва абвесьцяць пра ўзяцьце Варшавы, Бэрліну, Вены і Парыжу (а наконт Вільні і Рыгі – мясцовыя зразумеюць і па-расейску). І такая наіўная благадушнасьць пануе пры тым што тэатр ваеннных дзеяньняў будучай глабальнай вайны будзе палягаць менавіта ва Ўсходняй і часткова Заходняй Эўропе (другая кропка – кітайска-амэрыканскае супрацьстаяньне вакол Тайваню). Пераканаўшыся, што Вашынгтон фактычна здаў Украіну, Пуцін з поўнымі на тое падставамі можа спадзявацца, што гэтак жа (ну, пры сымбалічныім супраціве) будуць здадзеныя і тэрыторыі краінаў былой Варшаўскай дамовы.

Пяты пункт статуту НАТО не спрацуе, і можайце пра яго забыцца. У Захаду няма палітычнай волі, каб ён спрацаваў. Калі б была – ужо пасьля залёту расейскіх ракет на тэрыторыі Польшчы і Румыніі ў 2022-23 гг. пяць-шэсьць ваенных караблёў РФ былі б патопленыя (гэта для пачатку, для лепшага ўсваеньня Крамлём матэрыялу, як кашуць у школе).

ЗША. Амэрыка застаецца самай свабоднай і самай магутнай ў эканамічным і ваенным (не, цяпер ужо градацыя важнасьці іншая: у ваенным і эканамічным) сэнсах дзяржавай. І гэта добра. Што дрэнна: як у 1990-91 годзе Белы Дом рэспубліканца Буша панічна баяўся распаду СССР, гэтак сёньня Вашынгтон дэмакрата Байдэна баіцца распаду РФ, а значыць, і пройгрышу Пуціна ў вайне з Украінай (які да такога распаду прывёў бы амаль гарантавана).

У выніку, на гэты момант, калі адкінуць прыгожыя (і, па сутнасьці, пустыя) словы, Вашынгтон выступае геапалітычным саюзьнікам Масквы і тым самым умацоўвае пазыцыі Пэкіну. Па факце (не па словах) атрымліваецца менавіта так, і ня так інакш.

КІТАЙ. Выйграе па ўсіх парамэтрах. Сымбаль трыюмфу Кітаю мы ўбачым праз праз пяць гадоў, калі ў 2030-м ён зьдзейсьніць высадку людзей на Месяц – упершыню пасьля амаль 60-гадовага перапынку. Пакаленьне Сі ўступала ў жыцьцё, назіраючы трыюмфы Гагарына і Армстранга, таму ўзяць рэванш у космасе – гэта як рэалізаваць дзіцячую мару; гэтак уладальнік кантрольнага пакету акцый буйной чыгуначнай кампаніі набывае сабе цацачны паравозік з вагонамі і рэйкамі за 50 даляраў, які бацькі ня маглі купіць яму ў дзяцінстве -- дробязь, а прыемна. Але асноўныя перамогі Кітаю будуць тут, на грэшнай Зямлі. Гэта – палітычнае, эканамічнае і ваеннае дамінаваньне над паловай планеты, а магчыма, і над двума трацінамі яе. У пэрспэктыве, узяўшы пад кантроль Расею і зь яе дапамогай тэрыторыю Усходняй (і часткова Заходняй) Эўропы, Кітай уступіць у ваеннае супрацьстаяньне з ЗША па тэме Тайваню.

Чым пагражае сусьветнае дамінаваньне Кітаю, калі ЗША саступіць яму гэтае месца? Кітай будзе насаджаць свае парадкі, якія ня маюць нічога супольнага з іудэйска-хрысьціянскай цывілізацыяй, з каштоўнасьцю свабоды і дэмакратыі, з ідэаламі, да якіх заходняя цывілізацыя ішла стагодзьдзямі, праз войны, пакуты і памылкі. Нарэшце, з каштоўнасьцю чалавечага жыцьця як такога.

Для некаторых народаў дамінаваньне Кітаю, безумоўна, будзе азначаць падвышэньне ўзроўню жыцьця. Але яны могуць забыцца пра слова “свабода” надоўга, калі не назаўсёды. І нам, беларусам, ня трэба далёка хадзіць за прыкладам: дзеці і ўнукі тых, хто ў 1994 аддаў перавагу “чарцы і шкварцы” над дэмакратыяй и свабодай, ня маюць шчасьця на зямлі сваіх продкаў – ці можа быць для чалавека горай? Хіба толькі сьмерць.

Кітай выходзіць на першы плян у якасьці асноўнапй пагрозы ідэалам свабоды і дэмакратыі. Ва ўсякім разе, я бачу сытуацыю менавіта гэтак. (2/3)

(3/3) P.S. Як казала мая бабуля Ядзя, якая ня вельмі ўмела чытаць (толькі ў юнацтве малітвы па-польску), на пытаньне пра месца працы свайго сына, майго бацькі, адказвала - “парцейны”, але пры гэтым выяўляла зайздросна глыбокае разуменьне небясьпекі верагоднай геапалітычнай пэрспэктывы, якога не хапае выпускнікам окфардаў і рознай там “Лігі плюшча” зь яе лева-маоісцкім ухілам – “Ідзе Кітай – усё кідай!”.

Не, любімая мая бабуля Ядзя, сьпі спакойна пад пастаўскімі соснамі: ня будзе іерогліфаў над магіламі тваіх пра-праўнукаў. Мы яшчэ паваюем.

Кажуць, што пасьля 2020 зь Беларусі выехала ня менш за 300 тысяч чалавек. Палічыце, колькі зь іх прыйшлі на Дзяды ў краінах, дзе ўшанаваньне памяці беларусаў, якія аддалі жыцьці за Незалежнасьць, нічым не пагражае.

Разумею, што многія баяцца патрапіць у аб’ектыў фотакамэраў і тым самым істотна ўскладніць жыцьцё сваім родным у Беларусі (сапраўды паважная прычына) – але журналісты, як правіла, не здымаюць людзей на такіх акцыях без іх згоды.

Параўнайце -- і тады, магчыма, вам будзе зразумела, чаму я не лічу 2020 год палітычным дафармаваньнем беларускай нацыі ці кардынальным “рыўком” да нацыянальнай сьвядомасьці ў галовах нават праціўнікаў Лукашэнкі.

Так, у жніўні 2020-на пад Бел-Чырвона-Белым Сьцягам выходзіла пад мільён. Але мільён прагаласаваў у 1990 за кандыдатаў БНФ, у 1994 – за Пазьняка (называю рэальную лічбу першага тура – а не падкручаную на карыстьць Кебіча), мільён галасаваў на нелегітымным рэфэрэндумек 1995 за Бел-Чырвона-Белы Сьцяг і Пагоню, а таксама за кандыдатаў БНФ у ВС-13 (многія зь якіх набралі 49,9% і для дэпутацкага мандату ім не хапіла 0,1%, вось жа здарылася такая выпадковасьць). Мільён выйшаў і ў жніўні 2020-га пад Бел-Чырвона-Белым Сьцягам.

І на гэты “залаты мільён” ёсьць “чорны мільён” агрэсіўных пралукашысцкіх і праімэрскіх, прарасейскіх ябацек, і яшчэ тры-чатыры мільёны “аможеттакинадо” і “акакаяразницакакойязык”.

"Чорны мильён" - безнадзейны. Але вось іншыя патэнцыйна здольныя пераасэнсаваць рэчаіснасьць, толькі гэта зойме ня год і ня два – баюся, цяпер яны не разумеюць нават той простай ісьціны, што ім наканаваная роля пастаўшчыкоў “гарматнага мяса” у будучай глабальнай вайне пуцінскай Расеі з Захадам.

І яшчэ адна матэматычная апэрацыя, якая сьведчыць ужо пра аптымістычную акалічнасьць, і вельмі важную. Параўнайце 1 000 000 і 300 000. Толькі адна траціна з гэтага “залатога мільёна” пакінула (была вымушаная пакінуць) Беларусь. Дзьве траціны – засталіся. Цяпер яны пад прыгнётам расейскага рэжыму; давайце ўжо будзем назвываць рэчы сваімі імёнамі: не пра-расейскага, а расейскага рэжыму, бо акупацыя Беларусі Масквой дэ-факта адбылася.

Але гэтыя людзі нікуды не падзеліся, беларускасьць (упэўнены ў гэтым) у іх сэрцах ня згасла, наадварот, разгараецца яшчэ болей, і яны яшчэ скажуць сваё слова.

Тым больш прыкра, калі мы – тыя, хто не пад прыгнётам, хто ў свабодных краіназх – нават у Дзяды не знаходзім ці часу, ці жаданьня прыйсьці да сьвятых месцаў.

Між іншым, у пачатку 90-х дэпутаты БНФ, дамагліся, што Дзяды як дзень ушанаваньня продкаў былі абвешчаныя выходным днём. Удалося пераканаць Вярхоўны Савет. Лукашэнка гэта скасаваў. Перакананы, што ў будучай вольнай Беларусі традыцыя пачатку 90-х мусіць быць адноўленая.

Брытанская карпарацыя ВВС апублікавала інэрвію з Аляксандрам Лукашэнкам, які называе сябе прэзыдэнтам Беларусі, а насамрэч ужо некалькі дзесяцігодзьдзяў узурпуе ўладу, пазбаўляючы беларускі народ права на свабодныя дэмакратычныя выбары.

Сярод іншых хлусьлівых сьцьвярджэньняў, з вуснаў Лукашэнкі прагучала, што нібыта старшыню Рады БНР Івонку Сурвіллу фінансуе “Амэрыка”.

Івонку Сурвіллу ніхто не фінансуе. Наагул Рада БНР ніколі не атрымлівавла і не атрымлівае ніякай фінансавай дапамогі ў якой бы тое ні было форме ад якіх бы тое ні было дзяржаў, дзяржаўных установаў альбо фондаў. Тым часам як рэжым Лукашэнкі фінансуецца Масквой і цалкам яму падкантрольны.

Усе сродкі Рады фпрмуюцца з сяброўскіх складак і ахвяраваньняў беларускай дыяспары. Ніхто не атрымлівае ніякай заработнай ці нейкай іншай платы за сваю дзейнасьць у Радзе.

Сяргей Навумчык,
Намесьнік старшыні Рады БНР.

Хутчэй за ўсё, стратэгія выгоднага Пуц
Іну прымусу да “мірных перамоваў” Кіева і Масквы будзе абраная будучай адміністрацыяй ЗША незалежна ад вынікаў выбараў.

Прычына яшчэ і ў тым, што рэсурсы ўзбраеньняў, якія можа даць ЗША (і увогуле Захад) без пагрозы поўнасьцю агаліць уласныя ўзброеныя сілы, падыходзяць да канца. Калі не лічыць зброю, якую Ўкраіне, як цяпер відавочна, не дадуць ні пры якіх умовах. І якая магла б кардынальна зьмяніць сытуацыю не на карысьць Масквы.

А кінуць ўсе сілы на змаганьне Ўкраіны з Расеяй Захад не гатовы — бо так і не ўспрыняў гэтую вайну Пуціна як вайну, ад якой залежыць жыцьцё самога Захаду (як не ўспрынялі Чэмберлен і Дэладзье пагрозу з боку Гітлера падчас мюнхенскага пагадненьня. Уражвае, як часам адзін да аднаго паўтараецца Гісторыя).

Проста пры Харыс стратэгія будзе рэалізоўвацца павольна, пры Трампе - амаль адразу (і вось тут Пуціна можа чакаць непрыемны сюрпрыз, Трампа можа “сарваць” у выпадку нежаданьня Крамля цалкам ўпісацца ў прапананавы Белым домам алгарытм).

З чым не магу не пагадзіцца - што пэрыяд паміж выбарамі ў ЗША і інаўгурацыяй (амаль чвэрць года), які пры любым выніку галасаваньня будзе адзначаны турбуленцыяй двух галінаў амэрыканскай улады (а пераабіраецца ж і Кангрэс) Пуцін скарыстае “на ўсе сто”.

Заходнія лідары адмовіліся даць Украіне “Тамагаўкі” (дабіваюць да Масквы і нават да Ўралу) і ў чарговы раз забаранілі біць ужо прадастаўленай зброяй у глыб РФ. Мы ня ведаем, якая рэальная (не на словах – а рэальная) палітыка будзе, калі прыйдуць наступнікі цяперашніх лідэраў. Але мы ведаем, што здаюць Украіну Пуціну (па факце, ужо здалі) - Байдэн, Макрон і Шольц.

ЧОРНЫ ДЗЕНЬ НАЙНОЎШАЙ ГІСТОРЫІ. 29 кастрычніка 1992 Вярхоўны Савет (у парушэньне закону) адхіліў ініцыятыву БНФ аб правядзеньні рэфэрэндуму аб датэрміновых парлямэнцкіх выбарах паводле новага дэмакратычнага закону, за які падпісаліся больш 440 тысяч беларусаў (пры патрэбных 350 тысячах). Магільшчыкамі выступілі Старшыня ВС Шушкевіч, старшыні камісіяў ВС Булахаў і Леўчык, дэпутат Ганчар. Быў перакрэсьлены шанец (магчыма, апошні) разгарнуць Беларусь на дэмакратычны шлях разьвіцьця.

Незразумела, па якіх крытэрыях U.S. News and World Report паставіла армію РФ вышэй за армію ЗША. Яшчэ больш абсурдна выглядае прыярытэт арміі РБ над войскам польскім і азэрбайджанскім (ня буду тут удавацца ў дэталі пераўзбраеньня і пасьпяховага баявога досьведу, адпаведна, двух апошніх — войска РБ ня мае ні таго, ні другога). Магчыма, улічваўся фактар наяўнасьці ядзерных боегаловак (але яны не кантралююцца камандаваньнем арміі РБ).

А вось па сукупнасьці геапалітычных фактараў Беларусь (а не падкантрольная Маскве РБ — спадзяюся, розьніцу адчуваеце) — адыгрывае стратэгічна важную ролю на эўрапейскім тэатры цяперашніх ваенных дзеяньняў. А значыць, і будучых сусьветных.

“Салідарнасьць” нядаўна напісала, што ваш пакорны слуга быў адным з нешматлікіх беларускіх камэнтатараў, хто ў 2016 ўпэўнена прадказаў перамогу Трампу (я б удакладніў — адзіным, хто ўпэўнена прадказаў).

Гэтым разам у мяне такой ўпэўненасьці няма, і ўсё ж я б —цяпер асьцярожна — паўтарыў бы свой прагноз на карысьць Трампа.

Думаю, Трамп выйграе. І з разгромным лікам, калі казаць пра агульную колькасьць галасоў выбаршчыкаў (прэзыдэнта ў ЗША выбіраюць не грамадзяне, а прадстаўнікі штатаў — выбаршчыкі).

Калі ў двух словах, амэрыканцы жадаюць пераменаў да лепшага, найперш у эканоміцы, і Трамп такую надзею дае. Усё ж, пры дэмакратах зашмат сацыялізму ў ягоным зусім ня швэдскім, а звыродлівым варыянце -/ пераразьмеркаваньня пд тых, хто працуе шмат да тых, хто працаваць ня хоча (не ня можа — а менавіта ня хоча).

Перамены пры Трампе могуць быць і да горшага, што праўда. І нават да вельмі горшага. Але рызыка — у мэнтальнасьці нашчадкаў заваёўнікаў Дзікага Захаду (якія бяскрайнія краявіды адкрываюцца, калі едзеш на аўто зь Нью-Ёрку хаця б да Кліўленду!.. А гэта ўсё было засвоена яшчэ ў XIX стагодзьдзі, без усякіх там “джэнэрал мотарс”!).

Камала ніякай надзеі на лепшыя перамены не дае, яна — палітычная рэінкарнацыя Байдана, а ён — ўвасабленьне стагнацыі, ва ўсіх сэнсах.

Часта кажуць, што міжнародны аспэкт амэрыканцаў не цікавіць; гэта ня так. Цікавіць, хаця і значна менш, чым жыхара расейскай глыбінкі, які ўнітаз бачыў два разы ў жыцьці (на фота), затое клапоціцца пра “многополярный мир».

Для Камалы адносная індыфэрэнтнасьць амэрыканцаў да міжнароднай палітыкі — шчасьце, інакш бы яе штодня тыкалі ў, напрыклад, эпізод зыходу ЗША з Аўганістану, у якім Амэрыка выглядала ганебна.

І пра галоўнае для нас: Украіну.

Так, на словах Трамп пагражае “зьдзелкай”, а Байдэн — Харыс кажуць пра падтрымку Ўкраіны. Але рэальнасьць вучыць менш зьвяртаць увагу на словы і больш — на справы.

А факты сьведчаць, што першы, хто даў Украіне зброю, быў прэзыдэнт Трамп, а не прэзыдэнт Абама (які мусіў бы гэта зрабіць хай не па літары, але па духу Будапэшцкага мэмарандуму падчас анэксіі Крыму). І яны ж, факты, кажуць, што Байдэн-Харыс у 2022 адмовіліся зрабіць тое, што нанесла б Крамлю паразу: закрыць над Украінай неба, даць дальнабойную зброю, блакаваць Чарнаморскі флот РФ.

І факты — факты, дарагія сябры! — кажуць, што ня Трамп, а Байдэн і Харыс забараняюць Кіеву біць у глыб расейскай тэрыторыі (гэта як паставіць на рынг двух супернікаў, зьвязаўшы аднаму зь іх рукі за сьпіной).

Таму пры Трампе хоць нейкі шанец у Ўкраіны можа быць. Пры Харыс яго ня будзе зусім.

P..S. Сымпатый як да асобаў ня маю ні да Трампа, ні да Харыс, ні за воднага зь іх не галасую, проста — халодныя, рацыянальныя палітычныя разважаньні. Увогуле, лічу, што ў свой час Амэрыка зрабіла глабальную памылку, калі ў свой час ня быў абраны не Макейн, а Абама, які быў катастрафічна не гатовы да такой пасады (для тых, хто пачаў цікавіцца палітыкай пасьля 2020, — Макейн гэта не Макей).

Лукашэнка ізноў апранае дасьпехі «абаронцы нацыі» і нават пагражае, у выпадку анэксыі Беларусі Расеяй, «вайной». Адначасна ён кажа, што «Беларусь не жадала незалежнасьці», чарговы раз дэманструючы шызафрэнічнасьць сваёй хворай сьвядомасьці.

Электарат, які ў 1994 сваім галасаваньнем за Лукашэнку прадаў свабоду і Беларусь (а таксама будучыню сваіх дзяцей і ўнукаў) за «чарку і шкварку», безумоўна, не хацеў. Але яны – ня ўся Беларусь.

Бо да тых сотняў тысяч беларускіх патрыётаў, якія ў пачатку 90-х сталі пад Бел-Чырвона-Белы Сьцяг, варта дадаць і пакаленьні беларусаў, якія за незалежнасьць сваёй зямлі клалі жыцьці цягам стагодзьдзяў. І на шалях Гісторыі яны пераважаюць лукашэнкаўскі электарат.

У 1994 годзе Лукашэнка атрымаў краіну, якая з кожным нават ня годам – месяцам! -- была ўсё больш незалежнай ад сталіцы былой савецкай імпэрыі (хаця Масква ад жніўня 1991 не спыняла паліўны шантаж), стаяла на практычна завершаным падмурку дзяржаўнасьці (хаця за кожны закон у справе ці фармаваньня беларускага войска, ці стварэньня ўласнай фінансавай сыстэмы дэпутатам Апазыцыі БНФ даводзілася змагацца з парлямэнцкай большасьцю).

Нарэщце, у 1994 Беларусь мела аўтарытэт у сьвеце значна большы, чым магла разьлічваць любая іншая дзяржава на трэцім годзе адноўленай незалежнасьці – у тым ліку і з-за дабраахвотнай адмовы ад ядзернай зброі (хаця сёньня тое рашэньне варта прызнаць ня цялкам прадуманым, хоць бы нават з прычыны адсутнасьці патрабаваньня ад Захаду магутнай фінансавай кампэнсацыі – што, дарэчы, магло стварыць эканамічна-сацыяльнае становішча, пры якім у Лубянкі не атрымалася б прасунуць Лукашэнку ва ўладу).

Праз трыццаць гадоў свайго кіраваньня Лукашэнка паставіў Беларусь як дзяржаву на мяжу зьнішчэньня, людзей – на рэжым фізычнага выжываньня, а саму краіну – у пазыцыю міжнароднай парыі.

Здавалася б, нават апошні алкаш ці бомж, калі б пракіраваў краінай тры дзесяцігодзьдзі, не зрабіў бы горай. Але гэта – не бяздарнасьць Лукашэнкі як кіраўніка, гэта – рэалізацыя пляну, распрацаванага для Беларусі Масквой. І гэта нам усім вельмі важна ўсьвядоміць.

Рыхтуючы да другога выданьня кнігу пра 1994 год, я быў ўражаны, як ідэальна паклаліся ў «маскоўскі пазл» падзеі, якія ў той час здаваліся мне ці проста чыімсьці глупоцьцем, ці недарэчнасьцю, ці нейкай выпадковасьцю. Не глупоцьце тое было і не выпадковасьць.

Ні палякі, ні чэхі, ні румыны пры знаходжаньні ў «сацыялістычным лягеры» і блізка не перажылі тых рэпрэсіяў і такога ціску, якія больш як трыццаць гадоў церпяць беларусы. І галоўнае, што ў дачыненьні да народаў Усходняй Эшропы Масква ня ставіла мэты, якая ў Крамлі вызначаная для беларусаў: ліквідацыя нацыянальнай ідэнтычнасьці, зьнішчэньне беларусаў як этнасу.

Лукашэнка дарэмна пужае беларускі народ вайной. Выконваючы загад Масквы, ён вядзе вайну з беларускай нацыяй ужо тры дзесяцігодзьдзі, ужываючы звыклы арсэнал дыктатараў: палітычныя забойствы, гіганцкія турэмныя тэрміны і нялюдзкія катаваньні для апанэнтаў, брутальныя разгоны масавых акцый, зьнішчэньне ўсіх грамадзянскіх свабодаў уключна са свабодай слова.

Разумею матывацыю аналітыкаў, якія вышукваюць у Лукашэнку нейкія прыкметы «самастойнасьці» -- ім трэба пра нешта пісаць, і чым мудрагелісьцей, тым лепей. Рэальнасьць жа простая: Лукашэнка цалкам падкантрольны Маскве, і адзіная сфэра, дзе яму пакінутая свабода дзеяньняў – гэта рэпрэсіі супраць беларускага народа.

Лукашэнка – лепшы баец у вайне Расеі з беларускай нацыяй, адсюль – і найвышэйшы (вышэй няма) што пры царах, што пры цяперашніх маскоўскіх гаспадарах ордэн Расейскай Імпэрыі. Заслужыў халуйствам і рэпрэсіямі.

«Беларусь ня зьнікне, калі ня скорыцца чужой сіле» - сказаў мне ў інтэрвію Васіль Уладзімеравіч Быкаў вясной 94-га, нібыта прадчуваючы цяжкія часы. Яна і сапраўды адродзіцца – але ўжо бяз Лукашэнкі ды прарасейскіх фашыствуючых сілавікоў, якія сёньня і ўвасабляюць сабой панаваньне гэтай «чужой сілы», пра якую казаў наш нацыянальны геній.

І ад якой беларусы, безумоўна, нарэшце пазбавяцца.

АДКРЫТЫ ЛІСТ ДА СЬВЯТЛАНЫ ЦІХАНОЎСКАЙ

Шаноўная Сьвятлана Георгіеўна,

думаю, за больш чым чатыры гады я не даваў Вам нагоды ўсумніцца ў сваім добрым да Вас стаўленьні. Сярод іншага, прыводзіў (і буду надалей прыводзіць ) Вас у прыклад усім тым, хто не знаходзіць ці то часу, ці то жаданьня авалодаць мовай народа, ад імя якога ён выступае ці да якога ён зьвяртаецца ў якасьці палітыка ці грамадзкага дзеяча, альбо, як цяпер модна казаць, «лідэра меркаваньняў».

Гэты Ваш асабісты прыклад сапраўды вельмі важны, бо без усьведамленьня нацыянальных каштоўнасьцяў ніякія перамены да лепшага немагчымыя.

Таксама, ніколі не крытыкаваў Вас (хаця і далёка не з усімі рашэньнямі Вашымі ці Вашых паплечнікаў згодны), і гэты мой ліст — не крытыка, а перасьцярога, зробленая публічна толькі таму, што не ўпэўнены, ці атпрымаецца нейкім іншым чынам давесьці яе да Вас у поўным аб’ёме.

Сёньня апублікаваная «Агульная заява дэмакратычных сілаў Беларусі да „выбараў“ 2025», пад якой стаіць і Ваш подпіс — паред подпісам Пераходнага Кабінэту і Каардынацыйнай Рады.

Пры слушнай ацэнцы сытуацыі ў Беларусі (якую можна зьвесьці да трох словаў — прарасейскі масавы тэрор) у Заяве, аднак, утрымліваецца вельмі спрэчная прапанова, якая, упэўнены, можа мець сумнае наступства.

Маю на ўвазе прапанову «выказаць свой пратэст шляхам галасавання супраць усіх».

Шаноўная Сьвятлана Георгіеўна, ня ведаю, хто рыхтаваў гэтую фармулёўку, але ключавое тут слова — «галасаваньне», і ўспрымаеца гэта ніяк інакш, чым заклік прыйсьці на выбарчыя ўчасткі, узяць бюлетэні і апусьціць іх у скрыню.

Навошта, Сьвятлана Георгіеўна? Каб стварыць гэтак патрэбную Лукашэнку «карцінку» масавасьці на ўчастках, якую ён потым (разам з 89,89% «за» яго) прад’явіць дэмакратычнаму Захаду, разам з прапановай прызнаць сваю легітымнасьць? Вы ж добра ведаейце, што ёсьць заходнія палітыкі, якія ахвотна ўчэпяцца за гэты «аргумэнт».

У Заяве сказана пра магчымую зьмену пазыцыі яе аўтараў, але няўжо ўжо сёньня не відавочна, што ніякіх зьменаў ня будзе і быць пры падкантрольным Маскве Лукашэнку ня можа?

Дазволю сабе нагадаць 2004 год. Тады Лукашэнка ініцыяваў рэфэрэндум пра зьняцьцё абмежаваньняў колькасьці прэзыдэнцкіх тэрмінаў, і т.зв. аб’яднаная апазыцыя (практычна ўсе дэмпартыі, акрамя Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыі — БНФ на чале з Пазьняком) зьвярнуліся да народу з заклікам: «Прыйдзі і скажы яму «Не!».

«Прыйдзі!» — гэта было менавіта тое, чаго жадаў Лукашэнка, а ўжо замяніць у бюлетэнях «не» на «так» улады да таго моманту навучыліся. Вынікам таго рэфэрэндуму было ўвядзеньне фактычна пажыцьцёвага праўленьня.

Я не абвінавачваю ў выніках (трагічных для лёсу беларусаў) тагачасную «аб’яднаную апазыццыю», бо вынік «галасаваньня» у любой дыктатуры заўсёды прадказальны, але тое, што яна спрацавала на інтарэсы Лукашэнкі (а значыць, і Крамля) — несумненна.

Думаю, што Вы, Сьвятлана Георгіеўна, як мала хто іншы, разумееце сапраўдную сутнасьць слова «выбары», калі яно гучыць у вуснах узурпатара.

Мне чамусьці здаецца, што асабіста Вы ня маеце дачыненьня да памылковага закліку — Вас пераканалі яго падпісаць. Ня ведаю ўсіх абставінаў, але ведаю, што палітыка вельмі часта — вынік кампрамісаў; магчыма, меў ён месца і тут. Кампраміс, увогуле, нядрэнная рэч, і часта мае ў палітыцы станоўчы вынік, але здараецца, на жаль, і вынік адмоўны. А бываве — і фатальны. Мне падаецца, што ў гэтым выпадку добрага выніку ня будзе.

Спадзяюся, што Вы зробіце высновы з гэтага майго ліста, у якім я выклаў выключна сваё ўласнае меркаваеньне, заснаванае на ўласным палітычным досьведзе. Дадаць да гэтага мне пакуль няма чаго, таму ня маю намеру камэнтаваць яго ў СМІ.

З павагай — Сяргей Навумчык,
каардынатар Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце 12-га скліканьня,
суаўтар Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце,
член Канстытуцыйнай Камісіі Вярхоўнага Савета.

23 кастрычніка 2024 г.

Прага.

Сёньня Кіеў пачаў новы этап змаганьня з расейскім агрэсарам. Я б сказаў — стратэгічна якасны этап, які мае патэнцыял пераламіць сытіуацыю ў Расеі.

Узброеныя сілы Ўкраіны ўдарылі дронамі па рускіх спіртзаводах (пакуль паведамілі пра тры, але, спадзяюся, гэта толькі прыстрэлка, разьмінка перад сапраўднай атакай). Наступствы для Крамля могуць быць куды больш адчувальныя, чым бы Ўкраіна зьдзейсьніла доўгачаканыя ўдары па стратэгічных ваенных аб'ектах углыб Расеі.

Калісьці класік сказаў, што калі б ён заснуў і, прачнуўшыся праз 200 гадоў, запытаў, што ў Расеі новага, яму б адказалі: «Как и раньше, пьют и воруют!».

Як і раней, красьці – прывілея эліты. Праўда, сучасныя аб'ёмы пэрсанажам Гогаля і Салтыкова-Шчадрына ня сьніліся. Крадуць не заводамі – крадуць карпарацыямі і цэлымі галінамі вытворчасьці. І хаця ўся нафта-і газаздабываючая сфэра даўно ўжо скрадзеная – пардон, прыватызававная, -- тое-сёе яшчэ засталося, пакаленні на два.

Галоўнае – народ гэтага не заўважае. Ды яму, прызнацца, да лямпачкі, хто там і колькі скраў, пакуль ня скралі два ягоных сьвятых права.

Першае – адчуваць сябе грамадзянінам «великой России». Тут усё нармальна, тэлевізар працуе. А вось другое – права піць – апынаецца пад пагрозай.

Сотні тысяч (а ў пэрспэктыве мільёны) трунаў замест сыноў і мужоў рускія бабы Пуціну даруюць. Ды што там дауюць – дзякуй яшчэ за кампэнсацыю скажуць.

А вось калі мужыкам ня будзе што заліць у горла – тут ён можа і пачацца, славуты «русский бунт, бессмысленный и беспощадный».

Пуціну застаецца спадзявацца хіба што на вынаходлівасьць рускага чалавека і досьвед новага геапалітычнага гаспадара Масквы – Кітаю. У свой час Мао ўзяў курс на «малую мэталургію» -- і запрацавалі мільённы сямейных доменных печаў, якія выпускалі па колькі грамаў патрэбнага для «вялікага эканамічнага рыўка» жалеза.

«Самогонный аппарат в каждый дом!» – можа стаць новай нацыянальнай ідэяй «русского мира».

Праўда, для гэтага частку ваенных заводаў давядзецца перапрафіляваць на вытворчасьць змяевікоў, бо бяз гэтай важнай канструкцыі не атрымаеш нават пасрэднае пойла, а ня тое што колькі-небудзь якасны «первач».

20 гадоў таму забілі журналістку «Салідарнасьці» Вераніку Чаркасаву. Забілі гэтак, каб ўсе жахнуліся: некалькі дзясяткаў удараў нажом. Выканаўцаў не знайшлі (ды і насамрэч не шукалі), але гэта было несумненна палітычнае забойства, бо Вераніка кранала тэмы, зьвязаныя зь вялікімі грашыма (а вялікія грошы тады ўжо цалкам кантраляваліся ўладай). Вечная Памяць.

Сон – напэўна, самая невытлумачальная сфэра дзейнсьці мозгу. Яшчэ больш загадкавы фэномэн «калектыўнага» сну -- калі адзін і той жа сон сьніцца групе людзей. Здаецца, пра іх пісаў Юнг. Але магу і памыліцца, бо здараецца такое надзвычай рэдка. Але вось у нас, у беларусаў – запраста.

Нічым іншым, як «калектыўным сном», не магу патлумачыць настойлівыя выказваньні палітычных камэнтатараў пра «сыгналы пра зьмякчэньне рэжыму».

Магчыма, я чытаю «ня тыя» інфармацыйныя рэсурсы, але «сыгналы» я бачу зусім іншага, супрацьлеглага характару.

Сёньня стала вядома пра затрыманьне актораў тэатру Беларускай драматургіі і пра суд над 76-гадовай гомельскай Ларысай Кулік. Учора -- пра суд над інвалідам з Кобрына Аляксандрам Краўчуклом (за «экстрэмізм») і пра арышт маёмасьці журналісткі Таццяны Каравенкавай. Пазаўчора палітвязьнямі прызнаныя яшчэ чатыры чалавекі. У той жа дзень у Віцебску затрымалі грамадзяніна Ўукраіны і ЗША, Міхаіла Фандо пачалі судзіць за падтрымку Ўкраіны (Беларусь і Ўкраіна знаходзяцца ў стане вайны?), экс-кіраўніцы страйкаму «Нафтану» Вользе Брыцікавай дадалі да ранейшага тэрміну зьняволеньня яшчэтры гады. Цягнецца суд над ваенным аналітыкам Андрэем Паротнікавым. Штодня адбываюцца катаваньні няўгодных рэжыму людзей у турмах.

Гэта толькі тое, што я прачытаў у штодзённай (падкрэсьліваю – штодзённай!) хроніцы рэпрэсій «Салідарнасьці», што даходзіць да нас праз дзьверы закрытых судоў, што выдадзена на паверхню рэпрэсіўнага пекла тг-каналамі сілавікоў.

Дзе, скажыце мне, тут «сыгналы зьмякчэньня рэжыму?». https://gazetaby.com/post/konvejer-repressij-76-letnyuyu-pensionerku-osudili-za-oskorblenie-luka/203657/

19 кастрычніка 1988 у касьцёле сьвятых Сымона і Алены (тады – Дом кіно) былі ўтвораныя «Мартыралёг Беларусі» і Аргкамітэт БНФ. Беларускаму Народнаму Фронту было наканавана адыграць выключную ролю ў дасягненьні Незалежнасьці і закладаньні падмуркаў беларускай дзяржавы. На фота – Васіль Быкаў адвярнуў мікрафон ад супрацоўніка ЦК КПБ Бузука, які імкнуўся сарваць галасаваньне за абраньне Зянона Пазьняка старшынём «Мартыралёгу» (ад таго, ці будзе абраны Пазьняк, залежыла, адпаведна, ці будзе ўтвораны Аргкамітэту БНФ). Васіль Уладзімеравіч сам правёў галасаваньне ("Хто "за"? Хто "супраць"? Няма! Хто "устрымаўся"? Няма! Усё!") У цэнтры – выдавец і пісьменьнік Міхась Дубянецкі, які вёў сход.

АЛЬБО КУЛЯ, АЛЬБО ТРОМБ. Ня бачу ніякіх падстаў прагназаваць, як гэта робяць некаторыя аналітыкі, «зьмякчэньне» рэжыму, роўна як і «пацяпленьне» адносінаў з Захадам. Наадварот — рэпрэсіі будуць набываюць усё больш жорсткі і масавы характар. Цяпер караюць ужо тых, хто хоць неяк, хоць мінімальна, засьвяціўся ў нейкіх маршах 2020 году альбо калісьці паставіў "лайк«(арганізатары і актыўныя ўдзельнікі ўжо пакараныя). Тут, канешне, прастора для сілавікоў неабсяжная: выходзіла пад мільён, зьехалі ня ўсе. Тысяч сто набярэцца дакладна, было б куды садзіць.

У 2020-м я напісаў, што Лукашэнка зь ягоным імкненьнем помсьціць усяму сьвету на падставе комплексу пакрыўджанага калгаснага байстрюка прагне масавых расстрэлаў. Адзінае, што здольнае стрымліваць яго — ў адказ Захад можа пачаць ваенныя дзеяньні, як ён быў вымушаны іх пачаць супраць Мілошавіча за генацыд мусульманаў. Але цяпер мы бачым, што лёс беларускага народа Захад цікавіць непараўнальна менш, чым лёс албанцаў у былой Югаславіі. Плюс, Лукашэнка прыкрыты ядзерным парасонам Пуціна. Так што рукі — разьвязаныя.

Чаму «народ-партызан» церпіць ўсё гэта — асобная тэма, можа быць, самая важная (зрэшты, партызанскі рух часоў т.зв. "ВОВ«мусіць быць падвергнуты рэвізіі, што пачаў у сваіх творах Васіль Быкаў).

Лукашэнка зь ягоным зьвярыным інстынктам самазахаваньня разумее, што любое «пацяпленьне» выкліча ланцуговую рэакцыю спачатку ўсё больш імклівага аслабленьня, а затым і страты ўлады. Ён вельмі добра памятае, як скончыў Гарбачоў, ня кажучы ўжо пра ўрок 2020-га.

Гэтак жа абсурдна казаць пра «транзіт». Пасада прэзыдэнта апынецца безь яго толькі ў выніку ягонай сьмерці — гвалтоўнай (што наўрад ці) альбо натуральнай (што хутчэй).

Аднак не пагаджуся і з тымі аналітыкамі, якія канстатуюць ледзь не перадсьмяротны стан Лукашэнкі.

Я, канешне, ня медык (як і гэтыя шаноўныя аналітыкі, дарэчы), але добра памятаю 70-годзьдзе Леаніда Ільіча. У параўнаньні з 70-
Гадовым Брэжневым 70-гадовы Лукашэнка — сьвежы агурок з градкі. Але медыцына пратрымала генсека яшчэ пяць гадоў, хаця сам Леанід Ільіч сваім стылем жыцьця змагаўся з урачамі, як мог.

За 40 апошніх гадоў медыцына прагрэсавала ў разы. Мінімальна дзесяць гадоў жыцьця я Лукашэнку даю. Адпаведна, і ўзурпацыі ўлады (тое, што ён пойдзе на «выбары» у 2030-м, можаце нават не сумнявацца).
Далей можна шмат разважаць над «Што рабіць?», але напачатку трэба пазбавіцца ад ілюзій. У такой сітуацыі ілюзіі — стан вельмі шкодны, і 2020 год гэта паказаў.

Дадам толькі вось што. Разумею, што тыя, хто ўвосень 2020-га троліў мяне за невясёлыя прагнозы і заяўляў, што «у сьнежні (лютым 2021-га, траўні 2021-га, etc.) Лукашэнкі ня будзе, а Вы, спадар Навумчык, сваімі словамі дэматывуеце людзей, перашкаддаеце нам весьці іх да перамогі, лепш памаўчыце», — памылкі сваёй не прызнаюць, прабачэньне не папросяць, хаця б таму, што няма часу — бо сёньня, як і раней, яны ізноў вядуць да перамогі. Гасподзь зь імі. Але тым, хто апынуўся ў эміграцыі, раю перагледзіць свае жыцьцёвыя планы з улікам таго, што эміграцыя ваша, найхутчэй, будзе доўгай — ня пяць гадоў і ня дзесяць. У мяне яна — ужо больш за 28.

Тым больш што ўсё меней фактараў, якія б давалі шанцы на прадухіленьне глабальнай ядзернай вайны.

Разумею, што ў цяперашні пэрыяд «постпраўды» ісьціна — нішто, лайкі, перапосты, колькасьць праглядаў — усё, і што чым больш экзальтаване меркаваньне выказана, тым больш шанцаў набраць статыстыку. І ўсё ж, ад тых, хто прэтэндуе на ролю аналітыкаў, хочацца бачыць калі не адказнасьці за свае словы, дык хаця б мінімальнай карэляцыі з рэальнасьцю.

Так, Рыгор Астапеня кажа, што для пашырэньня сфэры ўжытку беларускай мовы нічога ня трэба рабіць, і што «свядомасць сфармуецца сама». Супраць такога падыходу можна выставіць шмат аргумэнтаў — але прывяду вельмі канкрэтны, можна сказаць, арыфмэтычны прыклад зь нядаўняй гісторыі.

Вось дадзеныя, агучаныя сакратаром парлямэнцкай Камісіі па культуры, адукацыі і захаваньні гістарычнай спадчыны Яўгенам Цумаравым на сэсіі Вярхоўнага Савета.

Ён сказаў, што ў верасьні 1993 «упершыню ў гісторыі ў рэспубліцы Беларусь больш за 80% першаклясьнікаў пайшлі ў беларускамоўныя клясы — незалежна ад таго, якой зьяўляецца школа» (Стэнаграма XIII сэсіі Вярхоўнага Савета, 3 сакавіка 1994 г.).

80 працэнтаў! Але ж склаліся гэтыя лічбы ня «самі па сабе» — ім папярэднічалі прыняцьце ў студзені 1990 Вярхоўным Саветам Закона аб мовах, унясеньне распрацаваных дэпутатамі Апазыцыі БНФ паправак у шэрах заканадаўчых актаў, прыняцьце Саветам Міністраў і Міністэрствам адукацыі адпаведных нарматыўных актаў, ініцыятарам якіх выступілі як дэпутаты БНФ, гэтак і ўзгаданая парлямэнцкая Камісія на чале зь Нілам Гілевічам.

Гэта тое, што на самой вяршыні ўладных структураў — але была яшчэ праца адпаведнай камісіі Сойму БНФ на чале зь Вінцуком Вячоркам, тысячаў актывістаў Таварыства беларускай мовы (ТБМ) на чале з тым жа Гілевічам, Таварыства беларускай школы (ТБШ), і штодзённая іх праца ішла ня толькі ў сталіцы, але і ў рэгіёнах. Слова «штодзённая» не публіцыстычны штамп, а канстатацыя тагачаснай рэальнасьці. Быў няспынны ўплыў актывістаў ТБМ і ТБШ на чыноўнікаў, ад якіх залежыла выкананьне Закону аб мовах. Ствараліся новыя падручнікі (так, Людзьміла Майсеня напісала беларускамоўны школьны падручнік па матэматыцы, рыхтаваліся іншыя падручнікі па дакладных навуках).

Супрацоўнікі выдавецтваў падрыхтавалі да друку кнігі дзясяткаў аўтараў, якія былі забароненыя (а перад гэтым рэпрэсаваныя) у гады бальшавіцкага тэрору.

Словам, у 1990-1993 гады ішла вельмі інтэнсіўная, мэтанакіраваная і сыстэмная праца не дзясяткаў — тысяч людзей.

Ну а цяпер я працытую тое, што сказаў сакратар Камісіі ВС па культуры, адукацыі і захаваньні гістарычнай спадчыны пасьля таго, як паведаміў пра 80% першаклясьнікаў у беларускамоўных клясах:

«Прычым ніводнай скаргі не прыйшло ні ў Камісію Вярхоўнага Савета, ні ў Міністэрства адукацыі. Значыць, людзі добраахвотна прынялі тое, што беларуская мова з’яўляецца дзяржаўнай». (Стэнаграма XIII сэсіі Вярхоўнага Савета, 3 сакавіка 1994 г.).

Але ня варта забывацца, што да моманту прыняцьця Закону аб мовах ужо больш як дзесяць гадоў існавала створанае Генадзем Бураўкіным беларускае тэлебачаньне, што гучала беларускамоўнае радыёвяшчаньне па правадной сетцы практычна ў кожнай хаце, што наклады кніг Быкава, Караткевіча, Брыля, іншых аўтараў дасягалі 40-60, і нававт 100 тысяч асобнікаў, што большасьць абласных газэт і практычна ўсе раённыя выходзілі на беларускай мове.

Што ніводзін кіраўнік Беларусі, кім бы ён ня быў, ня мог дазволіць сабе заявіць, што «на белорусским языке невозможно нормально высказать мысль», і што «люди, разговаривающие на белорусским языке, только то и умеют, что разговаривать на белорусском языке».

Што міліцэйскі начальнік, калі б ён публічна сказаў, што беларуская мова павінна зьнікнуць, імгненна выляцеў бы з працы як пробка з-пад шампанскага.

У гэтым сэнсе сытуацыя 1970-80 кардынальна адрознівалася ад таго, что адбываецца ў Беларусі цяпер, калі ўсё беларускае, нацыянальнае мэтанакіравана вынішчаецца. І для аднаўленьня спатрэбіцца значна больш высілкаў, чым у пачатку 90-х. (1/1)

(2/2) А такія намаганьні давядзецца рабіць, бо ўсяго толькі «стварыць адпаведныя умовы», «калі беларуская мова зможа адкрыта канкураваць з рускай», як гэта бачыць сп. Астапеня — тое ж самае, што насупраць чалавека пасьля курорту паставіць вязьня, які прайшоў дзесяцігодзьдзі турмы са зьдзекамі і катаваньнямі, і сказаць: «Давайце, змагайцеся паміж сабой! Канкуруйце! Цяпер жа ўмовы роўныя!».

Спадар Астапеня кажа, што «мы перараслі той момант, калі думалі, што Беларусь калісьці будзе беларускамоўнай». Усё ж, заявы такога кшталту вартна рабіць ад самога сабе — «я думаў», «я перарос». Асабіста я (як і дзясяткі знаёмых, сярод якіх ёсьць як вельмі вядомыя асобы, гэтак і невядомыя), нягледзячы на цяперашнія цяжкія часы, ні сэкунды не сумняюся, што Беларусь — хай нават і не пры маім жыцьці — будзе беларускамоўнай.

Інакш гэта ўжо будзе не Беларусь, а тэрыторыя пад нейкім іншым назовам.

“На Піншчыне лукашыстамі накладзены арышт на хату выканаўцы абавязкаў дырэктара тэлеканалу “Белсат”, сябры Рады БНР Аляксея Дзікавіцкага. Хата стагодзьдзе таму была пабудаваная дзедам спадара Аляксея, пазьней – вязьнем ГУЛАГу.

Рада БНР расцэньвае гэта як чарговы акт перасьледу беларусаў за грамадзянскую пазыцыю, перасьледу, які распачаўся адразу пасьля прыходу да ўлады стаўленіка расейскіх спэцслужбаў Лукашэнкі і пасьля 2020 набыў характар масавага тэрору.

Рада БНР перакананая, што будучы дэмакратычны ўрад вольнай Беларусі павінен ня толькі аднавіць у грамадзянскіх і маёмасных правах усіх тых, хто патрапіў пад рэпрэсіі прамаскоўскага лукашысцкага рэжыму, але і правесьці максымальна жорсткую люстрацыю. Кожны супрацоўнік сілавых, а па-сутнасьці, карных органаў рэжыму (КДБ, МУС, Сьледчага камітэту, пракуратуры і г.д.), які меў дачыненьне да перасьледу беларусаў за іх палітычную да грамадзянскую пазыцыю альбо прафэсійную дзейнасьць (як у выпадку з журналістамі непраўладных СМІ ці мэдыкамі, якія дапамагалі параненым у 2020-м), павінен пажыцьцёва быць пазбаўлены права службы ў дзяржаўных структурах і права абірацца ў органы ўлады, а іх служба прарасейскаму рэпрэсіўнаму рэжыму не павінна залічвацца ў працоўны стаж.

Рада Беларускай Народнай Рэспублікі.

9 кастрычніка 2024 г.”

На дэбатах кандыдатаў у віцэ-прэзыдэнты ЗША Ўкраіну не ўзгадалі. Зусім. Канешне, амэрыканскія выбары — гэта, найперш, пра ўнутраныя праблемы. Вядома, віцэ-прэзыдэнт не вызначае міжнародную палітыку ЗША. І ўсё ж, тое, што пра Ўкраіну не было ні слова — трывожны знак.

Знак, які можна расцаніць як індыкатар істотнага дрэйфу амэрыканскіх палітыкаў (прычым абедзьвюх партый) у бок пачатку мірных перамоваў паміж Кіевам і Масквой — у час, калі Расея знаходзіцца ў значна больш выйгрышнай тактычнай пазыцыі. Стратэгічна, магчыма, і не (Расея адстане на дзесяцігодзьдзі), але ў сэнсе становішча на фронце, мілітарызацыі вытворчасьці (больш як 40% бюджэту заплянавана на вайну), невычэрпнага людзкога рэсурсу (Пуцін кладзе мужыкоў на фронце дзясяткамі тысяч, а можа мільёнамі — і народ змаўчыць, “бабы новых нарожают”), попыту на расейскія энэрганосьбіты — па ўсім гэтым Крэмль у выйгрышным становішчы. Плюс зьнешні фактар: падтрымка Кітаю і абвастрэньне канфліктаў у іншых кропках планеты.

Усё магло б быць інакш, калі б у 2022 Захад закрыў ва Ўкраіне неба, а ў 2024 дазволіў біць ракетамі ўглыб расейскай тэрыторыі. Але гэтага не было і няма.

А ёсьць пачатак “прымусу Ўкраіны да міру”, а значыць, Расея паразу ў вайне не пацерпіць.

Мне горка гэта пісаць, я хацеў бы яе поўнага разгрому і, як вынік, яе распаду, вызваленьня народаў, якія цяпер у складзе “фэдэрацыі” — але трэба цьвяроза глядзець на рэчы.

Што азначае захаваньне Расеі ў “пуцінскім” варыянце для беларусаў? Яшчэ мацнейшы ціск імпэрыі, яшчэ большы маштаб зьнішчэньня нацыянальнай ідэнтычнасьці, новых палітвязьняў і новых эмігрантаў.

Што да Лукашэнкі, то ён ізноў апынаецца ў стыхіі, у якой адчувае сябе як драпежная рыба ў мутнай вадзе: у працэсе геапалітычнпга гандлію паміж Масквой і Захадам (а рэальна - Вашынгтонам), можна сьцібрыць нешта і для сябе.

У такой сытуацыі галоўнай тэмай, якая будзе найбольш хваляваць Лукашэнку, робіцца тэма мэдыцыны.

Не для народа, зразумела — для сябе.

35 гадоў таму прайшоў першы Чарнобыльскі шлях. Яго арганізаваў БНФ. Камуністычная ўлада забараніла шэсьце і мітынг, міліцыя і КДБ здымалі з цягнікоў і аўтобусаў людзей, якія ехалі ў сталіцу з забруджаных раёнаў Гомельшчыны і Магілёўшчыны. Але многім удалося дабрацца, некаторыя выступілі на плошчы – разам з навукоўцамі, з Алесем Адамовічам (на фота з Пазьняком). У той дзень – упершыню гэтак галосна – прагучала праўда, якую імкнулася схаваць улада. Потым былі «Чарнобыльскі трыбунал», стварэньне на патрабаваньне дэпутатаў БНФ Чарнобыльскай парлямэнцукай камісіі, прыняцьце неабходных законаў і дзяржаўных праграм (некаторыя зь іх Лукашэнка потым адменіць і загадае ізноў засяваць забруджаныя тэрыторыі).

У калёніі пад Магілёвам спалілі беларускія кнігі. Гэта самае дакладнае ўвасабленьне Беларусі пад прамаскоўскім рэжымам: краіна за кратамі, усё беларускае, да чаго могуць дацягнуцца акупанты – вынішчаецца.

Адгадайце, хто ў 1990-м гэта сказаў — Гарбачоў, Буш-старэйшы ці Гансалес (тагачасны прэм'ер Гішпаніі)?

«Распад СССР стаў бы велізарнай катастрофай і для грамадзян, якія жывуць у СССР, таму што нанёс бы велізарную псыхалягічную траўму... Па-другое, гэта паставіць пад пагрозу ўсю сыстэму міжнароднай бясьпекі. Бо распад СССР прывёў бы да велізарнай колькасьці лакальных кровапралітных канфліктаў. А вось дзе павінна праходзіць мяжа паміж адным рэгіёнам і іншым, паміж адной рэспублікай і іншай? «А вось гэты вось кавалачак зямлі — гэта гістарычна наша, а ня ваша. І мы будзем ваяваць і праліваць кроў за гэты кавалачак зямлі». А ядзерная зброя незразумела куды сышла... Я думаю, што дабром і для савецкага народа, і для сьвету быў бы не распад СССР, а нармальная, цывілізаваная федэралізацыя...».

Не, ня Гарбачоў і не Гансалес у 1990-м, а расейскі палітык Яшын у 2024. Я толькі памяняў «Расею» на «СССР» і «расейскі народ» - на «савецкі». Але клянуся, што ў 1990-91 з вуснаў вышэйназваных лідэраў гучалі менавіта такія аргумэнты: ядзерную зброю расьцягнуць па «нацыянальных кватэрах» і надыдзе ўсяленскі хаос.

Напрыклад, 1 жніўня 1991 у сумнавядомым сьпічы ў Вярхоўнай Радзе Ўкраіны, які журналісты назвалі «катлетай па-кіеўскі», прэзыдэнт ЗША Буш фактычна атаясаміў Незалежнасьць з «лакальным дэспатызмам», «суіцыдальным нацыяналізмам» і катэгарычна заявіў, што ЗША ня будзе гэтага падтрымліваць. Праз тры тыдні Ўкраіна абвясьціла незалежнасьць. Ужо іншы прэзыдэнт, Клінтан, настаяў, каб ядзерная зброя з Украіны (і з Беларусі і Казахстану) была перададзеная Расеі – маўляў, у Крамля больш адказнасьці і Крэмль больш прагназуемы. Кіеў, Менск і Алма-Ата свае абацаньні адказна выканалі – Крэмль жа пагражае атамнымі боегалоўкамі ўсяму сьвету.

Распад РФ і адначасна поўная, «пад нуль», дэнуклерызацыя былой тэрыторыі РФ – наўрад ці хутка будуць прыярытэтам нават антыпуцінскіх расейскіх палітыкаў. Але гэта павінна быць адным з прыярытэтам палітыкаў беларускіх – ва ўсялякім разе, у вызначэньні свайго стаўленьня да палітыкаў расейскіх.

Прапагандысцкую кінафальшыўку зь Зяньковічам, прадстаўленым «осужлённым за организацию заговора с целью захвата государственной власти», можна абмяркоўваць у розных аспэктах, але спынюся на адным.

Адзін з галоўных пасылаў агіткі – прадэманстраваць, чым можа скончыцца спроба сілавой зьмены ўлады. Але ўжо ў пачатку свайго прэзыдэнцтва Лукашэнка ўсталяваў дыктатуру якраз праз сілавы варыянт – зьбіўшы сіламі групы КДБ «Альфа» і спэцпадразьдзяленьнямі МУС дэпутатаў Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце. Гэта ёсьць нішто іншае, як тэрарыстычны акт супраць дзяржаўных дзеячоў (пакараньне, паводле і тагачаснага, і цяперашняга КК – аж да расстрэлу).

Пра гэта ніколі не прыгадвае ўлада, практычна не гавораць цяперашнія лідэры апазыцыі ды палітычныя аналітыкі (з розных, пераважна індывідуальных прычынаў).

Аднак памятаць пра гэта трэба, бо той тэракт дэлегітымізуе «рэфэрэндум» - 95, адным з пытаньняў якога, нагадаю, было права прэзыдэнта распускаць Вярхоўны Савет. Што праз год Лукашэнка і зробіць, зьдзейсьніўшы, па сутнасьці, «захват государственной власти» і ўжо тады фактычна не пакінуўшы апанэнтам варыянту зьмены ўлады мірным шляхам.

У ПЕРШЫ Ж ДЗЕНЬ. 19 верасьня 1991 Бел-Чырвона-Белы Сьцяг і герб «Пагоня» атрымалі статус дзяржаўных сымбаляў. Гэтага статусу іх пазбавілі праз зьбіцьцё дэпутатаў у залі парлямэнта (што па законах нават рэжыму ёсьць тэрарыстычны акт) і неканстытуцыйны, махлярскі рэфэрэндум. І першае, што мусіць зрабіць новая ўлада – аднавіць дэ-факта дзяржаўны статус сымбаляў, якія натхнялі пакаленьні беларускіх патрыётаў і натхняюць нас сёньня. Проста ў першы ж дзень. Інакш гэтая ўлада будзе якая заўгодна, але – не беларуская. Жыве Беларусь!

(2/5) Так, званьні і рэгалі ў Быкава былі. Але вось што прыкметна: у савецкі час зоркі і званьні меў ня ён адзін, але для тысяч людзей менавіта Быкаў быў увасабленьнем сумленнасьці і праўды. Менавіта ён.

І я на свае вочы бачыў, як ў 1986 годзе віцябляне віталі Быкава ў коласаўсукім тэатры (ён браў удзел у вечарыне Генадзя Бураўкіна), а ў 1988-м – як ўспрынялі зьяўленьне Быкава у Чырвоным касьцёле ўдзельнікі нацыянальнага дэмакратычнага моладзевага руху (да гэтай падзеі я яшчэ вярнуся).

Тое, як слухалі Быкава, не арганізуеш адмыслова – ні загадам Віцебскага гаркаму партыі, ні дамоўленасьцю «нефармальнфых», як тады казалі, «Талакі» ці «Тутэйшых».

Адмыслова прыгадваю падзеі савецкага яшчэ часу, бо пазыцыя Быкава ў часы пазьнейшыя (падтрымка БНФ і Незалежнасьці) ў аўтара цыклю сумневу не выклікае. У часы ж камуністычныя Быкаў, лічыць аўтар, «быў часткай савецкай рэжымнай прапаганды».

Такое сьцьвярджэньне – і несправядлівае, і не адпавядае рэальнасьці.

Прыкладаў наўпроставай савецкай рэжымнай прапаганды з-пад пяра Быкава (кшталту заклікаў да, умоўна кажучы, выкананьня рашэньняў XXV з'езду КПСС ці ўсхваленьняў «Малай зямлі» Брэжнева) аўтар не прыводзіць – па той простай прычыне, што такіх не было.

Прэтэнзія больш сур'ёзная: «тое, што ён служыў ёй (прапагандзе – С.Н.) сваім геніяльным літаратурным талентам».

Калі сыходзіць з гэтага тэзісу, трэба прызнаць, што чым больш таленавітым быў пісьменнік (ці мастак, ці рэжысэр, ці актор) у савецкай (ці любой іншай аўтарытарнай) сыстэме, тым большую небясьпеку для ідэі гуманізму і чалавечнасьці ён уяўляў. Адпаведна, чым больш шэдэўральны твор – тым больш ён «працуе» на рэжым.

Здаецца – ёсьць ў гэтым лёгіка, але калі пачынаеш аналізаваць, бачыш унутраную супярэчлівасьць тэзісу, і нават яго абсурднасьць.

Давайце паспрабуем паразважаць у такой парадыгме. Вось, скажам, шэдэўр беларускай паэзіі -- «Вераніка» Максіма Багдановіча.

Колькі не чытай – ніякай савецкай прапаганды ў ім ня знойдзеш, што зразумела: верш напісаны ў 1913 годзе. Тут усё ў парадку, ніякіх прэтэнзыяў да паэта няма.

А вось да Ігара Лучанка, Уладзімера Мулявіна і Леаніда Барткевіча ёсьць прэтэнзіі, і немалыя. На тэкст Багдановіча яны стварылі шэдэўр – і зь ім «Песьняры» аб'езьдзілі ўвесь Савецкі Саюз.

Нехта скажа, што песьня назаўсёды ўвайшла ў залатую скарбонку нацыянальнага мастацтва, і дзясяткі мільёнаў людзей упершыню даведаліся, што ў беларусаў ёсьць свая мова, якая адрозьніваеца ад расейскай – але ж мы не паверым гэтым апраўданьням калябарацыі з камуністычнай уладай: выкананьне песьні служыла савецкай прапагандзе, бо стварала ілюзію творчай свабоды.

З «Песьнярамі» увогуле трэба разабрацца -- у 70-я яны зьдзейсьнілі турнэ па ЗША, і ад старэйшых прадстаўнікоў беларускай дыяспары я чуў расповеды пра ўражаньні на канцэрце ў Нью-Ёрку: яны плакалі. А слухалі «Песьняроў» у тым ліку і нязломныя ўдзельнікі Слуцкага паўстаньня ў абарону БНР ды іх дзеці, выхаваныя ў абсалютным непрыманьні камуністычнай ідэалёгіі і акупацыі Беларусі Масквой. Вось як тонка спрацавала савецкая прапаганда! Бо, як адзначае аўтар (праўда, маючы на ўвазе Быкава, а не «Песьняроў»), «ад таленту творцаў і высокай якасьці твораў прапаганда не перастае быць прапагандай. Наадварот, яна робіцца больш небясьпечнай, прабіраецца ў галовы найбольш разумных і крытычных, і пакідае сваю атруту нават там».

Між іншым, плён гэтай «атруты» многія з нас чулі – Данчык кажа, што «Песьняры» шмат паўплывалі на ягоную вакальную творчасьць.

Але тое – далёкая Амэрыка, выступілі там «Песьняры» ды вярнуліся ў СССР, дзе іх кружэлкі выпускаліся мільённымі накладамі -- маштаб шкоды можна сабе ўявіць.

Між іншым, пра наклады. Аўтар, выкрываючы Быкава, піша: «у таталітарным СССР толькі прапагандысцкая літаратура магла выдавацца мільённымі накладамі ў жорстка падцэнзурных дзяржаўных выдавецтвах, магла ўключацца ў падцэнзурную стэрыльную школьную праграму і экранізавацца падцэнзурнымі дзяржаўнымі кінастудыямі ў амаль двух дзясятках стужак».

(5/5) Кожны, хто быў у залі, пацьвердзіць: менавіта рашучыя паводзіны Васіля Быкава зрабілі магчымым і ўтварэньне «Мартыралёгу Беларусі», і стварэньне Аргкамітэту БНФ.

І, падабаецца гэта ці не, але менавіта «праклятыя» тытулы – герой сацыялістычнай працы, ляўрэат Ленінскай прэміі, народны пісьменьнік БССР, дэпутат Вярхоўнага Савету – прымусілі прадстаўнікоў ЦК у той момант адступіць перад Быкавым.

Ніякая Нобэлеўская прэмія не прымусіла б іх гэта зрабіць (яна ўспрымалася камуністамі як варожая ўзнагарода, за год перад гэтым пасол СССР у Швэцыі дэманстратыўна праігнараваў цырымонію ўзнагароджваньня Бродскага, калі той напярэдадні нэгатыўна ўзгадаў Леніна). Роўна як ніхто, каго можна лічыць набліжаным па ўзроўні таленту да Быкава (Рыгор Барадулін ці Алесь Разанаў) ня быў бы імі ўспрынятвы. Талент у той канкрэтны момант ня меў ніякага значэньня. Для іх мелі значэньне тытулы ад вышэйшай улады.

Што праўда, у залі былі і іншыя асобы са званьнямі «народны», з зоркамі героя і дэпутацкімі значкамі. Але яны палічылі за лепшае маўчаць.

Тут адыгралі ролю і быкаўскі аўтарытэт, і быкаўскія тытулы.

Васіль Быкаў стаў адным са стваральнікаў Беларускага Народнага Фронту, духоўным лідэрам нацыянальнага Адраджэньня. Для актывістаў БНФ і падчас змаганьня за Незалежнасьць, і ў гады кароткага пэрыяду нацыянальнага Адраджэньня і стварэньня падмуркаў дзяржаўнасьці, і пазьней, у часы імпэрскага рэваншу – Васіль Уладзімеравіч успрымаўся тым, чыё меркаваньнем было найбольш аўтарытэтнае, чыё слова было самае важкае. І, як у савецкія часы за праўду ў літаратуры, мы любілі і паважалі яго за адданасьць Беларусі і яе народу.

Таму і лічылі яго – сумленьнем нацыі.

Такім ён для нас і застаецца.

(3/5) І тут ён робіць памылку. Мільённымі накладамі выходзіла ня толькі прапагандысцкая літаратура (маецца на ўвазе сукупны наклад, бо рэдка які мастацкі твор выдаваўся аднамомантна нават паўмільёнам асобнікаў, стандартным «вялікім» накладам у межах СССР лічылася 100 тысяч асобнікаў). Выдавалася мастацкая літаратура і зусім не ідэалагізаваная.

Паколькі аўтар у сваіх сьцьвярджэньнях спасылаецца на расейскіх пісьменьнікаў, вазьму для прыкладу зусім не «абласканага» савецкай уладай Булата Акуджаву, які ёсьць у маёй хатняй бібліятэцы. Не герой сацпрацы, не дэпутат, ні ляўрэат Ленінскай прэміі. Праўда, кавалер ордэну «Дружбы народаў» - такога ж самага, якім быў узнагароджаны і Ўладзімер Караткевіч.

Зборнік паэзіі «Выбранае», 1984 год выданьня – 50 тысяч асобнікаў. Тады гэта лічыўася добрым накладам для паэзіі (цяпер – увогуле фантастычным). Раман «Падарожжа дылетантаў», 1980 год – 150 тыс., раман «Спатканьне з Банапартам», 1985 год – 200 тысячаў. Ні ў воднай з трох кніг Акуджавы няма словаў «сацыялізм», «камунізм», «кампартыя», «Ленін», дзеяньні раманаў адбываюцца ў XIX стагодзьдзі. А не, хлушу: паэтычны зборнік, як сьведчаць выходныя дадзеныя, надрукаваны з дыяпазытываў Тульскай друкарні, якая месьціцца па адрасе праспэкт Леніна, 109. Ну і ўсе тры кніжкі выйшлі ў выдавецтве «Советский писатель» - лепш бы, канешне «Антисоветский...».

Вялікімі накладамі часта выдавалі тое, што магло быць лёгка раскуплена – і нават «сумнеўных» аўтараў. Скажам, братоў Стругацкіх – 100, 200 тысяч асобнікаў.

А вось двухтомнік Міхаіла Зошчанкі – нароўні з Ахматавай, пэрсанажа сумнавядомай пастановы ЦК ВКП (б) «Пра часопісы «Звезда» і «Ленинград», выданьне 1978 года. У той момант пастанова, дзе Ахматава і Зошчанка былі наўпрост прызнаныя ідэалягічна шкоднымі, дзейнічала — на журфаку мы абавязаныя былі яе вывучаць яшчэ ў пачатку 80-х. Па логіцы, ёю павінны былі кіравацца і выдавецтвы. Але двухтомнік выйшаў, і наклад – 100 тысяч асобнікаў.

Прыводжу гэтыя імёны і лічбы, бо маладыя, найхутчэй, іх ня ведаюць.

Вядома, сярод «стотысячнікаў» былі «Строгавы» Маркава ці «Вечны покліч» Іванова, па якіх ставіліся папулярныя сэрыялы, але былі і творы бясспрэчна высокай літаратурнай якасьці, у тым ліку кіргіза Чынгіза Айтматава, грузіна Чабуа Амэрэджэбі, беларусаў Алеся Адамовіча і Васіля Быкава.

І кнігі Адамовіча і Быкава ў кнігарнях не залежваліся не таму, што «пра вайну» (тэма вайны, бясспрэчна, была часткай савецкай прапаганды), а зусім па іншай прычыне. У савецкіх кнігарнях, як памятаю, былі стосы выданьняў «ваенна-патрыятычнай» тэматыкі, мэмуараў розных генэралаў – і іх не раскуплялі гадамі.

Тут мы набліжаемся да галоўнага, як выглядае, аргумэнта, паводле якога Быкаў, на думку аўтара, мусіць быць залічаны ў кола «савецкіх прапагандыстаў» -- «ён адзін з цэнтральных ва ўсім СССР літаратурных рамантызатараў "Вялікай перамогі".

У тым і справа, што ніякага «рамантызатарства» у прозе Быкава няма. Пакуты чалавека – і фізычныя, і духоўныя -- ён паказвае з максымальнай праўдай. Так, дзеяньне адбываецца ў ваенныя часы, але вайна – толькі абставіны, умовы, у якіх воляй лёсу апынаецца пэрсанаж. Ня буду паўтараць агульнавядомае пра псыхалягізм, зь якім Быкаў вымалёўвае чалавека ў сытцуацыі выбару паміж жыцьцём і сьмерцю, за што літаратурная крытыка (зусім не савецкая) справядліва аднесла яго да найбольш яскравых прадстаўнікоў эўрапейскага экзыстэнцыялізму.

Дзе ж тут «рамантызацыя», ня кажучы ўжо пра «савецкую прапаганду»? Можна, вядома, сказаць, што ў творах дзейнічаюць і камісары, і часам прыгадваецца нават партыйнасьць (праўда, у «Сотнікаве» слова «камуніст» упісанае рукой рэдактара). Але ж ваявалі і камуністы, былі ў Чырвонай арміі камісары, і было б глупствам гэта адмаўляць. У мяне наадварот склалася ўражаньне, што Быкаў сьвядома пазьбягаў у сваіх тэкстах іх прыгадваньня – адрозна ад большасьці іншых «ваенных» аўтараў.

(4/5) І вось менавіта таму, што Быкаў не рамантызаваў вайну, а пісаў праўду, не ўзносіў ролю кампартыі і генэралітэта ў перамозе (генэралы і асабліва НКВДзісты там, дзе яны зьяўляюцца ў ягонай прозе, не выклікаюць сымпатый, прыгадайце «Ягоны батальён» і «Мёртвым не баліць») – менавіта за гэта Быкава і цкавалі ў 60-я гады ў «Правде», білі вокны ў ягонай гарадзенскай кватэры, і нават зьбілі яго самога («хуліганы» тут жа выбачыліся і далі зразумець, што знаходзяцца «при исполнении»).

З гэтае прычыны (а не зь якой іншай) творы Быкава былі перакладзеныя на больш чым 50 моваў і выдадзеныя ў дзясятках краінаў (статыстыка на канец 1980-х). І калі наваті адкінуць савецкія рэспублікі ды дзяржавы сацлягеру – застаецца дзясятак заходніх краінаў, у якіх выдаўцы кіраваліся зусім не інтарэсамі савецкай прапаганды, і якім Масква ну ніяк не магла нічога загадаць.

(У дужках зазважу, што, як казаў мне сам Васіль Уладзімеравіч, з замежжа ён альбо зусім ня меў ганарару, альбо нейкія капейкі – усё забірала савецкая дзяржава ў бюджэт. Так што кватэры свае, якія атрымліваў ад дзяржавы і якімі цяпер таксама папракаюць Быкава, ён акупіў не аднойчы. Ну і каб скончыць з кватэрамі: той, хто быў у Быкава на Танкавай, «раскошай» тую трохпакаёўку можа назваць толькі пры наяўнасьці надзвычай вялікай фантазіі. Яно, канешне, лепей бы ён жыў у інтэрнаце, а яшчэ лепей – на вакзале).

За вернасьць праўдзе ў літаратуры і паважалі Быкава людзі пры савецкай уладзе.

Бадай, самы «доўгажывучы» папрок у адрас Быкава – нібыта ягоны подпіс пад лістом супраць Сахарава і Салжаніцына ў 1973 годзе. Праўда, пасьля выступаў сьведак, якія пацьвярдзілі, што Быкаў адмовіўся ставіць подапіс і пачуў сваё імя ўжо ў выпуску тэлевізійных навінаў, узьнікла іншая прэтэнзія: ён своечасова не абверг фальсыфікацыю.

Насамрэч, Быкаў адразу паехаў у Маскву і, не знайшоўшы Салжаніцына (той хаваўся на дачы Растраповіча) напісаў ліст пратэсту і аднёс яго ў прыёмную ЦК КПСС.

Толькі той, хто ня ведае рэаліі таго часу, не разумее сэнсу такога кроку, які мог мець якія заўгодна вынікі – ад поўнай забароны на выданьні да высылкі за мяжу.

Між іншым, мне ніколі не даводзілася чуць ад тых, хто папракае Быкава недастаткова сьмелымі, на іх погляд, дзеяньнямі, ацэнак паводзінаў самога Салжаніцына пасьля ягонага вяртаньня з эміграцыі. Салжаніцын, у чыю падтрымку ў свой час выказваліся сотні людзей, рызыкуючы свабодай, а часам і жыцьцём – ніколі ні слова не сказаў у абарону ахвяраў палітычных рэпрэсій у былых савецкіх рэспубліках (у тым ліку і ў лукашэнкаўскай Беларусі), хаця такія выказваньні яму дакладна нічым не пагражалі, а дапамагчы людзям маглі, і істотна. Быкаў жа ў лукашэнкаўскія часы шматкроць выступаў у абарону тых, каго рэжым падвяргаў рэпрэсіям – у тым ліку і тады, калі яшчэ знаходзіўся ў Беларусі.

Крытыкі Быкава кажуць, што ў 1973-м яму трэба было сабраць прэс-канфэрэнцыю для замежных журналістаў, зрабіць заяву, і тады...

Называюць і варыянты «тады»: Быкаў бы моцна рассварыўся з савецкай уладай, быў бы высланы за мяжу, як той жа Салжаніцын ці пазьней Вайновіч, і ў выніку мог бы атрымаць Нобэлеўскую прэмію; уяўляеце, што азнаячаў бы для беларусаў Нобэль у якім-небудзь 1982-м?

Уяўляю.

Але яшчэ лепей ўяўляю тое, што азначала б адсутнасьць Быкава (хай і Нобэлеўскага ляўрэата) у Беларусі ў 1988-м.

Па словах тагачаснага рэдактара штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» Анатоля Вярніцскага, публікацыя артыкула Пазьняка пра Курапаты ў чэрвені 1988 была б немагчымай без прадмовы Васіля Быкава, чый подпіс быў падмацаваны тытулам - «ляўрэат Ленінскай прэміі». Гэта Вярцінскі казаў шмат разоў. Прэмія была дадзена Гарбачовым, і ў менскім ЦК вырашылі за лепшае не сварыцца з пісьменьнікам, якога выразна падтрымаў генсак (пэўна, калі б ведалі, якія будуць наступствы артыкула – рызыкнулі б сварыцца).

Праўда пра Курапаты зрабілася каталізатарам нацыянальнага абуджэньня, а 19 кастрычніка 1988 тыя, хто выспавядаў ідэі беларускага Адраджэньня і дэмакратыі, сабраліся ў Чырвоным касьцёле.