НАВУМЧЫК

ПРА ПАЛІТКАРЭКТНАСЬЦЬ. Ведаеце, у чым розьніца паміж інтэграцыяй эмігрантаў-мусульманаў у ЗША і ў Эўропе? Выхадзец з Пакістану, трапляючы ў Нью-Ёрк, наймаецца на цяжкую працу, укалвае з 6 раніцы да 20 вечара, каб ягоны сын скончыў унівэрсытэт, а народжаны ўжо ў Квінсе ці Бронксе ўнук – хто ведае, можа і сэнатарам, а нават і прэзыдэнтам ЗША. Ну, наконт унука-прэзыдэнта – можа і мара, а вось бачыць ужо сына інтэграваным у амэрыканскае грамадства – рэальная мэта. І як правіла, яна ажыцьцяўляецца.

Амэрыка – гэта плавільны кацёл, які перамешвае нацыі і, ў выніку інтэгруе іх у грамадзтва. І пры гэтым падтрымліваюцца нацыянальныя традыцыі (у чым можна пераканацца штогод на фэстывалях ля беларускай царквы на Атлянтык-авэню у тым жа Нью-Ёрку).

Іншая справа – да прыкладу, у Нямечыне. Тут чалавек сядзе на “сацыял”, праўдамі-няпраўдамі перавязе мала што бацьку-маці, але і братоў-сёстраў, і дваюродных братоў-сёстраў, і траюродных братоў-сёстраў. І яны таксама сядуць на “сацыял”. Без усялякага жаданьня бачыць свайго сына высокакваліфікаваным хірургам, а ўнука -- дэпутатам Бундэстагу ці фэдэральным канцлерам. Увогуле без імкненьня інтэгравацца ў нямецкае грамадзтва інакш, чым у якасьці атрымальніка фінансавай дапамогі. Але зь вялікай прагай ператварыць тэрыторыю вакол сябе ў гермэтычную супольнасьць, якая, у ідэале, будзе жыць па законах шарыяту.

Я, вядома, утрырую і надзвычай згушчаю фарбы – выхадзец з Емену ў Мюнхене можа імкнуцца інтэгравацца ў нямецкае грамадзтва ўжо ў першым пакаленьні, а пакінстанец з Бостану ў трэцім пакаленьні -- рыхтавацца пакараць “няверных” піратэхнічным спосабам. Але тэндэнцыі менавіта такія.

Адрозна ад ЗША, Заходняя Эўропа так і ня здолела вырашыць праблему эмігацыі з мусульманскіх краінаў. Нават наблізицца да яе вырашэньня. Затое дзесяцігодзьдзямі тых, хто заклікаў да ўзважанай эміграцыйнай палітыкі, хто папярэджваў пра тое, што ідэя мультыкультурызму хаця і прыгожая, але ў выпадеку сваёго правалу небясьпечная (ці мала было ў гісторыі прыгожых ідэй, якія з выніку праводзілі да катастрофаў!) , - гэтых людзей абвінавачвалі ў лепшым выпадку – у непаліткарэктнасьці, у горшым – у празізме.

Ды іх левакі па-просту цкавалі. Палітыку ўсумніцца публічна ў слушнасьці эміграцыйнай палітыкі Мэркель у якім-небудзь 2015 годзе – было ўсё роўна, што прабачце, на дыпляматычным прыёме памачыцца на сьценку.

Я ня быў прыхільнікам колішняга прэзыдэнта Чэхіі сацыяліста Мілаша Зэмана. Але мне імпануе ягоная пазцыя, выказаная колькі год таму, калі Брусэль настойваў, каб Чэхія прыняла колькі там дзясяткаў тысяч эмігрантаў-мусульманаў.

Зэман адказаў прыблізна гэтак: “У Чэхіі няма мячэцяў і няма сродкаў, каб будаваць мячэці, таму вернікі-мусульмане будуць пакутваць, а нашыя сэрцы з-за гэтага -- разрывацца. Але мы гатовы прыняць удвая болей уцекачоў з хрысьціянскіх краінаў”.

Слова сваё Зэман стрымаў: Чэхія прытуліла шмат беларусаў пасьля 2020-га і пасьля 2022-га рэкордную сярод эўрапейскіх краінаў колькасьць украінцаў (у прапорцыях да колькасьці насельніцтва) (больш за 3000 тысяч).

Тое, што “мульці-кульці” у Эўропе пацярпеў татальны крах, прызнаюць, здаецца, усе (за выключэньнем зусім ужо зацятых левакоў). Але ці зьмянілася хоць што-небудзь?

Сёньня многія, камэнтуючы яўрэйскія пагромы ў Амстэрдаме, па-ранейшаму баяцца адкрыта сказаць пра паходжаньне і пра веравызнаньне тых, хто гэтыя пагромы ўчыняў. Бо – абвінавацяць у расізме.

Пагромы ў Амстэрдаме могуць быць толькі пачаткам катастрофы. Калі Эўропа заканадаўча не замацуе іудэйска-хрысьціянскія каштоўнасьці як адзін з дзяржаваўтворных базісаў (левакі дамагліся, што яны былі выключаныя з канстытуцыяў некаторых краінаў), -- праз 20-30 гадоў у ёй запануюць аятолы.

Яны ўсім нам нам даходліва прадэманструюць рэлігійную талернантнасьць, правы ЛГБТ, гендэрную роўнасьць і шматквецьце культураў.

Адзначым тое, што бясспрэчна як для прыхільнікаў, гэтак і для апанэнтаў Трампа – як бясспрэчна тое, што Нью-Ёрк знаходзіцца на беразе Атлантыкі, а Амэрыка, пры ўсіх турбуленцыях, застаецца самай свабоднай і дэмакратычнай краінай (і слава Богу).

Трамп атрымаў “моцны мандат” – у ягоным актыве галасы ня толькі большасьці членаў калегіі выбаршчыкаў, але і арыфмэтычнай большасьці амэрыканцаў, якія ўдзельнічалі ў галасаваньні (папярэдні свой мандат ён атрымаў, набраўшы менш агульных галасоў, чым Клінтан, але больш галасоў членаў калегіі выбаршчыкаў). Гэта азначае, што свае рашэньні ён можа абгрунтоўваць воляй большасьці амэрыканскага народа.

Ужо цяпер відавочна, што рэспубліканцы ўзялі большасьць Сэнату (52 крэслаў са 100), прычым падлік не завершаны і яны могуць набраць 55 (а некатороыя кажуць – і 57 крэслаў). Гэта дае гарантыі непахіснай большасьці (у выпадку, калі б набралі 51, гарантыяў бы не было – ў амэрыканскай гісторыі здаралася, што адзін сэнатар “перабягаў” з адной партыі ў іншую, і тая губляла перавагу. Пры 52 ці тым больш 55 падобнае “дэзэртырства з партыйнага фронту” для рэспубліканцаў ня будзе крытычным).

Найхутчэй, рэспубліканцы ўмацуюць свае пазыцыі і ў Палаце прадстаўнікоў. Але кантроль нават над адным Сэнатам дае Трампу магчымасьць без праблемаў праводзіць практычна любое заканадаўчае рашэньне і зацьвярджаць любую кандыдатуру, што падмацавана і наступнай акалічнасьцю, а менавіта –

Рэспубліканская партыя зрабілася практычна цалкам пратрампавай. Ніякая апазыцыя Трампу ў партыі ня мае колькі-небудзь сур’ёзнага шанцу паўплываць на стратэгічныя, а ўвогуле – і на тактычныя рашэньні кіраўніцтва партыі. Уласна, само паняцьце “кіраўніцтва партыі” пэрсаніфікуецца ў адной асобе – у асобе Трампа.

Падсумоўваючы, мы бачым, што Амэрыка сапраўды ўступіла ў якасна новы этап палітычнай рэчаіснасьці. Нават ня ведаю, зь якім іншым пэрыядам можна яго параўнаць у агляднай амэрыканскай гісторыі.

І яшчэ. Я не сказаў бы, што амэрыканскае грамадзтва “схілілася да правага радыкалізму”, як ужо пасьпелі дэкляраваць некаторыя аглядальнікі. Але тое, што яно рушыла (у агульнай сваёй масе) да правага цэнтру – гэта безумоўна.

І менавіта такія настроі будуць дамінаваць у ЗША ў бліжэйшыя чатыры гады, а магчыма, і болей.

Ну што - Байдэн падасьць у адстаўку і зробіць Харыс першай жанчынай-прэзыдэнткай, на тры месяцы? Як вам такі варыянт?

Шаноўныя сябры, давайце ўсё ж паспрабуем неяк зьменшаць накал супрацьстаяньня на глебе вынікаў выбараў прэзыдэнта ЗША. Усё разумею, у дзесяты раз паўтараю, што сам не галасаваў ні за каго (мая кандыдатка – Нікі Хэйлі). Але давайце сыходзіць з рэальнасьці, дадзенай нам ня толькі ў адчуваньнях). Думаю, што алармісцкія, панічныя настроі мусяць саступіць месца цьвярозаму аналізу.

Пашукаем аптымістычнае. Што датычна ЗША – так, Трамп ставіць пад сумнеў дэмакратычныя каштоўнасьці, было б сьмешна з гэтым не пагадзіцца, але канстытуцыйныя традыцыі ЗША нагэтулькі моцныя, што зруйнаваць іх немагчыма. Адносна зьнешнай палітыкі: калі Трамп рэалізуе хаця б толькі намер скасаваць абмежаваньне на продаж нафты -- гэта гарантавана абрыне цэны нафты на сусьветным рынку, і як вынік – моцна ўдарыць па экспартных даходах Пукціна.

Экскурс у нядаўнюю гісторыю: эканоміка СССР брэжнеўскія дзесяцігодзьдзі трымалася на высокіх цэнах на нафту. Гарбачову не пашанцавала: неўзабаве пасьля яго прыходу цэны абрынуліся да рэкордна нізкага ўзроўню. Бясспрэчна, ключавую ролю ў справе зьнішчэньня савецай імпэрыі адыгралі нацыянаьных рухі за незалежнасьць у рэспубліках, але эканамічны фон таксама паўплываў, і істотна.

А наш прынцып які? Правільна: тое, што дрэнна для Расейскай імпэрыі – тое добра для Беларусі.

Яшчэ раз: надзвычай небясьпечная сытуацыя з Украінай – вынік таго, што адміністрацыя Байдэна не дала Кіеву той зброі і той ваеннай дапамогі (закрыцьцё неба і інш.), якія прасіў Зяленскі ў 2022 і якія ўжо тады маглі паставіць крыж на Пуціне (а значыць, і на Лукашэнку). Байдэн ня даў, а ня Трамп, Джонсан, ці Гары Потэр.

Важна: для гэтага Байдану ня трэба было рашэньня Кангрэса, канстытуцыйных паўнамоцтваў было больш чым дастаткова. Проста бачу, як сёньня некаторымі аглядальнікамі віртуозна перакладаецца адказнасьць на будучую амэрыканскую адміністрацыю.

Мы ня ведаем, якім у гісторыі застанецца Трамп пасьля свойго другога тэрміну. Але мы ведаем, як увайшоў у яе Байдэн: у параўнаньні зь ім Чэмберлен, на якім з боку заходніх лідэраў ляжыць найбольшая адказнасьць за II Усясьветную вайну – увасабленьне палітычнай дальнабачнасьці, адказнасьці і рашучасьці.

Што датычна ўнутрыамэрыканскага фактару, дык пагаджуся з Гары Каспаравым: калі б дэмакратам апаніраваў ня Трамп, а нейкі іншы рэспубліканскі кандыдат – разгром дэмпартыі быў бы ўвогуле зьнішчальным; адміністрацыя Байдэна-Харыс – самая правальная адміністрацыя ў апошнія дзесяцігодзьдзі.

“Думаю, Трамп выйграе. І з разгромным лікам” – напісаў я за дзесяць дзён да выбараў. Не галасаваў ні за Трампа, ні за Харыс, таму мераваньне маё было аб’ектыўнае. Ведаеце, час і досьвед выпрацоўваюць такую якасьць, як інтуіцыя – і гэта дзейнічае ня толькі ў палітыцы. У цэлым, вынік выбараў у мяне сумневу не выклікаў, а вось што будзе далей – прагназаваць цяжка. Толькі паўтару сказанае раней і ў чым упэўнены: месяцы да інаўгурацыі будуць вельмі няпростымі (яны былі б такімі і ў выпадку перамогі Харыс), іх пастараюцца скарыстаць і Сі, і Пуцін (гэты будзе ствараць хаос, што ён рабіў і раней). А таксама пэрсанажы дробнага маштабу, кшталту Лукашэнкі. Дарэчы, прывязка па часе т.зв. выбараў у Беларусі да інаўгурацыі ў Вашынгтоне не падаецца мне выпадковай.

Давайце, шаноўныя спадарыні і спадары, зафіксуем, дзе мы знаходзімся ў апошнія суткі перад абвяшчэньнем вынікаў выбараў у ЗША (выбараў ня толькі прэзыдэнцкіх, але і ў Кангрэс, але найперш, канешне, прэзыдэнцкіх).

БЕЛАРУСЬ – поўная палітычная, ваенная і эканамічная залежнасьць ад Расеі. Армія і спэцслужбы цалкам кантралююцца Масквой. Якая б тое ні было палітычная, культурніцка-нацыянальная ініцыятыва немагчымая. Усталяваны чэкісцкі рэжым. Выраз “крывавая гэбня, імпэрская Расея” з мэтафары ператварыўся ў рэальнасьць. З жахлівай дакладнасьцю Масквой рэалізаваныя ўсе тыя яе мэты, пра якія ў 1994 папярэджваў старшыня Апазыцыі БНФ у ВС-12 Зянон Пазьняк у артыкуле “О русском империализме и его опасности” (тэкст выклікаў нэгатыўную рэакцыю ў асяродку нават саюзных з БНФ дэмпартыяў і поўнае неразуменьне ў грамадзкасьці). Некалькі чалавек забітыя і закатаваныя ў турмах (і мы, упэўнены, ведаем не пра ўсіх). На сёньня, толькі афіцыйны прызнаных праваабаронцамі палітвязьняў за кратамі – амаль паўтары тысячы, а ўсяго праз турмы і катаваньні прайшлі дзясяткі тысяч. Ня менш як 300 тысяч былі вымушанвыя пакінуць краіну. Беларусь цалкам падрыхтаваная ў якасьці аднаго з палігонаў (а для пачатку атакі на НАТА – і галоўнага палігону) будучых ваенных дзеяньняў Масквы. З прымяненьнем тактычнай ядзернай зброі (дальнасьць удару 100-250 км адрозна ад стратэгічнай, дзе вымяраецца тысячамі км, калі нехта ня ведае), тут нават не сумнявайцеся.

УКРАІНА. Пад акупацыяй Расеі знаходзіцца блізу 20% тэрыторыі. Па розных ацэнках, краіну пакінула да чвэрці насельніцтва. Забітыя дзясяткі тысяч чалавек, эканамічныя страты не паддаюцца нават прыблізнаму ўліку. Просьба Кіева аб уступленьні ў ЭЗ не задаволеная. Просьба Кіева аб далучэньні да НАТА не задаволеная. Просьба Кіева аб закрыцьці неба (яшчэ з 2022) не задаволеная. Просьба аб магчымасьці зьнішчаць аб’екты ў глыбіні тэрыторыі краіны-агрэсара не задаволеная. З актуальнага – з выдаткаванай ЗША ў красавіку 2022 г (сем месяцаў таму) ваеннай дапамогі ва Ўкраіну на пачатак лістапада 2024 паступіла толькі 10%.

РАСЕЯ. Усталяваны фашысцкі рэжым у ягоным класічным варыянце. Масква цалкам узяла пад палітычны, ваенны і эканамічны кантоль Беларусь, пятую частку тэрыторыі Ўкраіы, працягвае кантраляваць фактычна анэксаваныя тэрыторыі Малдовы і Грузіі. Пры гэтым, Масква ўзьняла экспарт углевадародаў да рэкордных больш чым 300 мільярдаў даляраў у год, што, пры грубым падліку, дазваляе выдаткоўваць да аднаго мільярда (!) даляраў у дзень (!) на вайну. Нават апанэнты Пуціна вымушаныя прызнаць, што ад 70 да 80% расейскага насельніцтва падтрымліваюць Пуціна і ягоную агрэсію супраць Украіны. Гэтая акалічнасьць, у сукупнасьці з поўным зьнішчэньнем свабоды слова і грамадзянскіх свабодаў, дазваляе Пуціну мабілізаваць 3-5 мільёнаў без сур’ёзнай палітычнай для сябе рызыкі. Мабілізацыя Кіевам аналягічнай колькасьці магчымая толькі тэарэтычна, яна гарантавана абрыне якую б тое ні было ўладу і прывядзе да паралічу дзяржаўных інстытуцыяў і, як вынік, зь вялікай верагоднасьцю, да ліквідацыі Ўкраіны як незалежнай дзяржавы. (1/3)

ЭЎРОПА. Эўрапейскія лідэры не ўсьвядомілі, што вайна Масквы супраць Украіны – гэта вайна сцупраць Эўропы і, шырэй, усяго Захаду. Перавод асноўнай часткі прамысловасьці на ваенныя патрэбы пачаўся толькі ў некаторых сыгмэнтах вытворчасьці і ідзе вельмі марундна, але ў большасьці іншых – не пачаўся зусім. Падобна, што максымум сьмеласьці, на які здольныя сучасныя эўрапейскія лідары – парада насельніцтву запасацца пітной вадой і радыёпрыёмнікамі на батарэйках (о так, Масква падрыхтавала дыктараў на асноўных эўрапейскіх мовах, якія даходліва абвесьцяць пра ўзяцьце Варшавы, Бэрліну, Вены і Парыжу (а наконт Вільні і Рыгі – мясцовыя зразумеюць і па-расейску). І такая наіўная благадушнасьць пануе пры тым што тэатр ваеннных дзеяньняў будучай глабальнай вайны будзе палягаць менавіта ва Ўсходняй і часткова Заходняй Эўропе (другая кропка – кітайска-амэрыканскае супрацьстаяньне вакол Тайваню). Пераканаўшыся, што Вашынгтон фактычна здаў Украіну, Пуцін з поўнымі на тое падставамі можа спадзявацца, што гэтак жа (ну, пры сымбалічныім супраціве) будуць здадзеныя і тэрыторыі краінаў былой Варшаўскай дамовы.

Пяты пункт статуту НАТО не спрацуе, і можайце пра яго забыцца. У Захаду няма палітычнай волі, каб ён спрацаваў. Калі б была – ужо пасьля залёту расейскіх ракет на тэрыторыі Польшчы і Румыніі ў 2022-23 гг. пяць-шэсьць ваенных караблёў РФ былі б патопленыя (гэта для пачатку, для лепшага ўсваеньня Крамлём матэрыялу, як кашуць у школе).

ЗША. Амэрыка застаецца самай свабоднай і самай магутнай ў эканамічным і ваенным (не, цяпер ужо градацыя важнасьці іншая: у ваенным і эканамічным) сэнсах дзяржавай. І гэта добра. Што дрэнна: як у 1990-91 годзе Белы Дом рэспубліканца Буша панічна баяўся распаду СССР, гэтак сёньня Вашынгтон дэмакрата Байдэна баіцца распаду РФ, а значыць, і пройгрышу Пуціна ў вайне з Украінай (які да такога распаду прывёў бы амаль гарантавана).

У выніку, на гэты момант, калі адкінуць прыгожыя (і, па сутнасьці, пустыя) словы, Вашынгтон выступае геапалітычным саюзьнікам Масквы і тым самым умацоўвае пазыцыі Пэкіну. Па факце (не па словах) атрымліваецца менавіта так, і ня так інакш.

КІТАЙ. Выйграе па ўсіх парамэтрах. Сымбаль трыюмфу Кітаю мы ўбачым праз праз пяць гадоў, калі ў 2030-м ён зьдзейсьніць высадку людзей на Месяц – упершыню пасьля амаль 60-гадовага перапынку. Пакаленьне Сі ўступала ў жыцьцё, назіраючы трыюмфы Гагарына і Армстранга, таму ўзяць рэванш у космасе – гэта як рэалізаваць дзіцячую мару; гэтак уладальнік кантрольнага пакету акцый буйной чыгуначнай кампаніі набывае сабе цацачны паравозік з вагонамі і рэйкамі за 50 даляраў, які бацькі ня маглі купіць яму ў дзяцінстве -- дробязь, а прыемна. Але асноўныя перамогі Кітаю будуць тут, на грэшнай Зямлі. Гэта – палітычнае, эканамічнае і ваеннае дамінаваньне над паловай планеты, а магчыма, і над двума трацінамі яе. У пэрспэктыве, узяўшы пад кантроль Расею і зь яе дапамогай тэрыторыю Усходняй (і часткова Заходняй) Эўропы, Кітай уступіць у ваеннае супрацьстаяньне з ЗША па тэме Тайваню.

Чым пагражае сусьветнае дамінаваньне Кітаю, калі ЗША саступіць яму гэтае месца? Кітай будзе насаджаць свае парадкі, якія ня маюць нічога супольнага з іудэйска-хрысьціянскай цывілізацыяй, з каштоўнасьцю свабоды і дэмакратыі, з ідэаламі, да якіх заходняя цывілізацыя ішла стагодзьдзямі, праз войны, пакуты і памылкі. Нарэшце, з каштоўнасьцю чалавечага жыцьця як такога.

Для некаторых народаў дамінаваньне Кітаю, безумоўна, будзе азначаць падвышэньне ўзроўню жыцьця. Але яны могуць забыцца пра слова “свабода” надоўга, калі не назаўсёды. І нам, беларусам, ня трэба далёка хадзіць за прыкладам: дзеці і ўнукі тых, хто ў 1994 аддаў перавагу “чарцы і шкварцы” над дэмакратыяй и свабодай, ня маюць шчасьця на зямлі сваіх продкаў – ці можа быць для чалавека горай? Хіба толькі сьмерць.

Кітай выходзіць на першы плян у якасьці асноўнапй пагрозы ідэалам свабоды і дэмакратыі. Ва ўсякім разе, я бачу сытуацыю менавіта гэтак. (2/3)

(3/3) P.S. Як казала мая бабуля Ядзя, якая ня вельмі ўмела чытаць (толькі ў юнацтве малітвы па-польску), на пытаньне пра месца працы свайго сына, майго бацькі, адказвала - “парцейны”, але пры гэтым выяўляла зайздросна глыбокае разуменьне небясьпекі верагоднай геапалітычнай пэрспэктывы, якога не хапае выпускнікам окфардаў і рознай там “Лігі плюшча” зь яе лева-маоісцкім ухілам – “Ідзе Кітай – усё кідай!”.

Не, любімая мая бабуля Ядзя, сьпі спакойна пад пастаўскімі соснамі: ня будзе іерогліфаў над магіламі тваіх пра-праўнукаў. Мы яшчэ паваюем.

Кажуць, што пасьля 2020 зь Беларусі выехала ня менш за 300 тысяч чалавек. Палічыце, колькі зь іх прыйшлі на Дзяды ў краінах, дзе ўшанаваньне памяці беларусаў, якія аддалі жыцьці за Незалежнасьць, нічым не пагражае.

Разумею, што многія баяцца патрапіць у аб’ектыў фотакамэраў і тым самым істотна ўскладніць жыцьцё сваім родным у Беларусі (сапраўды паважная прычына) – але журналісты, як правіла, не здымаюць людзей на такіх акцыях без іх згоды.

Параўнайце -- і тады, магчыма, вам будзе зразумела, чаму я не лічу 2020 год палітычным дафармаваньнем беларускай нацыі ці кардынальным “рыўком” да нацыянальнай сьвядомасьці ў галовах нават праціўнікаў Лукашэнкі.

Так, у жніўні 2020-на пад Бел-Чырвона-Белым Сьцягам выходзіла пад мільён. Але мільён прагаласаваў у 1990 за кандыдатаў БНФ, у 1994 – за Пазьняка (называю рэальную лічбу першага тура – а не падкручаную на карыстьць Кебіча), мільён галасаваў на нелегітымным рэфэрэндумек 1995 за Бел-Чырвона-Белы Сьцяг і Пагоню, а таксама за кандыдатаў БНФ у ВС-13 (многія зь якіх набралі 49,9% і для дэпутацкага мандату ім не хапіла 0,1%, вось жа здарылася такая выпадковасьць). Мільён выйшаў і ў жніўні 2020-га пад Бел-Чырвона-Белым Сьцягам.

І на гэты “залаты мільён” ёсьць “чорны мільён” агрэсіўных пралукашысцкіх і праімэрскіх, прарасейскіх ябацек, і яшчэ тры-чатыры мільёны “аможеттакинадо” і “акакаяразницакакойязык”.

"Чорны мильён" - безнадзейны. Але вось іншыя патэнцыйна здольныя пераасэнсаваць рэчаіснасьць, толькі гэта зойме ня год і ня два – баюся, цяпер яны не разумеюць нават той простай ісьціны, што ім наканаваная роля пастаўшчыкоў “гарматнага мяса” у будучай глабальнай вайне пуцінскай Расеі з Захадам.

І яшчэ адна матэматычная апэрацыя, якая сьведчыць ужо пра аптымістычную акалічнасьць, і вельмі важную. Параўнайце 1 000 000 і 300 000. Толькі адна траціна з гэтага “залатога мільёна” пакінула (была вымушаная пакінуць) Беларусь. Дзьве траціны – засталіся. Цяпер яны пад прыгнётам расейскага рэжыму; давайце ўжо будзем назвываць рэчы сваімі імёнамі: не пра-расейскага, а расейскага рэжыму, бо акупацыя Беларусі Масквой дэ-факта адбылася.

Але гэтыя людзі нікуды не падзеліся, беларускасьць (упэўнены ў гэтым) у іх сэрцах ня згасла, наадварот, разгараецца яшчэ болей, і яны яшчэ скажуць сваё слова.

Тым больш прыкра, калі мы – тыя, хто не пад прыгнётам, хто ў свабодных краіназх – нават у Дзяды не знаходзім ці часу, ці жаданьня прыйсьці да сьвятых месцаў.

Між іншым, у пачатку 90-х дэпутаты БНФ, дамагліся, што Дзяды як дзень ушанаваньня продкаў былі абвешчаныя выходным днём. Удалося пераканаць Вярхоўны Савет. Лукашэнка гэта скасаваў. Перакананы, што ў будучай вольнай Беларусі традыцыя пачатку 90-х мусіць быць адноўленая.

Брытанская карпарацыя ВВС апублікавала інэрвію з Аляксандрам Лукашэнкам, які называе сябе прэзыдэнтам Беларусі, а насамрэч ужо некалькі дзесяцігодзьдзяў узурпуе ўладу, пазбаўляючы беларускі народ права на свабодныя дэмакратычныя выбары.

Сярод іншых хлусьлівых сьцьвярджэньняў, з вуснаў Лукашэнкі прагучала, што нібыта старшыню Рады БНР Івонку Сурвіллу фінансуе “Амэрыка”.

Івонку Сурвіллу ніхто не фінансуе. Наагул Рада БНР ніколі не атрымлівавла і не атрымлівае ніякай фінансавай дапамогі ў якой бы тое ні было форме ад якіх бы тое ні было дзяржаў, дзяржаўных установаў альбо фондаў. Тым часам як рэжым Лукашэнкі фінансуецца Масквой і цалкам яму падкантрольны.

Усе сродкі Рады фпрмуюцца з сяброўскіх складак і ахвяраваньняў беларускай дыяспары. Ніхто не атрымлівае ніякай заработнай ці нейкай іншай платы за сваю дзейнасьць у Радзе.

Сяргей Навумчык,
Намесьнік старшыні Рады БНР.

Хутчэй за ўсё, стратэгія выгоднага Пуц
Іну прымусу да “мірных перамоваў” Кіева і Масквы будзе абраная будучай адміністрацыяй ЗША незалежна ад вынікаў выбараў.

Прычына яшчэ і ў тым, што рэсурсы ўзбраеньняў, якія можа даць ЗША (і увогуле Захад) без пагрозы поўнасьцю агаліць уласныя ўзброеныя сілы, падыходзяць да канца. Калі не лічыць зброю, якую Ўкраіне, як цяпер відавочна, не дадуць ні пры якіх умовах. І якая магла б кардынальна зьмяніць сытуацыю не на карысьць Масквы.

А кінуць ўсе сілы на змаганьне Ўкраіны з Расеяй Захад не гатовы — бо так і не ўспрыняў гэтую вайну Пуціна як вайну, ад якой залежыць жыцьцё самога Захаду (як не ўспрынялі Чэмберлен і Дэладзье пагрозу з боку Гітлера падчас мюнхенскага пагадненьня. Уражвае, як часам адзін да аднаго паўтараецца Гісторыя).

Проста пры Харыс стратэгія будзе рэалізоўвацца павольна, пры Трампе - амаль адразу (і вось тут Пуціна можа чакаць непрыемны сюрпрыз, Трампа можа “сарваць” у выпадку нежаданьня Крамля цалкам ўпісацца ў прапананавы Белым домам алгарытм).

З чым не магу не пагадзіцца - што пэрыяд паміж выбарамі ў ЗША і інаўгурацыяй (амаль чвэрць года), які пры любым выніку галасаваньня будзе адзначаны турбуленцыяй двух галінаў амэрыканскай улады (а пераабіраецца ж і Кангрэс) Пуцін скарыстае “на ўсе сто”.

Заходнія лідары адмовіліся даць Украіне “Тамагаўкі” (дабіваюць да Масквы і нават да Ўралу) і ў чарговы раз забаранілі біць ужо прадастаўленай зброяй у глыб РФ. Мы ня ведаем, якая рэальная (не на словах – а рэальная) палітыка будзе, калі прыйдуць наступнікі цяперашніх лідэраў. Але мы ведаем, што здаюць Украіну Пуціну (па факце, ужо здалі) - Байдэн, Макрон і Шольц.

ЧОРНЫ ДЗЕНЬ НАЙНОЎШАЙ ГІСТОРЫІ. 29 кастрычніка 1992 Вярхоўны Савет (у парушэньне закону) адхіліў ініцыятыву БНФ аб правядзеньні рэфэрэндуму аб датэрміновых парлямэнцкіх выбарах паводле новага дэмакратычнага закону, за які падпісаліся больш 440 тысяч беларусаў (пры патрэбных 350 тысячах). Магільшчыкамі выступілі Старшыня ВС Шушкевіч, старшыні камісіяў ВС Булахаў і Леўчык, дэпутат Ганчар. Быў перакрэсьлены шанец (магчыма, апошні) разгарнуць Беларусь на дэмакратычны шлях разьвіцьця.

Незразумела, па якіх крытэрыях U.S. News and World Report паставіла армію РФ вышэй за армію ЗША. Яшчэ больш абсурдна выглядае прыярытэт арміі РБ над войскам польскім і азэрбайджанскім (ня буду тут удавацца ў дэталі пераўзбраеньня і пасьпяховага баявога досьведу, адпаведна, двух апошніх — войска РБ ня мае ні таго, ні другога). Магчыма, улічваўся фактар наяўнасьці ядзерных боегаловак (але яны не кантралююцца камандаваньнем арміі РБ).

А вось па сукупнасьці геапалітычных фактараў Беларусь (а не падкантрольная Маскве РБ — спадзяюся, розьніцу адчуваеце) — адыгрывае стратэгічна важную ролю на эўрапейскім тэатры цяперашніх ваенных дзеяньняў. А значыць, і будучых сусьветных.

“Салідарнасьць” нядаўна напісала, што ваш пакорны слуга быў адным з нешматлікіх беларускіх камэнтатараў, хто ў 2016 ўпэўнена прадказаў перамогу Трампу (я б удакладніў — адзіным, хто ўпэўнена прадказаў).

Гэтым разам у мяне такой ўпэўненасьці няма, і ўсё ж я б —цяпер асьцярожна — паўтарыў бы свой прагноз на карысьць Трампа.

Думаю, Трамп выйграе. І з разгромным лікам, калі казаць пра агульную колькасьць галасоў выбаршчыкаў (прэзыдэнта ў ЗША выбіраюць не грамадзяне, а прадстаўнікі штатаў — выбаршчыкі).

Калі ў двух словах, амэрыканцы жадаюць пераменаў да лепшага, найперш у эканоміцы, і Трамп такую надзею дае. Усё ж, пры дэмакратах зашмат сацыялізму ў ягоным зусім ня швэдскім, а звыродлівым варыянце -/ пераразьмеркаваньня пд тых, хто працуе шмат да тых, хто працаваць ня хоча (не ня можа — а менавіта ня хоча).

Перамены пры Трампе могуць быць і да горшага, што праўда. І нават да вельмі горшага. Але рызыка — у мэнтальнасьці нашчадкаў заваёўнікаў Дзікага Захаду (якія бяскрайнія краявіды адкрываюцца, калі едзеш на аўто зь Нью-Ёрку хаця б да Кліўленду!.. А гэта ўсё было засвоена яшчэ ў XIX стагодзьдзі, без усякіх там “джэнэрал мотарс”!).

Камала ніякай надзеі на лепшыя перамены не дае, яна — палітычная рэінкарнацыя Байдана, а ён — ўвасабленьне стагнацыі, ва ўсіх сэнсах.

Часта кажуць, што міжнародны аспэкт амэрыканцаў не цікавіць; гэта ня так. Цікавіць, хаця і значна менш, чым жыхара расейскай глыбінкі, які ўнітаз бачыў два разы ў жыцьці (на фота), затое клапоціцца пра “многополярный мир».

Для Камалы адносная індыфэрэнтнасьць амэрыканцаў да міжнароднай палітыкі — шчасьце, інакш бы яе штодня тыкалі ў, напрыклад, эпізод зыходу ЗША з Аўганістану, у якім Амэрыка выглядала ганебна.

І пра галоўнае для нас: Украіну.

Так, на словах Трамп пагражае “зьдзелкай”, а Байдэн — Харыс кажуць пра падтрымку Ўкраіны. Але рэальнасьць вучыць менш зьвяртаць увагу на словы і больш — на справы.

А факты сьведчаць, што першы, хто даў Украіне зброю, быў прэзыдэнт Трамп, а не прэзыдэнт Абама (які мусіў бы гэта зрабіць хай не па літары, але па духу Будапэшцкага мэмарандуму падчас анэксіі Крыму). І яны ж, факты, кажуць, што Байдэн-Харыс у 2022 адмовіліся зрабіць тое, што нанесла б Крамлю паразу: закрыць над Украінай неба, даць дальнабойную зброю, блакаваць Чарнаморскі флот РФ.

І факты — факты, дарагія сябры! — кажуць, што ня Трамп, а Байдэн і Харыс забараняюць Кіеву біць у глыб расейскай тэрыторыі (гэта як паставіць на рынг двух супернікаў, зьвязаўшы аднаму зь іх рукі за сьпіной).

Таму пры Трампе хоць нейкі шанец у Ўкраіны можа быць. Пры Харыс яго ня будзе зусім.

P..S. Сымпатый як да асобаў ня маю ні да Трампа, ні да Харыс, ні за воднага зь іх не галасую, проста — халодныя, рацыянальныя палітычныя разважаньні. Увогуле, лічу, што ў свой час Амэрыка зрабіла глабальную памылку, калі ў свой час ня быў абраны не Макейн, а Абама, які быў катастрафічна не гатовы да такой пасады (для тых, хто пачаў цікавіцца палітыкай пасьля 2020, — Макейн гэта не Макей).

Лукашэнка ізноў апранае дасьпехі «абаронцы нацыі» і нават пагражае, у выпадку анэксыі Беларусі Расеяй, «вайной». Адначасна ён кажа, што «Беларусь не жадала незалежнасьці», чарговы раз дэманструючы шызафрэнічнасьць сваёй хворай сьвядомасьці.

Электарат, які ў 1994 сваім галасаваньнем за Лукашэнку прадаў свабоду і Беларусь (а таксама будучыню сваіх дзяцей і ўнукаў) за «чарку і шкварку», безумоўна, не хацеў. Але яны – ня ўся Беларусь.

Бо да тых сотняў тысяч беларускіх патрыётаў, якія ў пачатку 90-х сталі пад Бел-Чырвона-Белы Сьцяг, варта дадаць і пакаленьні беларусаў, якія за незалежнасьць сваёй зямлі клалі жыцьці цягам стагодзьдзяў. І на шалях Гісторыі яны пераважаюць лукашэнкаўскі электарат.

У 1994 годзе Лукашэнка атрымаў краіну, якая з кожным нават ня годам – месяцам! -- была ўсё больш незалежнай ад сталіцы былой савецкай імпэрыі (хаця Масква ад жніўня 1991 не спыняла паліўны шантаж), стаяла на практычна завершаным падмурку дзяржаўнасьці (хаця за кожны закон у справе ці фармаваньня беларускага войска, ці стварэньня ўласнай фінансавай сыстэмы дэпутатам Апазыцыі БНФ даводзілася змагацца з парлямэнцкай большасьцю).

Нарэщце, у 1994 Беларусь мела аўтарытэт у сьвеце значна большы, чым магла разьлічваць любая іншая дзяржава на трэцім годзе адноўленай незалежнасьці – у тым ліку і з-за дабраахвотнай адмовы ад ядзернай зброі (хаця сёньня тое рашэньне варта прызнаць ня цялкам прадуманым, хоць бы нават з прычыны адсутнасьці патрабаваньня ад Захаду магутнай фінансавай кампэнсацыі – што, дарэчы, магло стварыць эканамічна-сацыяльнае становішча, пры якім у Лубянкі не атрымалася б прасунуць Лукашэнку ва ўладу).

Праз трыццаць гадоў свайго кіраваньня Лукашэнка паставіў Беларусь як дзяржаву на мяжу зьнішчэньня, людзей – на рэжым фізычнага выжываньня, а саму краіну – у пазыцыю міжнароднай парыі.

Здавалася б, нават апошні алкаш ці бомж, калі б пракіраваў краінай тры дзесяцігодзьдзі, не зрабіў бы горай. Але гэта – не бяздарнасьць Лукашэнкі як кіраўніка, гэта – рэалізацыя пляну, распрацаванага для Беларусі Масквой. І гэта нам усім вельмі важна ўсьвядоміць.

Рыхтуючы да другога выданьня кнігу пра 1994 год, я быў ўражаны, як ідэальна паклаліся ў «маскоўскі пазл» падзеі, якія ў той час здаваліся мне ці проста чыімсьці глупоцьцем, ці недарэчнасьцю, ці нейкай выпадковасьцю. Не глупоцьце тое было і не выпадковасьць.

Ні палякі, ні чэхі, ні румыны пры знаходжаньні ў «сацыялістычным лягеры» і блізка не перажылі тых рэпрэсіяў і такога ціску, якія больш як трыццаць гадоў церпяць беларусы. І галоўнае, што ў дачыненьні да народаў Усходняй Эшропы Масква ня ставіла мэты, якая ў Крамлі вызначаная для беларусаў: ліквідацыя нацыянальнай ідэнтычнасьці, зьнішчэньне беларусаў як этнасу.

Лукашэнка дарэмна пужае беларускі народ вайной. Выконваючы загад Масквы, ён вядзе вайну з беларускай нацыяй ужо тры дзесяцігодзьдзі, ужываючы звыклы арсэнал дыктатараў: палітычныя забойствы, гіганцкія турэмныя тэрміны і нялюдзкія катаваньні для апанэнтаў, брутальныя разгоны масавых акцый, зьнішчэньне ўсіх грамадзянскіх свабодаў уключна са свабодай слова.

Разумею матывацыю аналітыкаў, якія вышукваюць у Лукашэнку нейкія прыкметы «самастойнасьці» -- ім трэба пра нешта пісаць, і чым мудрагелісьцей, тым лепей. Рэальнасьць жа простая: Лукашэнка цалкам падкантрольны Маскве, і адзіная сфэра, дзе яму пакінутая свабода дзеяньняў – гэта рэпрэсіі супраць беларускага народа.

Лукашэнка – лепшы баец у вайне Расеі з беларускай нацыяй, адсюль – і найвышэйшы (вышэй няма) што пры царах, што пры цяперашніх маскоўскіх гаспадарах ордэн Расейскай Імпэрыі. Заслужыў халуйствам і рэпрэсіямі.

«Беларусь ня зьнікне, калі ня скорыцца чужой сіле» - сказаў мне ў інтэрвію Васіль Уладзімеравіч Быкаў вясной 94-га, нібыта прадчуваючы цяжкія часы. Яна і сапраўды адродзіцца – але ўжо бяз Лукашэнкі ды прарасейскіх фашыствуючых сілавікоў, якія сёньня і ўвасабляюць сабой панаваньне гэтай «чужой сілы», пра якую казаў наш нацыянальны геній.

І ад якой беларусы, безумоўна, нарэшце пазбавяцца.

АДКРЫТЫ ЛІСТ ДА СЬВЯТЛАНЫ ЦІХАНОЎСКАЙ

Шаноўная Сьвятлана Георгіеўна,

думаю, за больш чым чатыры гады я не даваў Вам нагоды ўсумніцца ў сваім добрым да Вас стаўленьні. Сярод іншага, прыводзіў (і буду надалей прыводзіць ) Вас у прыклад усім тым, хто не знаходзіць ці то часу, ці то жаданьня авалодаць мовай народа, ад імя якога ён выступае ці да якога ён зьвяртаецца ў якасьці палітыка ці грамадзкага дзеяча, альбо, як цяпер модна казаць, «лідэра меркаваньняў».

Гэты Ваш асабісты прыклад сапраўды вельмі важны, бо без усьведамленьня нацыянальных каштоўнасьцяў ніякія перамены да лепшага немагчымыя.

Таксама, ніколі не крытыкаваў Вас (хаця і далёка не з усімі рашэньнямі Вашымі ці Вашых паплечнікаў згодны), і гэты мой ліст — не крытыка, а перасьцярога, зробленая публічна толькі таму, што не ўпэўнены, ці атпрымаецца нейкім іншым чынам давесьці яе да Вас у поўным аб’ёме.

Сёньня апублікаваная «Агульная заява дэмакратычных сілаў Беларусі да „выбараў“ 2025», пад якой стаіць і Ваш подпіс — паред подпісам Пераходнага Кабінэту і Каардынацыйнай Рады.

Пры слушнай ацэнцы сытуацыі ў Беларусі (якую можна зьвесьці да трох словаў — прарасейскі масавы тэрор) у Заяве, аднак, утрымліваецца вельмі спрэчная прапанова, якая, упэўнены, можа мець сумнае наступства.

Маю на ўвазе прапанову «выказаць свой пратэст шляхам галасавання супраць усіх».

Шаноўная Сьвятлана Георгіеўна, ня ведаю, хто рыхтаваў гэтую фармулёўку, але ключавое тут слова — «галасаваньне», і ўспрымаеца гэта ніяк інакш, чым заклік прыйсьці на выбарчыя ўчасткі, узяць бюлетэні і апусьціць іх у скрыню.

Навошта, Сьвятлана Георгіеўна? Каб стварыць гэтак патрэбную Лукашэнку «карцінку» масавасьці на ўчастках, якую ён потым (разам з 89,89% «за» яго) прад’явіць дэмакратычнаму Захаду, разам з прапановай прызнаць сваю легітымнасьць? Вы ж добра ведаейце, што ёсьць заходнія палітыкі, якія ахвотна ўчэпяцца за гэты «аргумэнт».

У Заяве сказана пра магчымую зьмену пазыцыі яе аўтараў, але няўжо ўжо сёньня не відавочна, што ніякіх зьменаў ня будзе і быць пры падкантрольным Маскве Лукашэнку ня можа?

Дазволю сабе нагадаць 2004 год. Тады Лукашэнка ініцыяваў рэфэрэндум пра зьняцьцё абмежаваньняў колькасьці прэзыдэнцкіх тэрмінаў, і т.зв. аб’яднаная апазыцыя (практычна ўсе дэмпартыі, акрамя Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыі — БНФ на чале з Пазьняком) зьвярнуліся да народу з заклікам: «Прыйдзі і скажы яму «Не!».

«Прыйдзі!» — гэта было менавіта тое, чаго жадаў Лукашэнка, а ўжо замяніць у бюлетэнях «не» на «так» улады да таго моманту навучыліся. Вынікам таго рэфэрэндуму было ўвядзеньне фактычна пажыцьцёвага праўленьня.

Я не абвінавачваю ў выніках (трагічных для лёсу беларусаў) тагачасную «аб’яднаную апазыццыю», бо вынік «галасаваньня» у любой дыктатуры заўсёды прадказальны, але тое, што яна спрацавала на інтарэсы Лукашэнкі (а значыць, і Крамля) — несумненна.

Думаю, што Вы, Сьвятлана Георгіеўна, як мала хто іншы, разумееце сапраўдную сутнасьць слова «выбары», калі яно гучыць у вуснах узурпатара.

Мне чамусьці здаецца, што асабіста Вы ня маеце дачыненьня да памылковага закліку — Вас пераканалі яго падпісаць. Ня ведаю ўсіх абставінаў, але ведаю, што палітыка вельмі часта — вынік кампрамісаў; магчыма, меў ён месца і тут. Кампраміс, увогуле, нядрэнная рэч, і часта мае ў палітыцы станоўчы вынік, але здараецца, на жаль, і вынік адмоўны. А бываве — і фатальны. Мне падаецца, што ў гэтым выпадку добрага выніку ня будзе.

Спадзяюся, што Вы зробіце высновы з гэтага майго ліста, у якім я выклаў выключна сваё ўласнае меркаваеньне, заснаванае на ўласным палітычным досьведзе. Дадаць да гэтага мне пакуль няма чаго, таму ня маю намеру камэнтаваць яго ў СМІ.

З павагай — Сяргей Навумчык,
каардынатар Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце 12-га скліканьня,
суаўтар Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце,
член Канстытуцыйнай Камісіі Вярхоўнага Савета.

23 кастрычніка 2024 г.

Прага.

Сёньня Кіеў пачаў новы этап змаганьня з расейскім агрэсарам. Я б сказаў — стратэгічна якасны этап, які мае патэнцыял пераламіць сытіуацыю ў Расеі.

Узброеныя сілы Ўкраіны ўдарылі дронамі па рускіх спіртзаводах (пакуль паведамілі пра тры, але, спадзяюся, гэта толькі прыстрэлка, разьмінка перад сапраўднай атакай). Наступствы для Крамля могуць быць куды больш адчувальныя, чым бы Ўкраіна зьдзейсьніла доўгачаканыя ўдары па стратэгічных ваенных аб'ектах углыб Расеі.

Калісьці класік сказаў, што калі б ён заснуў і, прачнуўшыся праз 200 гадоў, запытаў, што ў Расеі новага, яму б адказалі: «Как и раньше, пьют и воруют!».

Як і раней, красьці – прывілея эліты. Праўда, сучасныя аб'ёмы пэрсанажам Гогаля і Салтыкова-Шчадрына ня сьніліся. Крадуць не заводамі – крадуць карпарацыямі і цэлымі галінамі вытворчасьці. І хаця ўся нафта-і газаздабываючая сфэра даўно ўжо скрадзеная – пардон, прыватызававная, -- тое-сёе яшчэ засталося, пакаленні на два.

Галоўнае – народ гэтага не заўважае. Ды яму, прызнацца, да лямпачкі, хто там і колькі скраў, пакуль ня скралі два ягоных сьвятых права.

Першае – адчуваць сябе грамадзянінам «великой России». Тут усё нармальна, тэлевізар працуе. А вось другое – права піць – апынаецца пад пагрозай.

Сотні тысяч (а ў пэрспэктыве мільёны) трунаў замест сыноў і мужоў рускія бабы Пуціну даруюць. Ды што там дауюць – дзякуй яшчэ за кампэнсацыю скажуць.

А вось калі мужыкам ня будзе што заліць у горла – тут ён можа і пачацца, славуты «русский бунт, бессмысленный и беспощадный».

Пуціну застаецца спадзявацца хіба што на вынаходлівасьць рускага чалавека і досьвед новага геапалітычнага гаспадара Масквы – Кітаю. У свой час Мао ўзяў курс на «малую мэталургію» -- і запрацавалі мільённы сямейных доменных печаў, якія выпускалі па колькі грамаў патрэбнага для «вялікага эканамічнага рыўка» жалеза.

«Самогонный аппарат в каждый дом!» – можа стаць новай нацыянальнай ідэяй «русского мира».

Праўда, для гэтага частку ваенных заводаў давядзецца перапрафіляваць на вытворчасьць змяевікоў, бо бяз гэтай важнай канструкцыі не атрымаеш нават пасрэднае пойла, а ня тое што колькі-небудзь якасны «первач».

20 гадоў таму забілі журналістку «Салідарнасьці» Вераніку Чаркасаву. Забілі гэтак, каб ўсе жахнуліся: некалькі дзясяткаў удараў нажом. Выканаўцаў не знайшлі (ды і насамрэч не шукалі), але гэта было несумненна палітычнае забойства, бо Вераніка кранала тэмы, зьвязаныя зь вялікімі грашыма (а вялікія грошы тады ўжо цалкам кантраляваліся ўладай). Вечная Памяць.

Сон – напэўна, самая невытлумачальная сфэра дзейнсьці мозгу. Яшчэ больш загадкавы фэномэн «калектыўнага» сну -- калі адзін і той жа сон сьніцца групе людзей. Здаецца, пра іх пісаў Юнг. Але магу і памыліцца, бо здараецца такое надзвычай рэдка. Але вось у нас, у беларусаў – запраста.

Нічым іншым, як «калектыўным сном», не магу патлумачыць настойлівыя выказваньні палітычных камэнтатараў пра «сыгналы пра зьмякчэньне рэжыму».

Магчыма, я чытаю «ня тыя» інфармацыйныя рэсурсы, але «сыгналы» я бачу зусім іншага, супрацьлеглага характару.

Сёньня стала вядома пра затрыманьне актораў тэатру Беларускай драматургіі і пра суд над 76-гадовай гомельскай Ларысай Кулік. Учора -- пра суд над інвалідам з Кобрына Аляксандрам Краўчуклом (за «экстрэмізм») і пра арышт маёмасьці журналісткі Таццяны Каравенкавай. Пазаўчора палітвязьнямі прызнаныя яшчэ чатыры чалавекі. У той жа дзень у Віцебску затрымалі грамадзяніна Ўукраіны і ЗША, Міхаіла Фандо пачалі судзіць за падтрымку Ўкраіны (Беларусь і Ўкраіна знаходзяцца ў стане вайны?), экс-кіраўніцы страйкаму «Нафтану» Вользе Брыцікавай дадалі да ранейшага тэрміну зьняволеньня яшчэтры гады. Цягнецца суд над ваенным аналітыкам Андрэем Паротнікавым. Штодня адбываюцца катаваньні няўгодных рэжыму людзей у турмах.

Гэта толькі тое, што я прачытаў у штодзённай (падкрэсьліваю – штодзённай!) хроніцы рэпрэсій «Салідарнасьці», што даходзіць да нас праз дзьверы закрытых судоў, што выдадзена на паверхню рэпрэсіўнага пекла тг-каналамі сілавікоў.

Дзе, скажыце мне, тут «сыгналы зьмякчэньня рэжыму?». https://gazetaby.com/post/konvejer-repressij-76-letnyuyu-pensionerku-osudili-za-oskorblenie-luka/203657/

19 кастрычніка 1988 у касьцёле сьвятых Сымона і Алены (тады – Дом кіно) былі ўтвораныя «Мартыралёг Беларусі» і Аргкамітэт БНФ. Беларускаму Народнаму Фронту было наканавана адыграць выключную ролю ў дасягненьні Незалежнасьці і закладаньні падмуркаў беларускай дзяржавы. На фота – Васіль Быкаў адвярнуў мікрафон ад супрацоўніка ЦК КПБ Бузука, які імкнуўся сарваць галасаваньне за абраньне Зянона Пазьняка старшынём «Мартыралёгу» (ад таго, ці будзе абраны Пазьняк, залежыла, адпаведна, ці будзе ўтвораны Аргкамітэту БНФ). Васіль Уладзімеравіч сам правёў галасаваньне ("Хто "за"? Хто "супраць"? Няма! Хто "устрымаўся"? Няма! Усё!") У цэнтры – выдавец і пісьменьнік Міхась Дубянецкі, які вёў сход.

АЛЬБО КУЛЯ, АЛЬБО ТРОМБ. Ня бачу ніякіх падстаў прагназаваць, як гэта робяць некаторыя аналітыкі, «зьмякчэньне» рэжыму, роўна як і «пацяпленьне» адносінаў з Захадам. Наадварот — рэпрэсіі будуць набываюць усё больш жорсткі і масавы характар. Цяпер караюць ужо тых, хто хоць неяк, хоць мінімальна, засьвяціўся ў нейкіх маршах 2020 году альбо калісьці паставіў "лайк«(арганізатары і актыўныя ўдзельнікі ўжо пакараныя). Тут, канешне, прастора для сілавікоў неабсяжная: выходзіла пад мільён, зьехалі ня ўсе. Тысяч сто набярэцца дакладна, было б куды садзіць.

У 2020-м я напісаў, што Лукашэнка зь ягоным імкненьнем помсьціць усяму сьвету на падставе комплексу пакрыўджанага калгаснага байстрюка прагне масавых расстрэлаў. Адзінае, што здольнае стрымліваць яго — ў адказ Захад можа пачаць ваенныя дзеяньні, як ён быў вымушаны іх пачаць супраць Мілошавіча за генацыд мусульманаў. Але цяпер мы бачым, што лёс беларускага народа Захад цікавіць непараўнальна менш, чым лёс албанцаў у былой Югаславіі. Плюс, Лукашэнка прыкрыты ядзерным парасонам Пуціна. Так што рукі — разьвязаныя.

Чаму «народ-партызан» церпіць ўсё гэта — асобная тэма, можа быць, самая важная (зрэшты, партызанскі рух часоў т.зв. "ВОВ«мусіць быць падвергнуты рэвізіі, што пачаў у сваіх творах Васіль Быкаў).

Лукашэнка зь ягоным зьвярыным інстынктам самазахаваньня разумее, што любое «пацяпленьне» выкліча ланцуговую рэакцыю спачатку ўсё больш імклівага аслабленьня, а затым і страты ўлады. Ён вельмі добра памятае, як скончыў Гарбачоў, ня кажучы ўжо пра ўрок 2020-га.

Гэтак жа абсурдна казаць пра «транзіт». Пасада прэзыдэнта апынецца безь яго толькі ў выніку ягонай сьмерці — гвалтоўнай (што наўрад ці) альбо натуральнай (што хутчэй).

Аднак не пагаджуся і з тымі аналітыкамі, якія канстатуюць ледзь не перадсьмяротны стан Лукашэнкі.

Я, канешне, ня медык (як і гэтыя шаноўныя аналітыкі, дарэчы), але добра памятаю 70-годзьдзе Леаніда Ільіча. У параўнаньні з 70-
Гадовым Брэжневым 70-гадовы Лукашэнка — сьвежы агурок з градкі. Але медыцына пратрымала генсека яшчэ пяць гадоў, хаця сам Леанід Ільіч сваім стылем жыцьця змагаўся з урачамі, як мог.

За 40 апошніх гадоў медыцына прагрэсавала ў разы. Мінімальна дзесяць гадоў жыцьця я Лукашэнку даю. Адпаведна, і ўзурпацыі ўлады (тое, што ён пойдзе на «выбары» у 2030-м, можаце нават не сумнявацца).
Далей можна шмат разважаць над «Што рабіць?», але напачатку трэба пазбавіцца ад ілюзій. У такой сітуацыі ілюзіі — стан вельмі шкодны, і 2020 год гэта паказаў.

Дадам толькі вось што. Разумею, што тыя, хто ўвосень 2020-га троліў мяне за невясёлыя прагнозы і заяўляў, што «у сьнежні (лютым 2021-га, траўні 2021-га, etc.) Лукашэнкі ня будзе, а Вы, спадар Навумчык, сваімі словамі дэматывуеце людзей, перашкаддаеце нам весьці іх да перамогі, лепш памаўчыце», — памылкі сваёй не прызнаюць, прабачэньне не папросяць, хаця б таму, што няма часу — бо сёньня, як і раней, яны ізноў вядуць да перамогі. Гасподзь зь імі. Але тым, хто апынуўся ў эміграцыі, раю перагледзіць свае жыцьцёвыя планы з улікам таго, што эміграцыя ваша, найхутчэй, будзе доўгай — ня пяць гадоў і ня дзесяць. У мяне яна — ужо больш за 28.

Тым больш што ўсё меней фактараў, якія б давалі шанцы на прадухіленьне глабальнай ядзернай вайны.

Разумею, што ў цяперашні пэрыяд «постпраўды» ісьціна — нішто, лайкі, перапосты, колькасьць праглядаў — усё, і што чым больш экзальтаване меркаваньне выказана, тым больш шанцаў набраць статыстыку. І ўсё ж, ад тых, хто прэтэндуе на ролю аналітыкаў, хочацца бачыць калі не адказнасьці за свае словы, дык хаця б мінімальнай карэляцыі з рэальнасьцю.

Так, Рыгор Астапеня кажа, што для пашырэньня сфэры ўжытку беларускай мовы нічога ня трэба рабіць, і што «свядомасць сфармуецца сама». Супраць такога падыходу можна выставіць шмат аргумэнтаў — але прывяду вельмі канкрэтны, можна сказаць, арыфмэтычны прыклад зь нядаўняй гісторыі.

Вось дадзеныя, агучаныя сакратаром парлямэнцкай Камісіі па культуры, адукацыі і захаваньні гістарычнай спадчыны Яўгенам Цумаравым на сэсіі Вярхоўнага Савета.

Ён сказаў, што ў верасьні 1993 «упершыню ў гісторыі ў рэспубліцы Беларусь больш за 80% першаклясьнікаў пайшлі ў беларускамоўныя клясы — незалежна ад таго, якой зьяўляецца школа» (Стэнаграма XIII сэсіі Вярхоўнага Савета, 3 сакавіка 1994 г.).

80 працэнтаў! Але ж склаліся гэтыя лічбы ня «самі па сабе» — ім папярэднічалі прыняцьце ў студзені 1990 Вярхоўным Саветам Закона аб мовах, унясеньне распрацаваных дэпутатамі Апазыцыі БНФ паправак у шэрах заканадаўчых актаў, прыняцьце Саветам Міністраў і Міністэрствам адукацыі адпаведных нарматыўных актаў, ініцыятарам якіх выступілі як дэпутаты БНФ, гэтак і ўзгаданая парлямэнцкая Камісія на чале зь Нілам Гілевічам.

Гэта тое, што на самой вяршыні ўладных структураў — але была яшчэ праца адпаведнай камісіі Сойму БНФ на чале зь Вінцуком Вячоркам, тысячаў актывістаў Таварыства беларускай мовы (ТБМ) на чале з тым жа Гілевічам, Таварыства беларускай школы (ТБШ), і штодзённая іх праца ішла ня толькі ў сталіцы, але і ў рэгіёнах. Слова «штодзённая» не публіцыстычны штамп, а канстатацыя тагачаснай рэальнасьці. Быў няспынны ўплыў актывістаў ТБМ і ТБШ на чыноўнікаў, ад якіх залежыла выкананьне Закону аб мовах. Ствараліся новыя падручнікі (так, Людзьміла Майсеня напісала беларускамоўны школьны падручнік па матэматыцы, рыхтаваліся іншыя падручнікі па дакладных навуках).

Супрацоўнікі выдавецтваў падрыхтавалі да друку кнігі дзясяткаў аўтараў, якія былі забароненыя (а перад гэтым рэпрэсаваныя) у гады бальшавіцкага тэрору.

Словам, у 1990-1993 гады ішла вельмі інтэнсіўная, мэтанакіраваная і сыстэмная праца не дзясяткаў — тысяч людзей.

Ну а цяпер я працытую тое, што сказаў сакратар Камісіі ВС па культуры, адукацыі і захаваньні гістарычнай спадчыны пасьля таго, як паведаміў пра 80% першаклясьнікаў у беларускамоўных клясах:

«Прычым ніводнай скаргі не прыйшло ні ў Камісію Вярхоўнага Савета, ні ў Міністэрства адукацыі. Значыць, людзі добраахвотна прынялі тое, што беларуская мова з’яўляецца дзяржаўнай». (Стэнаграма XIII сэсіі Вярхоўнага Савета, 3 сакавіка 1994 г.).

Але ня варта забывацца, што да моманту прыняцьця Закону аб мовах ужо больш як дзесяць гадоў існавала створанае Генадзем Бураўкіным беларускае тэлебачаньне, што гучала беларускамоўнае радыёвяшчаньне па правадной сетцы практычна ў кожнай хаце, што наклады кніг Быкава, Караткевіча, Брыля, іншых аўтараў дасягалі 40-60, і нававт 100 тысяч асобнікаў, што большасьць абласных газэт і практычна ўсе раённыя выходзілі на беларускай мове.

Што ніводзін кіраўнік Беларусі, кім бы ён ня быў, ня мог дазволіць сабе заявіць, што «на белорусским языке невозможно нормально высказать мысль», і што «люди, разговаривающие на белорусским языке, только то и умеют, что разговаривать на белорусском языке».

Што міліцэйскі начальнік, калі б ён публічна сказаў, што беларуская мова павінна зьнікнуць, імгненна выляцеў бы з працы як пробка з-пад шампанскага.

У гэтым сэнсе сытуацыя 1970-80 кардынальна адрознівалася ад таго, что адбываецца ў Беларусі цяпер, калі ўсё беларускае, нацыянальнае мэтанакіравана вынішчаецца. І для аднаўленьня спатрэбіцца значна больш высілкаў, чым у пачатку 90-х. (1/1)

(2/2) А такія намаганьні давядзецца рабіць, бо ўсяго толькі «стварыць адпаведныя умовы», «калі беларуская мова зможа адкрыта канкураваць з рускай», як гэта бачыць сп. Астапеня — тое ж самае, што насупраць чалавека пасьля курорту паставіць вязьня, які прайшоў дзесяцігодзьдзі турмы са зьдзекамі і катаваньнямі, і сказаць: «Давайце, змагайцеся паміж сабой! Канкуруйце! Цяпер жа ўмовы роўныя!».

Спадар Астапеня кажа, што «мы перараслі той момант, калі думалі, што Беларусь калісьці будзе беларускамоўнай». Усё ж, заявы такога кшталту вартна рабіць ад самога сабе — «я думаў», «я перарос». Асабіста я (як і дзясяткі знаёмых, сярод якіх ёсьць як вельмі вядомыя асобы, гэтак і невядомыя), нягледзячы на цяперашнія цяжкія часы, ні сэкунды не сумняюся, што Беларусь — хай нават і не пры маім жыцьці — будзе беларускамоўнай.

Інакш гэта ўжо будзе не Беларусь, а тэрыторыя пад нейкім іншым назовам.

“На Піншчыне лукашыстамі накладзены арышт на хату выканаўцы абавязкаў дырэктара тэлеканалу “Белсат”, сябры Рады БНР Аляксея Дзікавіцкага. Хата стагодзьдзе таму была пабудаваная дзедам спадара Аляксея, пазьней – вязьнем ГУЛАГу.

Рада БНР расцэньвае гэта як чарговы акт перасьледу беларусаў за грамадзянскую пазыцыю, перасьледу, які распачаўся адразу пасьля прыходу да ўлады стаўленіка расейскіх спэцслужбаў Лукашэнкі і пасьля 2020 набыў характар масавага тэрору.

Рада БНР перакананая, што будучы дэмакратычны ўрад вольнай Беларусі павінен ня толькі аднавіць у грамадзянскіх і маёмасных правах усіх тых, хто патрапіў пад рэпрэсіі прамаскоўскага лукашысцкага рэжыму, але і правесьці максымальна жорсткую люстрацыю. Кожны супрацоўнік сілавых, а па-сутнасьці, карных органаў рэжыму (КДБ, МУС, Сьледчага камітэту, пракуратуры і г.д.), які меў дачыненьне да перасьледу беларусаў за іх палітычную да грамадзянскую пазыцыю альбо прафэсійную дзейнасьць (як у выпадку з журналістамі непраўладных СМІ ці мэдыкамі, якія дапамагалі параненым у 2020-м), павінен пажыцьцёва быць пазбаўлены права службы ў дзяржаўных структурах і права абірацца ў органы ўлады, а іх служба прарасейскаму рэпрэсіўнаму рэжыму не павінна залічвацца ў працоўны стаж.

Рада Беларускай Народнай Рэспублікі.

9 кастрычніка 2024 г.”

На дэбатах кандыдатаў у віцэ-прэзыдэнты ЗША Ўкраіну не ўзгадалі. Зусім. Канешне, амэрыканскія выбары — гэта, найперш, пра ўнутраныя праблемы. Вядома, віцэ-прэзыдэнт не вызначае міжнародную палітыку ЗША. І ўсё ж, тое, што пра Ўкраіну не было ні слова — трывожны знак.

Знак, які можна расцаніць як індыкатар істотнага дрэйфу амэрыканскіх палітыкаў (прычым абедзьвюх партый) у бок пачатку мірных перамоваў паміж Кіевам і Масквой — у час, калі Расея знаходзіцца ў значна больш выйгрышнай тактычнай пазыцыі. Стратэгічна, магчыма, і не (Расея адстане на дзесяцігодзьдзі), але ў сэнсе становішча на фронце, мілітарызацыі вытворчасьці (больш як 40% бюджэту заплянавана на вайну), невычэрпнага людзкога рэсурсу (Пуцін кладзе мужыкоў на фронце дзясяткамі тысяч, а можа мільёнамі — і народ змаўчыць, “бабы новых нарожают”), попыту на расейскія энэрганосьбіты — па ўсім гэтым Крэмль у выйгрышным становішчы. Плюс зьнешні фактар: падтрымка Кітаю і абвастрэньне канфліктаў у іншых кропках планеты.

Усё магло б быць інакш, калі б у 2022 Захад закрыў ва Ўкраіне неба, а ў 2024 дазволіў біць ракетамі ўглыб расейскай тэрыторыі. Але гэтага не было і няма.

А ёсьць пачатак “прымусу Ўкраіны да міру”, а значыць, Расея паразу ў вайне не пацерпіць.

Мне горка гэта пісаць, я хацеў бы яе поўнага разгрому і, як вынік, яе распаду, вызваленьня народаў, якія цяпер у складзе “фэдэрацыі” — але трэба цьвяроза глядзець на рэчы.

Што азначае захаваньне Расеі ў “пуцінскім” варыянце для беларусаў? Яшчэ мацнейшы ціск імпэрыі, яшчэ большы маштаб зьнішчэньня нацыянальнай ідэнтычнасьці, новых палітвязьняў і новых эмігрантаў.

Што да Лукашэнкі, то ён ізноў апынаецца ў стыхіі, у якой адчувае сябе як драпежная рыба ў мутнай вадзе: у працэсе геапалітычнпга гандлію паміж Масквой і Захадам (а рэальна - Вашынгтонам), можна сьцібрыць нешта і для сябе.

У такой сытуацыі галоўнай тэмай, якая будзе найбольш хваляваць Лукашэнку, робіцца тэма мэдыцыны.

Не для народа, зразумела — для сябе.

35 гадоў таму прайшоў першы Чарнобыльскі шлях. Яго арганізаваў БНФ. Камуністычная ўлада забараніла шэсьце і мітынг, міліцыя і КДБ здымалі з цягнікоў і аўтобусаў людзей, якія ехалі ў сталіцу з забруджаных раёнаў Гомельшчыны і Магілёўшчыны. Але многім удалося дабрацца, некаторыя выступілі на плошчы – разам з навукоўцамі, з Алесем Адамовічам (на фота з Пазьняком). У той дзень – упершыню гэтак галосна – прагучала праўда, якую імкнулася схаваць улада. Потым былі «Чарнобыльскі трыбунал», стварэньне на патрабаваньне дэпутатаў БНФ Чарнобыльскай парлямэнцукай камісіі, прыняцьце неабходных законаў і дзяржаўных праграм (некаторыя зь іх Лукашэнка потым адменіць і загадае ізноў засяваць забруджаныя тэрыторыі).

У калёніі пад Магілёвам спалілі беларускія кнігі. Гэта самае дакладнае ўвасабленьне Беларусі пад прамаскоўскім рэжымам: краіна за кратамі, усё беларускае, да чаго могуць дацягнуцца акупанты – вынішчаецца.

Адгадайце, хто ў 1990-м гэта сказаў — Гарбачоў, Буш-старэйшы ці Гансалес (тагачасны прэм'ер Гішпаніі)?

«Распад СССР стаў бы велізарнай катастрофай і для грамадзян, якія жывуць у СССР, таму што нанёс бы велізарную псыхалягічную траўму... Па-другое, гэта паставіць пад пагрозу ўсю сыстэму міжнароднай бясьпекі. Бо распад СССР прывёў бы да велізарнай колькасьці лакальных кровапралітных канфліктаў. А вось дзе павінна праходзіць мяжа паміж адным рэгіёнам і іншым, паміж адной рэспублікай і іншай? «А вось гэты вось кавалачак зямлі — гэта гістарычна наша, а ня ваша. І мы будзем ваяваць і праліваць кроў за гэты кавалачак зямлі». А ядзерная зброя незразумела куды сышла... Я думаю, што дабром і для савецкага народа, і для сьвету быў бы не распад СССР, а нармальная, цывілізаваная федэралізацыя...».

Не, ня Гарбачоў і не Гансалес у 1990-м, а расейскі палітык Яшын у 2024. Я толькі памяняў «Расею» на «СССР» і «расейскі народ» - на «савецкі». Але клянуся, што ў 1990-91 з вуснаў вышэйназваных лідэраў гучалі менавіта такія аргумэнты: ядзерную зброю расьцягнуць па «нацыянальных кватэрах» і надыдзе ўсяленскі хаос.

Напрыклад, 1 жніўня 1991 у сумнавядомым сьпічы ў Вярхоўнай Радзе Ўкраіны, які журналісты назвалі «катлетай па-кіеўскі», прэзыдэнт ЗША Буш фактычна атаясаміў Незалежнасьць з «лакальным дэспатызмам», «суіцыдальным нацыяналізмам» і катэгарычна заявіў, што ЗША ня будзе гэтага падтрымліваць. Праз тры тыдні Ўкраіна абвясьціла незалежнасьць. Ужо іншы прэзыдэнт, Клінтан, настаяў, каб ядзерная зброя з Украіны (і з Беларусі і Казахстану) была перададзеная Расеі – маўляў, у Крамля больш адказнасьці і Крэмль больш прагназуемы. Кіеў, Менск і Алма-Ата свае абацаньні адказна выканалі – Крэмль жа пагражае атамнымі боегалоўкамі ўсяму сьвету.

Распад РФ і адначасна поўная, «пад нуль», дэнуклерызацыя былой тэрыторыі РФ – наўрад ці хутка будуць прыярытэтам нават антыпуцінскіх расейскіх палітыкаў. Але гэта павінна быць адным з прыярытэтам палітыкаў беларускіх – ва ўсялякім разе, у вызначэньні свайго стаўленьня да палітыкаў расейскіх.

Прапагандысцкую кінафальшыўку зь Зяньковічам, прадстаўленым «осужлённым за организацию заговора с целью захвата государственной власти», можна абмяркоўваць у розных аспэктах, але спынюся на адным.

Адзін з галоўных пасылаў агіткі – прадэманстраваць, чым можа скончыцца спроба сілавой зьмены ўлады. Але ўжо ў пачатку свайго прэзыдэнцтва Лукашэнка ўсталяваў дыктатуру якраз праз сілавы варыянт – зьбіўшы сіламі групы КДБ «Альфа» і спэцпадразьдзяленьнямі МУС дэпутатаў Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце. Гэта ёсьць нішто іншае, як тэрарыстычны акт супраць дзяржаўных дзеячоў (пакараньне, паводле і тагачаснага, і цяперашняга КК – аж да расстрэлу).

Пра гэта ніколі не прыгадвае ўлада, практычна не гавораць цяперашнія лідэры апазыцыі ды палітычныя аналітыкі (з розных, пераважна індывідуальных прычынаў).

Аднак памятаць пра гэта трэба, бо той тэракт дэлегітымізуе «рэфэрэндум» - 95, адным з пытаньняў якога, нагадаю, было права прэзыдэнта распускаць Вярхоўны Савет. Што праз год Лукашэнка і зробіць, зьдзейсьніўшы, па сутнасьці, «захват государственной власти» і ўжо тады фактычна не пакінуўшы апанэнтам варыянту зьмены ўлады мірным шляхам.

У ПЕРШЫ Ж ДЗЕНЬ. 19 верасьня 1991 Бел-Чырвона-Белы Сьцяг і герб «Пагоня» атрымалі статус дзяржаўных сымбаляў. Гэтага статусу іх пазбавілі праз зьбіцьцё дэпутатаў у залі парлямэнта (што па законах нават рэжыму ёсьць тэрарыстычны акт) і неканстытуцыйны, махлярскі рэфэрэндум. І першае, што мусіць зрабіць новая ўлада – аднавіць дэ-факта дзяржаўны статус сымбаляў, якія натхнялі пакаленьні беларускіх патрыётаў і натхняюць нас сёньня. Проста ў першы ж дзень. Інакш гэтая ўлада будзе якая заўгодна, але – не беларуская. Жыве Беларусь!

(2/5) Так, званьні і рэгалі ў Быкава былі. Але вось што прыкметна: у савецкі час зоркі і званьні меў ня ён адзін, але для тысяч людзей менавіта Быкаў быў увасабленьнем сумленнасьці і праўды. Менавіта ён.

І я на свае вочы бачыў, як ў 1986 годзе віцябляне віталі Быкава ў коласаўсукім тэатры (ён браў удзел у вечарыне Генадзя Бураўкіна), а ў 1988-м – як ўспрынялі зьяўленьне Быкава у Чырвоным касьцёле ўдзельнікі нацыянальнага дэмакратычнага моладзевага руху (да гэтай падзеі я яшчэ вярнуся).

Тое, як слухалі Быкава, не арганізуеш адмыслова – ні загадам Віцебскага гаркаму партыі, ні дамоўленасьцю «нефармальнфых», як тады казалі, «Талакі» ці «Тутэйшых».

Адмыслова прыгадваю падзеі савецкага яшчэ часу, бо пазыцыя Быкава ў часы пазьнейшыя (падтрымка БНФ і Незалежнасьці) ў аўтара цыклю сумневу не выклікае. У часы ж камуністычныя Быкаў, лічыць аўтар, «быў часткай савецкай рэжымнай прапаганды».

Такое сьцьвярджэньне – і несправядлівае, і не адпавядае рэальнасьці.

Прыкладаў наўпроставай савецкай рэжымнай прапаганды з-пад пяра Быкава (кшталту заклікаў да, умоўна кажучы, выкананьня рашэньняў XXV з'езду КПСС ці ўсхваленьняў «Малай зямлі» Брэжнева) аўтар не прыводзіць – па той простай прычыне, што такіх не было.

Прэтэнзія больш сур'ёзная: «тое, што ён служыў ёй (прапагандзе – С.Н.) сваім геніяльным літаратурным талентам».

Калі сыходзіць з гэтага тэзісу, трэба прызнаць, што чым больш таленавітым быў пісьменнік (ці мастак, ці рэжысэр, ці актор) у савецкай (ці любой іншай аўтарытарнай) сыстэме, тым большую небясьпеку для ідэі гуманізму і чалавечнасьці ён уяўляў. Адпаведна, чым больш шэдэўральны твор – тым больш ён «працуе» на рэжым.

Здаецца – ёсьць ў гэтым лёгіка, але калі пачынаеш аналізаваць, бачыш унутраную супярэчлівасьць тэзісу, і нават яго абсурднасьць.

Давайце паспрабуем паразважаць у такой парадыгме. Вось, скажам, шэдэўр беларускай паэзіі -- «Вераніка» Максіма Багдановіча.

Колькі не чытай – ніякай савецкай прапаганды ў ім ня знойдзеш, што зразумела: верш напісаны ў 1913 годзе. Тут усё ў парадку, ніякіх прэтэнзыяў да паэта няма.

А вось да Ігара Лучанка, Уладзімера Мулявіна і Леаніда Барткевіча ёсьць прэтэнзіі, і немалыя. На тэкст Багдановіча яны стварылі шэдэўр – і зь ім «Песьняры» аб'езьдзілі ўвесь Савецкі Саюз.

Нехта скажа, што песьня назаўсёды ўвайшла ў залатую скарбонку нацыянальнага мастацтва, і дзясяткі мільёнаў людзей упершыню даведаліся, што ў беларусаў ёсьць свая мова, якая адрозьніваеца ад расейскай – але ж мы не паверым гэтым апраўданьням калябарацыі з камуністычнай уладай: выкананьне песьні служыла савецкай прапагандзе, бо стварала ілюзію творчай свабоды.

З «Песьнярамі» увогуле трэба разабрацца -- у 70-я яны зьдзейсьнілі турнэ па ЗША, і ад старэйшых прадстаўнікоў беларускай дыяспары я чуў расповеды пра ўражаньні на канцэрце ў Нью-Ёрку: яны плакалі. А слухалі «Песьняроў» у тым ліку і нязломныя ўдзельнікі Слуцкага паўстаньня ў абарону БНР ды іх дзеці, выхаваныя ў абсалютным непрыманьні камуністычнай ідэалёгіі і акупацыі Беларусі Масквой. Вось як тонка спрацавала савецкая прапаганда! Бо, як адзначае аўтар (праўда, маючы на ўвазе Быкава, а не «Песьняроў»), «ад таленту творцаў і высокай якасьці твораў прапаганда не перастае быць прапагандай. Наадварот, яна робіцца больш небясьпечнай, прабіраецца ў галовы найбольш разумных і крытычных, і пакідае сваю атруту нават там».

Між іншым, плён гэтай «атруты» многія з нас чулі – Данчык кажа, што «Песьняры» шмат паўплывалі на ягоную вакальную творчасьць.

Але тое – далёкая Амэрыка, выступілі там «Песьняры» ды вярнуліся ў СССР, дзе іх кружэлкі выпускаліся мільённымі накладамі -- маштаб шкоды можна сабе ўявіць.

Між іншым, пра наклады. Аўтар, выкрываючы Быкава, піша: «у таталітарным СССР толькі прапагандысцкая літаратура магла выдавацца мільённымі накладамі ў жорстка падцэнзурных дзяржаўных выдавецтвах, магла ўключацца ў падцэнзурную стэрыльную школьную праграму і экранізавацца падцэнзурнымі дзяржаўнымі кінастудыямі ў амаль двух дзясятках стужак».

(5/5) Кожны, хто быў у залі, пацьвердзіць: менавіта рашучыя паводзіны Васіля Быкава зрабілі магчымым і ўтварэньне «Мартыралёгу Беларусі», і стварэньне Аргкамітэту БНФ.

І, падабаецца гэта ці не, але менавіта «праклятыя» тытулы – герой сацыялістычнай працы, ляўрэат Ленінскай прэміі, народны пісьменьнік БССР, дэпутат Вярхоўнага Савету – прымусілі прадстаўнікоў ЦК у той момант адступіць перад Быкавым.

Ніякая Нобэлеўская прэмія не прымусіла б іх гэта зрабіць (яна ўспрымалася камуністамі як варожая ўзнагарода, за год перад гэтым пасол СССР у Швэцыі дэманстратыўна праігнараваў цырымонію ўзнагароджваньня Бродскага, калі той напярэдадні нэгатыўна ўзгадаў Леніна). Роўна як ніхто, каго можна лічыць набліжаным па ўзроўні таленту да Быкава (Рыгор Барадулін ці Алесь Разанаў) ня быў бы імі ўспрынятвы. Талент у той канкрэтны момант ня меў ніякага значэньня. Для іх мелі значэньне тытулы ад вышэйшай улады.

Што праўда, у залі былі і іншыя асобы са званьнямі «народны», з зоркамі героя і дэпутацкімі значкамі. Але яны палічылі за лепшае маўчаць.

Тут адыгралі ролю і быкаўскі аўтарытэт, і быкаўскія тытулы.

Васіль Быкаў стаў адным са стваральнікаў Беларускага Народнага Фронту, духоўным лідэрам нацыянальнага Адраджэньня. Для актывістаў БНФ і падчас змаганьня за Незалежнасьць, і ў гады кароткага пэрыяду нацыянальнага Адраджэньня і стварэньня падмуркаў дзяржаўнасьці, і пазьней, у часы імпэрскага рэваншу – Васіль Уладзімеравіч успрымаўся тым, чыё меркаваньнем было найбольш аўтарытэтнае, чыё слова было самае важкае. І, як у савецкія часы за праўду ў літаратуры, мы любілі і паважалі яго за адданасьць Беларусі і яе народу.

Таму і лічылі яго – сумленьнем нацыі.

Такім ён для нас і застаецца.

(3/5) І тут ён робіць памылку. Мільённымі накладамі выходзіла ня толькі прапагандысцкая літаратура (маецца на ўвазе сукупны наклад, бо рэдка які мастацкі твор выдаваўся аднамомантна нават паўмільёнам асобнікаў, стандартным «вялікім» накладам у межах СССР лічылася 100 тысяч асобнікаў). Выдавалася мастацкая літаратура і зусім не ідэалагізаваная.

Паколькі аўтар у сваіх сьцьвярджэньнях спасылаецца на расейскіх пісьменьнікаў, вазьму для прыкладу зусім не «абласканага» савецкай уладай Булата Акуджаву, які ёсьць у маёй хатняй бібліятэцы. Не герой сацпрацы, не дэпутат, ні ляўрэат Ленінскай прэміі. Праўда, кавалер ордэну «Дружбы народаў» - такога ж самага, якім быў узнагароджаны і Ўладзімер Караткевіч.

Зборнік паэзіі «Выбранае», 1984 год выданьня – 50 тысяч асобнікаў. Тады гэта лічыўася добрым накладам для паэзіі (цяпер – увогуле фантастычным). Раман «Падарожжа дылетантаў», 1980 год – 150 тыс., раман «Спатканьне з Банапартам», 1985 год – 200 тысячаў. Ні ў воднай з трох кніг Акуджавы няма словаў «сацыялізм», «камунізм», «кампартыя», «Ленін», дзеяньні раманаў адбываюцца ў XIX стагодзьдзі. А не, хлушу: паэтычны зборнік, як сьведчаць выходныя дадзеныя, надрукаваны з дыяпазытываў Тульскай друкарні, якая месьціцца па адрасе праспэкт Леніна, 109. Ну і ўсе тры кніжкі выйшлі ў выдавецтве «Советский писатель» - лепш бы, канешне «Антисоветский...».

Вялікімі накладамі часта выдавалі тое, што магло быць лёгка раскуплена – і нават «сумнеўных» аўтараў. Скажам, братоў Стругацкіх – 100, 200 тысяч асобнікаў.

А вось двухтомнік Міхаіла Зошчанкі – нароўні з Ахматавай, пэрсанажа сумнавядомай пастановы ЦК ВКП (б) «Пра часопісы «Звезда» і «Ленинград», выданьне 1978 года. У той момант пастанова, дзе Ахматава і Зошчанка былі наўпрост прызнаныя ідэалягічна шкоднымі, дзейнічала — на журфаку мы абавязаныя былі яе вывучаць яшчэ ў пачатку 80-х. Па логіцы, ёю павінны былі кіравацца і выдавецтвы. Але двухтомнік выйшаў, і наклад – 100 тысяч асобнікаў.

Прыводжу гэтыя імёны і лічбы, бо маладыя, найхутчэй, іх ня ведаюць.

Вядома, сярод «стотысячнікаў» былі «Строгавы» Маркава ці «Вечны покліч» Іванова, па якіх ставіліся папулярныя сэрыялы, але былі і творы бясспрэчна высокай літаратурнай якасьці, у тым ліку кіргіза Чынгіза Айтматава, грузіна Чабуа Амэрэджэбі, беларусаў Алеся Адамовіча і Васіля Быкава.

І кнігі Адамовіча і Быкава ў кнігарнях не залежваліся не таму, што «пра вайну» (тэма вайны, бясспрэчна, была часткай савецкай прапаганды), а зусім па іншай прычыне. У савецкіх кнігарнях, як памятаю, былі стосы выданьняў «ваенна-патрыятычнай» тэматыкі, мэмуараў розных генэралаў – і іх не раскуплялі гадамі.

Тут мы набліжаемся да галоўнага, як выглядае, аргумэнта, паводле якога Быкаў, на думку аўтара, мусіць быць залічаны ў кола «савецкіх прапагандыстаў» -- «ён адзін з цэнтральных ва ўсім СССР літаратурных рамантызатараў "Вялікай перамогі".

У тым і справа, што ніякага «рамантызатарства» у прозе Быкава няма. Пакуты чалавека – і фізычныя, і духоўныя -- ён паказвае з максымальнай праўдай. Так, дзеяньне адбываецца ў ваенныя часы, але вайна – толькі абставіны, умовы, у якіх воляй лёсу апынаецца пэрсанаж. Ня буду паўтараць агульнавядомае пра псыхалягізм, зь якім Быкаў вымалёўвае чалавека ў сытцуацыі выбару паміж жыцьцём і сьмерцю, за што літаратурная крытыка (зусім не савецкая) справядліва аднесла яго да найбольш яскравых прадстаўнікоў эўрапейскага экзыстэнцыялізму.

Дзе ж тут «рамантызацыя», ня кажучы ўжо пра «савецкую прапаганду»? Можна, вядома, сказаць, што ў творах дзейнічаюць і камісары, і часам прыгадваецца нават партыйнасьць (праўда, у «Сотнікаве» слова «камуніст» упісанае рукой рэдактара). Але ж ваявалі і камуністы, былі ў Чырвонай арміі камісары, і было б глупствам гэта адмаўляць. У мяне наадварот склалася ўражаньне, што Быкаў сьвядома пазьбягаў у сваіх тэкстах іх прыгадваньня – адрозна ад большасьці іншых «ваенных» аўтараў.

(4/5) І вось менавіта таму, што Быкаў не рамантызаваў вайну, а пісаў праўду, не ўзносіў ролю кампартыі і генэралітэта ў перамозе (генэралы і асабліва НКВДзісты там, дзе яны зьяўляюцца ў ягонай прозе, не выклікаюць сымпатый, прыгадайце «Ягоны батальён» і «Мёртвым не баліць») – менавіта за гэта Быкава і цкавалі ў 60-я гады ў «Правде», білі вокны ў ягонай гарадзенскай кватэры, і нават зьбілі яго самога («хуліганы» тут жа выбачыліся і далі зразумець, што знаходзяцца «при исполнении»).

З гэтае прычыны (а не зь якой іншай) творы Быкава былі перакладзеныя на больш чым 50 моваў і выдадзеныя ў дзясятках краінаў (статыстыка на канец 1980-х). І калі наваті адкінуць савецкія рэспублікі ды дзяржавы сацлягеру – застаецца дзясятак заходніх краінаў, у якіх выдаўцы кіраваліся зусім не інтарэсамі савецкай прапаганды, і якім Масква ну ніяк не магла нічога загадаць.

(У дужках зазважу, што, як казаў мне сам Васіль Уладзімеравіч, з замежжа ён альбо зусім ня меў ганарару, альбо нейкія капейкі – усё забірала савецкая дзяржава ў бюджэт. Так што кватэры свае, якія атрымліваў ад дзяржавы і якімі цяпер таксама папракаюць Быкава, ён акупіў не аднойчы. Ну і каб скончыць з кватэрамі: той, хто быў у Быкава на Танкавай, «раскошай» тую трохпакаёўку можа назваць толькі пры наяўнасьці надзвычай вялікай фантазіі. Яно, канешне, лепей бы ён жыў у інтэрнаце, а яшчэ лепей – на вакзале).

За вернасьць праўдзе ў літаратуры і паважалі Быкава людзі пры савецкай уладзе.

Бадай, самы «доўгажывучы» папрок у адрас Быкава – нібыта ягоны подпіс пад лістом супраць Сахарава і Салжаніцына ў 1973 годзе. Праўда, пасьля выступаў сьведак, якія пацьвярдзілі, што Быкаў адмовіўся ставіць подапіс і пачуў сваё імя ўжо ў выпуску тэлевізійных навінаў, узьнікла іншая прэтэнзія: ён своечасова не абверг фальсыфікацыю.

Насамрэч, Быкаў адразу паехаў у Маскву і, не знайшоўшы Салжаніцына (той хаваўся на дачы Растраповіча) напісаў ліст пратэсту і аднёс яго ў прыёмную ЦК КПСС.

Толькі той, хто ня ведае рэаліі таго часу, не разумее сэнсу такога кроку, які мог мець якія заўгодна вынікі – ад поўнай забароны на выданьні да высылкі за мяжу.

Між іншым, мне ніколі не даводзілася чуць ад тых, хто папракае Быкава недастаткова сьмелымі, на іх погляд, дзеяньнямі, ацэнак паводзінаў самога Салжаніцына пасьля ягонага вяртаньня з эміграцыі. Салжаніцын, у чыю падтрымку ў свой час выказваліся сотні людзей, рызыкуючы свабодай, а часам і жыцьцём – ніколі ні слова не сказаў у абарону ахвяраў палітычных рэпрэсій у былых савецкіх рэспубліках (у тым ліку і ў лукашэнкаўскай Беларусі), хаця такія выказваньні яму дакладна нічым не пагражалі, а дапамагчы людзям маглі, і істотна. Быкаў жа ў лукашэнкаўскія часы шматкроць выступаў у абарону тых, каго рэжым падвяргаў рэпрэсіям – у тым ліку і тады, калі яшчэ знаходзіўся ў Беларусі.

Крытыкі Быкава кажуць, што ў 1973-м яму трэба было сабраць прэс-канфэрэнцыю для замежных журналістаў, зрабіць заяву, і тады...

Называюць і варыянты «тады»: Быкаў бы моцна рассварыўся з савецкай уладай, быў бы высланы за мяжу, як той жа Салжаніцын ці пазьней Вайновіч, і ў выніку мог бы атрымаць Нобэлеўскую прэмію; уяўляеце, што азнаячаў бы для беларусаў Нобэль у якім-небудзь 1982-м?

Уяўляю.

Але яшчэ лепей ўяўляю тое, што азначала б адсутнасьць Быкава (хай і Нобэлеўскага ляўрэата) у Беларусі ў 1988-м.

Па словах тагачаснага рэдактара штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» Анатоля Вярніцскага, публікацыя артыкула Пазьняка пра Курапаты ў чэрвені 1988 была б немагчымай без прадмовы Васіля Быкава, чый подпіс быў падмацаваны тытулам - «ляўрэат Ленінскай прэміі». Гэта Вярцінскі казаў шмат разоў. Прэмія была дадзена Гарбачовым, і ў менскім ЦК вырашылі за лепшае не сварыцца з пісьменьнікам, якога выразна падтрымаў генсак (пэўна, калі б ведалі, якія будуць наступствы артыкула – рызыкнулі б сварыцца).

Праўда пра Курапаты зрабілася каталізатарам нацыянальнага абуджэньня, а 19 кастрычніка 1988 тыя, хто выспавядаў ідэі беларускага Адраджэньня і дэмакратыі, сабраліся ў Чырвоным касьцёле.