ILM ZAKOTI

SAHRO | Roman | 29-bob (3-qism)

✍️ Mustafo Yusuf
🎙Abdukarim Mirzayev

Бу ҳол кавказликларнинг деярли ҳаммасида кузатилди. Айниқса, Шомил ва Ҳожимурод билан бўлган жанглар ўрисларга анча муаммо туғдирди, лекин шайтон дастурига кўра бу каби исёнлар узоқ муддат бостирилмаслиги керак, бу исёнлардан унумли фойдаланиш лозим, айниқса, бу услуб ўрисларга Емелян Пугачёв воқеасида катта фойда берди. Тартариянинг сўнги хони Эмилхон номидан ўрис қишлоқларига кўп босқинчи ва қароқчилар ҳужум қилди, Эмилхон деб ўзини эълон қилган хоинлар кўп эди. Уларнинг барчаси марказий истихборотнинг кўпчилик номини ҳам билмайдиган махсус бўлими томонидан ташкиллаштирилди. Халқ Эмилхон номидан зиррилаб қолди, сўнг уни йўқотиш муаммо бўлмади.
Қримни Усмонли султонлар қайтариб олиш учун кўп уринди. Аммо бу уринишлар унга кўп муваффақият келтирмади. Шу уринишлардан бири усмонлиларнинг Буюк Британия, Франция ва Сардиния иттифоқчилигида Ўрислар билан қилган уруши бўлди. Зоҳиран Ўрислар енгилди, дунёга шундай жар солинди, тўрт йиллик урушдан сўнг Парижда келишувлар имзоланди, гўё турклар ғолиб эди, аммо ўрислар амалда Қримда жуда катта таъсирга эга бўлиб қолаверди. Аммо ҳукумат, халқ ўртасида ишончсизлик пайдо бўлди, кўпчилик бу урушда Биринчи Николайни айблаб ҳам қолди, аммо режада бошқа бир иш бор эди. Айнан зоҳирий мағлубият шу режа учун зарур эди. Бу режани амалга ошириш учун Александ Павел ўғли Безак уруш тугамасидан икки йил аввал киришди. У ўз мурожаатларидан бирида Петербургга – подшоҳ саройига Туркистон ҳудудларини босиб олиш режасини киритди. Қрим уруши пайтида бу жуда қийин эди, чунки узоқ Туркистонга, яна Дашти Қипчоқдан нарига, жанубга, увиллаган дашт ортига қўшин юбориш жуда катта харажатларни талаб қилади. Аввало қўшин таркиби, сўнг бу масалада махсус ҳаракат дастури, молиялаштириш ва бу лойиҳани амалга оширадиган етук мутахассис топиш керак эди. Бу мутахассис аллақачон тайёрлаб келинаётган эди, у отаси белоруслардан, онаси худди Безакнинг онаси каби француз бўлган ҳарбий Михаил Григорий ўғли Черняев эди. У Молдавиянинг Бандера шаҳрида туғилди. Оиласи, ҳарқалай дворянларга мансуб бўлиб, ўз ҳудудида ўзига яраша обрў ва бойлиги билан таниқли эди.
Михаил Қрим урушида ҳам қатнашди. Тиришқоқлиги, чайир ва бақувватлиги, асаблари бардошлилиги, айёр ва Давлатга садоқатлилиги билан катта лойиҳага тайёрлаб борилди. Безак Оренбургга губернатор бўлгач, яна саройга таклиф билан мурожаат қилди. У Черняев лойиҳани амалга оширишга тайёр эканига амин эди.
“Михаил Григорий ўғли, – деган эди у. – Сен буюк ишни амалга оширасан. Туркистонни Ўрис давлатига қул қилиб берасан. Бу иш, албатта, бўлади. Турклар учта хонликка бўлиниб, бири иккинчисини талон-тарож қилиб ётибди. Босиб олиш осон ё қийин кечар, аммо албатта, Туркистон ўрисларнинг дала ҳовлисига айланади. Бу ишнинг режасини тузиш ҳам машаққат эмас. Бир неча марта у томонларга сени бежиз жўнатмадим. Сенга Туркистон тарихини бежиз ўқитмадим, уларнинг тумтароқ тилини ўрганишинг учунгина Қримда жанг қилдинг. Сенда улкан ва тарихий юришни амалга ошириш учун шижоат, садоқат, тажриба, қатъият шаклланди. Асосийси – самимий бўл. Давлат олдида самимий тур. Ўлгунингча Давлатга қул бўл. Ҳеч қачон сенга берилган топшириқдан бўйин товлама. Ҳукумат бу Давлат эмас, Давлат ҳукуматдан ёки халқдан иборат эмас. Айрим ҳолларда биргина инсон ҳам Давлат бўла олади. Мақсадинг йўлида ҳукуматни тинчлантириб тура оласан, қўшинга таскин бера оласан, уларга рост гапиришга мажбур эмассан, қандай бўлмасин ва нима қилмагин – мақсадга эришмоғинг шарт. Подшоҳ Туркистонни босиб олиш учун фармон беради, бу фармон махфий чиқади, бу сенинг қўшин тортиб боришингни таъминлайди, кейинги ишларни ўзинг қиласан. Ҳозир биз Тошкент хонлигини тузиш ҳақида ўйлаётибмиз...”
Қрим уруши тугаган йили биринчи Николай ўлиб қолди, тахтга иккинчи Александ чиқарилди. Аммо иккинчи Александр ва унинг атрофидагилар Туркистон юришини кечиктириб туришди. Безак бу юришни амалга ошириш учун фурсат келмагани ҳақида ўзидан юқори турадиганлардан эшитди, аммо истаги кучли эди.

SAHRO | Roman | 29-bob (1-qism)

✍️ Mustafo Yusuf
🎙Abdukarim Mirzayev

– Генерал жаноби олийлари, – деди бироз ўтиб яна ингичка овозда. Черняевга унинг овози нозланишдек эшитилди. – Сизни подшоҳ ҳазратларининг қабулига тайёрлашимиз керак. Шунинг учун ўта муҳим суҳбатга олиб кетмоқдаман. Менга шундай топшириқ берилган.
– Бош устига, – деди генерал. Аммо у бу мавҳумликдан ўзини ўта ноқулай ва бир нави таҳқирлангандек ҳис этди.
– Илтимос, Михаил Григориевич, – деди яна ўша башара ўша овоз билан. У пўстин тагидан қўлини чиқарди, рўмолчаси билан чўзинчоқ бурнини артди, тавба, бармоқлари ҳам узун ва нозик эди. – Иззат-нафси синдирилган одамдек ўзингизни ҳис этманг, сизни олий даражали учрашув кутмоқда.
Михаил Григориевич индамади.
Извош бир соатлар юрди. Қаердадир тезлашди, қаердадир секинлашди, қандайдир ўйдим-чуқурларга тушиб силкинди. Ниҳоят қандайдир дарвоза очилгани, итларнинг вовуллагани эшитилди, шу совуқда чўчқанинг ҳиди димоққа урилди. Извош тўхтади. Эшигини кимдир очди: извошчи экан, у тик турган ҳолда букри, қўпол гавдали, соқол босган юзи чандиқлар билан тўла ва бу ҳам совуқ одам эди.
Михаил Григориевичнинг ҳамроҳи биринчи бўлиб ерга тушди ва ўзи бироз тавозе билан энгашиб, қўли билан марҳамат тушинг дея ишора қилди.
Ер қалин қор, юзаси музлаган.
Бу баланд деворлар билан ўралган, кенг боғ ҳовли эди. Рўпарада ҳашаматли қаср. Деразаларидан ичкаридаги шам ва машъаланинг ёруғи ташқарига тушади. Қароллар ҳовлида у ёқдан бу ёққа югуряпти. Чўчқахона шундоққина қасрнинг кириш эшигининг чап ёнида экан. Ҳамроҳи генерални қасрга бошлади.
Ичкарига кирди. Ичкаридан ҳам чўчқанинг ҳиди гупиллаб турибди. Тўғри, Михаил Григориевич ҳам чўчқа боққан, чўчқа гўшти ейди, аммо ҳали чўчқанинг бу қадар ўткир ва сассиқ ҳидига дуч келмаган эди.
Қасрнинг деворлари кулранг тошдан тикланган экан, ҳар ўн қадамда машъалалар ёнади, ёқилғи нефт ҳиди ҳам чўчқанинг бадбўйи билан аралашиб кетган. Шифтлар ўта баланд. Эшиклари ҳам қалин ва темирдан. Ҳамроҳи генерални қаср ичига бошлади, кейин зинадан тепага кўтарилишди.
Қаср катта, кенг бўлгани ва қоронғу бўлгани учун ҳатто қаёққа юришаётганини генерал англашга қийналди.
Ўн дақиқалардан сўнг катта ва муҳташам хонага киришди. Бу ерда каминда олов ёнмоқда. Унинг қаршисида креслода уч киши ўтириб карта ўйнамоқда. Уларнинг ҳаммаси тепакал, соқоллари жағларидан паттайган, иякларида эса бирорта тук йўқ, мўйловлари эса учбуркчак қилиб кесилган. Устларида француз сюртуги, олдиларига столда чўчқа гўшти, ўткир ароқ, тамакидон, кечаги газета ва карталар.
Хона ёп-ёруғ, камин оловидан ташқари печкалар ҳам бор экан, уйни бемалол иситяпти.
Қимор ўйнаётганлар олдида генарал бир муддат туриб қолди, улар ҳеч ким йўқдек сузилган карталарни сассиз текшириб, ўйинни охирига етказиб қўйишди ва бир вақтнинг ўзида Михаил Григориевичга ўгирилдилар.

@ilm_zakoti

SAHRO | Roman | 29-bob (2-qism)

✍️ Mustafo Yusuf
🎙Abdukarim Mirzayev

Умри охирлаб бораётганини сезиб турарди. Урушда кечирган машаққатлари унинг танасини толиқтирган эди, табиий. Айниқса, ўлимидан олти ой аввал аҳволи ёмонлашди. Оғриқларга чидай олмай эсини йўқотди. Алжираб қолди. Аммо Черняев Туркистон юришини муқаддас вазифаси деб билгани учун устозининг ўлимидан кейин ҳам фикридан қайтмади, аксинча, яна ҳам мустаҳкам турди. У ўзига ёрдамчилар йиғди, Туркистон муҳити ҳақида кўп ўйлаб бу ишни қандай уддалашни хаёлан
пишитиб юрди. Черняев ҳам шайтон дастурига аъзо эди, у бевосита асосий ижрочилар билан гаплашмаганди. Лекин саройда Туркистон юришига фармон чиқиши аниқ бўлгач, фармоннинг матни тайёрланаётган кезда уни Петербургга чақиришди.
Эрмитажнинг махсус меҳмонхонасидан жой ажратилди, у ўз ёрдамчилари билан жойлашди.
1864 йилнинг қиши эди. Январ охирлаб, феврал эшик қоқиб турибди. Ўрисларнинг каттасию кичиги яқинда янги йилни нишонлаб, уйида айиқдай бўлиб ухлаб кун ўтказарди. Аммо давлатдаги режалар тўхтаб қолгани йўқ, шайтон дастури узилишларсиз ишламоқда.
Михаил Григорий ўғлига подшоҳ билан учрашиши ҳақида хабар берилди. У муҳим учрашувга ўзини руҳан тайёрлай бошлади. Ҳар куни бош саройга чақирадиган бўлишди. Борар, оппоқ мармарлар, ҳашаматли шифтлар остида зодагонлар, ҳукуматнинг валломат вакиллари билан суҳбатлашар, ҳатто подшоҳнинг олий кенгашларида эшик тагида туриб мажлисларда қатнашарди ҳам. Узоқдан подшоҳни кўрди. Сариқ сочли, кўк кўзли, озғин, юзи захил тортган, эгнидаги қизил ва беҳад зийнатли кийими билан подшоҳ унинг кўзига жуда сирли кўринди. Иккинчи Александр паст овозда гапираркан, ҳамма қулоғини динг қилади, лекин гаплари кенг хонанинг остонасигача етмайди, атрофидагилари илғаса керак. Черняев подшоҳ билан нималарни гаплашиш мумкинлигини хаёл қилар, аммо хаёллари сочиларди.
Бир куни тун ярмига етганда унинг хонаси секин тақиллади.
У ухлашга ҳозирланиб турганди, ҳарбийлар учун безовта бўлиш тушунчаси ёт эди, “Кир”, – деди. Ёрдамчиси Сергей экан. У ҳам ҳарбий, аскарлар ичидан ўзи танлиб олганди. Сергей ёш йигит, ёши йигирма бешга борган, аммо жуда абжир, фаросатли, ҳам келишган эди.
– Генерал, – деди у дадил. – Сизни сўрашяпти, муҳим учрашув вақти етибди, саройдан келишибди.
Михаил жавоб бермасдан бош ирғади ва ойнага қаради. Унинг икки жуфт ҳарбий либоси бор эди. У деярли оддий кийимда юрмасди, бирини доимо киярди, бирини оддий даражадаги тадбирлар учун, бирини ўрта даражадаги суҳбатларга, бирини эса олий мақомли қабулларга ажратганди. Дарҳол олий мақом учун асраб юрган ҳарбий кийимларини кийди, олган орден, медал ва нишонларининг ҳаммасини тақди, устидан қалин пўстинни ташлади ва шошилиб ташқарига чиқди. Эшик оғаси уни Эрмитажнинг орқа ҳовлисига етаклади. Сергей қолди.
Бир қанча йўлаклардан ўтишгач, саройнинг орқасидан чиқишди. Қор билан қопланган боғ. Осмонда ой сузиб юрибди. Қор ой нурида ялтирайди. Атроф-жавониб ёп-ёруғ. Қор остидаги дарахтлар, каштан, қайин шохлари ўз остига соя солади.
Боғнинг ўртасидан кесиб ўтишди. Ер музлабди. Бир-икки марта сипаниб кетишди. Иккита девордан сўнг учинчи деворнинг дарвозасини очишди. Шу ерда олтита от қўшилган, қоп-қора файтон турган экан. Извошчи бошдан-оёқ қора пўстинга ўранган, қалин телпаги остидан соқол босган юзи базўр кўринади. У орқасини ўгириб ўтирган экан, одам келганини сезиб ўгирилди, Михаил Григориевич шунда ой ёруғида унинг башарасини илғади.
Сарой хизматчиси файтон эшигини очди, ичкаридан: “Генерал, марҳамат қилинг, жаноби олийлари!” – деган сас келди. Овоз ингичка, фавқулодда ҳокимона эди. Черняевнинг ўткир хотираси бу овозни аввал эшитганини эслай олмади, шундай бўлса-да, енгил ҳаракат билан файтон ичига кирди. Эшик ёпилди. Рўпарада юзигача пўстинга ўранган одам ҳассаси билан файтонни урди, отларнинг кишнагани эшитилди ва извош югуриб кетди. Янги таниш юзини очди: чўзиқ башара, соқоли қирилган, кўзларининг қовоғи ичига ботган, ёноқлари туртиб чиққан, бир қарашда одамда совуқ таассурот қолдирадиган одам экан. Бўйи баландга ўхшади, лекин овози гавдасига номуносиб тарзда чийиллагансимон ва талаффузи чўзиқроқ эди.

Уларнинг вакиллари подшоҳнинг хос хизматчилари, маликаларнинг садоқатли қуллари, чўрилари ичида ҳам кўп эди. Маслаҳатчилар, кўзга кўринмайдиган амалдорларнинг аксари шайтон хизматкорлари эди. Аслида, шайтон билан алоқа қиладиган, ундан топшириқ олиб ишлайдиганлар доимо икки ёки уч кишини ташкил қилган. Аммо улар қўлида жуда катта маблағни жамлагани учун кўпчиликни алдаб ўз йўриғига юргазмоқда эди. Бу йўриқ жуда ҳам ғалати эди. Унинг бир қанча бандлари бор бўлиб, шу асосда давлат мутахассислари тарбияланди. Ўша бандларнинг айримларини баён қиламиз.
Биринчи банд. Сен давлатнинг олий қадрият эканлигини англа. Давлат ҳамиша муқаддас. Давлат ҳар қандай тушунча ва эътиқоддан юқори туради. Давлатнинг қудрати учун халқни қашшоқ ушлаб туриш, давлат қудратига соя соладиган одамларни аввал тўғри йўлга чорлаш, чалғитиш ва хизматга мажбурлаш керак. Аммо кўнмасалар, у ким бўлишидан қатъий назар йўқ қилишини керак.
Иккинчи банд. Давлат хизматида давлатнинг қадимий хизматкорлари авлодларигина хизмат қилишлари шарт. Давлат бошқарувига черков руҳонийлари ва уларнинг болалари, мусулмонлар, оддий халқ болалари, ўтмишда ота-боболари давлатга қарши исён қилганларнинг болалари, ёзувчилар, шоирлар, табиатида бўйсунмаслик бўлганлар яқинлаштирилмаслиги лозим.
Учинчи банд. Давлат бошқарувидаги раҳбарлик ўринларига камида учта номзод ҳамиша тайёр туриши керак. Бу номзодлар давлат тизимида хизмат қилган оилалардан танлаб олиниши қатъийан шартдир.
Тўртинчи банд. Давлат динийлашиб кетмаслиги керак. Сиёсий масалаларда умуман диний туйғу ва эътиқод бўлиши мумкин эмас. Бошқарув вакилларидан қайси бири динга самимий мойил бўлса, берилиб қолса, дарҳол вазифасидан олиниши ва ўлдирилиши керак. Вазифадан олиниши ва ўлдирилиши билан у қаҳрамон, давлатнинг буюк хизматчиси деган унвонларга муносиб кўрилиши ва болаларига ҳам алоҳида ғамхўрлик тайинланмоғи шарт.
Бешинчи банд. Подшо ва биринчи раҳбарлар халқ ичида алоҳида ҳурматга сазовор бўлиши талаб этилади. Уларнинг номи ҳамиша мақтов ва эътирофлар ичида бўлиши лозим. Ҳар қандай подшоҳ ва биринчи раҳбар ўлимидан кейин ҳам обрўсизлантирилмаслиги керак. Ҳатто хиёнат қилса ҳам бу авомга билдирилмаслиги талаб қилинади.
Олтинчи банд. Подшоҳ ва биринчи раҳбар биз – Давлатнинг асл хизматчилари истагандек фикрлаши ва биз истагандек фармон ва қарорлар имзолаши керак. Подшоҳ ва биринчи раҳбарларнинг бирор нафаси бизнинг кузатувимиздан ташқари бўлмаслиги шарт. Агар подшоҳ ва биринчи раҳбарлар биз ўйлагандек ҳаракатланмаса, аввал касалга чалинади, ҳокимият ишларига яроқсиз ҳолга келади, шу вазиятда валиаҳд биз белгилаган тамойиллар асосида танлаб олинади. У бизнинг ғояларимиз билан тўлиқ тарбиялангач, подшоҳ ўлади ва у тахтга ўтқазилади.
Еттинчи банд. Халқнинг бойиб кетиши мумкин эмас. Аммо халқ жуда кўп меҳнат қилиши ва катта даромадлар топиши керак. Солиқ тизими халқ топган пулнинг ўндан тўққиз қисмини давлат ғазнасига қабул қилиш мақсадида ишлаб чиқилиши лозим. Ҳар бир меҳнат қилган фуқаронинг топган маблағининг ўндан тўққиз сўми у истаса-истамаса, давлат ғазнасига келиб тушсин.
Саккизинчи банд. Мамлакатнинг катта қисми хароба ҳолда сақланиши керак. Оддий одамлар ўз уйларини иситишлари учун кўп қийналишлари керак. Йўллар лой ва юриш қийин бўлиши лозим. Кишилар тирикчилик билан банд бўлиб, ортиқча ўй-фикрларга берилишларига йўл қўйилмайди. Катта шаҳарларнинг марказлари обод қилинади, аммо ташландиқ жойлар бўлиши керак. Қуйи қатлам идора вакилларининг деярли ҳаммаси пора олиши керак. Порасиз яшашнинг иложи бўлмасин. Бу амалиёт Давлатга эҳтимолий хавф туғилишининг олдини олади, чунки одамлар ўзларини эркин сезсалар, Давлат ишларига аралашиб, сиёсатга халал берадилар, шунинг учун порахўрлар билан курашишлари, шу масалада ўйланиб сиқилишлари мақбулдир.

Аммо асл воқеликнинг илдизи чуқур эди. Ва бошқа томонга қараб етаклайди бу илдиз.
Ўрис салтанати, буни Россия империяси ҳам дейишади, биринчи Пётр даврида тикланди. Пётр қаттиқ меҳнат қилди, у ўрисларнинг дунёда устун бўлиши, бу халқ йўқ бўлиб кетмаслиги учун курашди. Ўша вақтларда ҳам ўрислар ичишни жуда яхши кўришган. Қишлоқларда одамлар чўчқалар билан бирга яшаши одатий ҳол эди. Камбағал деҳқонлар дворянлар фойдаси учун қулдек хизмат қилади, савдогарлар ўлка бўйлаб кезадилар, Ғарбга чиқишади. Француз тили мамлакат бўйлаб урфда. Ўрис тилига бўлган эътибор ҳам суст. Аслзодалар француз тилини болаларига ўргатишади. Париж улар учун комиллик тимсоли эди.
Лекин бир гуруҳ ўрис маърифатпарварлари тил учун курашиб, уни адабиёт тилига айлантирдилар. Улар тил бўлмаса, ўрислар йўқолиб кетишини жуда яхши англашди. Айниқса, ўрисларнинг машҳур шоири Александр Сергей ўғли Пушкин бу борада катта хизмат қилди. Унинг нафис шеърлари, жонли насрий асарлари бутун халқни ром этди, қора халқдан бошлаб император ва унинг атрофидагилар ҳам ўз тилларининг қувватига ишона бошладилар. Кейинчалик Пушкиннинг издошлари, айниқса, Лермонтов ва бошқа шоирлар ўрис тилида янги уфқларни кашф этишди. Милодий ҳисоб билан ўн тўққизинчи асрни адабиётшунослар ўрис адабиётининг олтин даври бўлганини эътироф қилишади. Чунки бу даврда етишиб чиққан ўрис ёзувчи ва шоирлари жуда кўп эди. Айниқса, Толстой ва Достоевский ўрис тили ва адабиётини дунё саҳнасига олиб чиқди. Уларнинг қалин-қалин китоблари жаҳон халқларининг севимли асарларига айланди, бу китоблар инсонларга ўрис дунёсини очиб берди. Жуда ҳам аҳамиятли томони шундаки, ўрис тилидаги ва ўрис характери акс этган асарларни ўқиш китобхонда шу тил ва халққа мойиллик туйғусини уйғотади. Бу асарларда ўрис жамиятининг, ўрис қавмининг фожиасидан ҳикоя этилган. Ўрисларнинг табиати, олижаноблиги ва тубанликлари ҳақиқий манзараларда кўринди. Аксар ўрис адиблари жуда холис, адолатгўй, оқкўнгил ҳам эди. айниқса, Тургенев, Гогол, Чехов, Толстойни бу сафда санаш мумкин. Тургенев ва Толстой Ислом динига жиддий қизиқдилар. Айниқса, Толстой умрбод ўзи учун қалби қониқадиган ҳақиқатни излаб яшади. “Иқрорнома”ни ёзди, бош қаҳрамони Нехлюдов бўлган “Тирилиш” романини қоғозга туширди, “Уруш ва тинчлик” романида Пеьр Безухов мисолида ўзини қийнаган фожиалар қийноғини тўкиб солди. Лев Николай ўғли Толстойнинг барча асарларида ҳақиқатни излаётган, инсоний фожиалардан фарёд чекаётган, аммо ўта самимий одамни кўрасиз.
Гапимиз адабиётга бурилиб кетди, аслида, бошқа масалани тилга олаётган эдик. Адабиёт ҳақидаги мулоҳазаларимиз ҳам мавзумизга алоқадор.
Биринчи Пётрдан сўнг тахтга келган подшоларнинг деярли ҳеч бирида аждодининг шиддат ва салоҳияти йўқ эди. Айримлари ишратпараст, айримлари шуҳратпараст эди. Айниқса, Наполеон Бонапарт Ўрисияни босиб олиш учун саккиз юз минг кишилик қўшин билан келганида давлат тепасидаги Биринчи Александр ўта кўнгилчан ва нозиктабиат кўринарди. Атрофидаги вазирлари, саркардлари ҳам дангаса, уйқучи, порахўр ва иккиюзламачи одамлар эди. Уларнинг барчаси Александрга халқ тўқ ва осойишта яшаётгани ҳақидаги эртакларни айтиб, ишонтириш учун ҳаракат қилардилар. Давлат эса ўз-ўзидан эски арава каби ғийқиллаб ишлайди. Четдан қараган одам бу арава яқин-орада парча-парча бўлиб кетса керак деб гумон қилади, лекин гумони алдайди, эски арава чайқалиб-чайқалиб тургани ва ғичирлаб юраётгани билан ҳали узоқ хизмат қилиши режалаштирилган.
Биринчи Пётр давридаёқ ҳукумат ичига, айниқса, давлатнинг истихборот хизмати таркибига киритилаётган кучлар шайтон дастури асосида таълим олган мутахассислар эди. Улар ҳамма қатори черковга қатнайди, чўқинади, пасха рўзаларини тутади, лекин барча амаллари кўздан четда амалга ошади. Ана шу гуруҳлар ўз сафдошларини кенгайтириб боравердилар.

Тўққизинчи банд. Ҳеч қачон давлат хизматчиларига қаттиқ жазо қўлланилмасин. Бордию улар хиёнат қилсалар, кўпчилик наздида катта азоб олгандек кўрсатилсин, аммо амалда қамоқларда бўлсин, ўлимга ҳукм қилинса, ўлим олди ҳам эҳтиром ва енгилликни ҳис қилиб турсин. Мамлакат ичида ўғри, кисавур, қотил ва ноқонуний ишлайдиганларга шароитлар яратилсин. Уларнинг фаолиятлари кузатувда бўлсин, аммо улар йўқ қилинмасин. Чунки улар билан халқни қўрқитиб, полиция фаолияти ва Давлат қанчалик буюк ҳимоячи экани уларга кўринсин. Фоҳиша ва қўшмачилар таъқибга олинмасин. Улар билан ҳамкорликда ишлаш зарур. Улардан барча мақсадларда фойдаланилсин.
Ўнинчи банд. Ўрисия давлати Ер юзи бўйлаб тинимсиз кенгайиб бориши, қўшин эса қонли урушларда ҳамиша қатнашиб туриши лозим. Қайси давлат Ўрисиянинг чегарасида жойлашган бўлса, у Давлатимизнинг соясини ҳис этиб турсин. Уларнинг барча раҳбарлари бизнинг назоратимизда фаолият олиб борсин. Давлатни кенгайтириш сиёсати ҳеч қачон тўхтаб қолмасин. Мағлубият эвазига бўлса ҳам урушлар узилмасин. Босиб олинадиган ҳудудлар ҳақидаги маълумотлар ҳамиша ва тўхтовсиз йиғиб борилсин. Қайси ҳудудга кимни юбориш лозим бўлса, у бу вазифага талабалик вақтидан бошлаб тайёрлансин. Аммо унинг ўзи буни билмасин. Босиб олинадиган ҳудудлар тарихи, одамларининг кайфияти, ўша ҳудуддаги қадимий оилалар ҳақида маълумотлар мажмуи қўлимизда бўлсин. Ҳар қандай босқинда қадимий оилалар йўқ қилинсин ва қуллар, зоти пастларга имтиёзлар берилсин, қора халққа ваъда беришда қурумсоқлик қилинмасин.
Ўн биринчи банд. Давлат – олий қадрият. Давлат ҳамма нарсадан устундир. Унинг учун жон берилади. Қон тўкилади. Давлат манфаати қаршисида ҳеч ким аяб ўтирилмайди, бутун бошли халқни қириб ташлаб бўлса ҳам Давлат сақлаб қолиниши шарт. Аммо халққа таскин бериши, халқни чалғитиши, Давлатга ишониши, умидсизликка тушганда қутқариш, умидланиб кетганда яна умидсизликка тушириш учун тасвирий санъат, адабиёт, мусиқа ва театр, шунингдек, фалсафа доимий фаолият олиб борсин, бу соҳа вакилларига керагича шон-шуҳрат берилсин.
Бу шайтон дастуридаги айрим бандлар эди, ҳаммасини ёзишнинг имкони бўлмагани учун шулар билан чекландик.
Ана шундай таълимот билан Давлат хизматига кириб келганларнинг бири Александ Павел ўғли Безак эди. Унинг отаси олим, файласуф эди, онаси эса француз оиласидан келиб чиққан, бу оила ўғлини яхши тарбиялади. Саша ҳарбий бўлди, даражаси ошиб генерал мақомига кўтарилди. Ўрис ва турк урушларида, Қрим урушида қатнашди, умрининг охирги йилларини Оренбургда губернатор бўлиб ўтказди. У ҳаёти давомида ўрис давлати учун қўлидан келган ҳамма ишни қилди. Унга биз санаб ўтган таълимот чуқур сингдирилган эди, аммо у бу таълимот унга қандай сингиб қолди, табиий, ўзи англамасди. Ҳолбуки, шайтон дастури асосида танланган эди.
Безак ўзининг ҳукумат олдидаги мавқеини яхши биларди. Милодий ҳисобда ўн саккизинчи аср охирида Қрим хонлигини Ўрисия ўз ҳудудига қўшиб олди, Қримдаги гирейлар сулоласига барҳам берди. Усмонли султонларига итоат қилиб-қилмай, мутлақ мустақиллик даъвосида юрган гирейлар оқибатда давлатини ўрисларга бой берди. Гирейлар, айниқса, Шоҳин Гирей усмонли саройига жуда кўп айғоқчи киритган эди, ҳолбуки, ўзининг саройи ўрисларга сотилган хоинлар билан тўлганди. Оқибатда, милодий ҳисобнинг 1783 йили Қрим буткул ўрислар қўлига ўтди, пойтахт Боғчасарой вайрон бўлди, қрим турклари, яъни татарлар аёвсиз қириб ташланди. Аммо татарлар Тартария давлати шукуҳини кўрган халқ бўлгани учун озодлик йўлидаги урушдан тўхтамадилар. Қизиғи шу эдики, ўрис истихборот татарларнинг йўлбошчиларини топиб йўқ қиларди, аммо кутилмаганда яна бир курашчи пайдо бўлар, ерда қолган ҳуррият мактубини ўқий бошларди.

“Ҳукмдорим, – деди. – Аммо бу тинимсиз гапиради, бўшлиққа қараб ўзига ўзи ҳам вайсайди, буни тўхтатсак эди...”
Подшоҳ кулди.
“Менинг мулкимда ҳамма ўзи истаган сўзни айта олади, аммо менинг ҳукуматимга дахл этмасин! – деди. – Қулоқларингни беркитиб олинглар ва гапларини эшитманглар! Бу аҳмоқ ҳеч ким уни эшитмагани учун азобланиб фикридан қайтади, кейин кунини кўрамиз”.
Нуҳ алайҳиссалом даъватда тўққиз юз етмиш йил давом этди. Одамлар қулоқларига қулоқчин тиқиб олдилар. Ҳеч ким уни тинглашни истамасди. Жабрлар ҳаддан ошди. Озорлар кўпайди. Нуҳ алайҳиссалом Аллоҳга муножот қилди:
“Роббим! – деди зорланиб. – Сенинг амрларингни халойиққа етказмоқ учун минг йилга яқин тер тўкдим. Буларнинг ҳеч бирини Сенга миннат қилмасман, Роббим! Лекин озорлар жонимни оғритди. Булар ваъда қилинган азобни ҳам сўрамоқдалар. Жалолинг, қудратинг, ҳукминг, салтанатинг, барча исму сифатларинг ҳаққи, бу нонкўр ва мункир, мушрик ва кофир қавмга жазойингни жўнат! Ер юзини айланиб ўзимга эргашган беш-ўн кишидан бошқа ҳеч бир инсонни топмадим, улардан ўзгаси Сенинг Ерингда яшашга лойиқ эмаслар, уларга Ўзинг кифоя қил, Аллоҳим! Улар Сенга итоат этмаслик ва исён этиш нима эканлигини кўрсинлар! Сенинг қаҳринг ва ғазабинг олдида ўз хатоларини тушуниб етсинлар, ширку куфрлари учун афсус ва надоматлар чексинлар, Роббим!”
Бир муддат ўтиб Жаброил алайҳиссалом хабар келтирди: “Эй Нуҳ, кема ясанг! Сизга ўзим ўргатаман!”
Нуҳ алайҳиссалом кема ясашни бошладилар. Кема ўрдак шаклида эди.
Одамлар кулишди: “Кеча пайғамбарман деётган эдинг. Энди кемасоз дурадгор бўлдингми?”
Айримлар деди: “Атрофда на дарё бор, на денгиз! Кемангни қум устида суздирасанми?”
Бир куни одамлар кема атрофида кўпайиб кетдилар. Нуҳ алайҳиссалом чала битган кеманинг қуйруғига чиқиб одамларга хитоб қилди:
“Эшитинглар! Сизларга қасам ичиб айтаманки, яқин-орада Ер юзида улкан тошқин бўлади! Осмон эшиклари очилади, ер кўзлари ҳам! Бутун оламни сув қоплайди! Мен билан бўлганларгина тирик қолади! Эсингизни йиғинг ва менга эргашинг!”
Кўпчилик яна кулги қилди.
Кема битди.
Бир куни тандирхонадан хотинининг додлаши эшитилди.
“Тандирдан сув чиқибди!” – дерди у.
“Вақт етди!” – деди Нуҳ алайҳиссалом. Шогирдларидан бирига тайинлади: “Бизникиларни чақир! Дарҳол кемага чиқинглар!”
Жами саксонга яқин киши кемага кўтарилди. Нуҳ алайҳиссаломнинг Хом, Сом ва Ёфас деган ўғиллари хотинлари билан бирга оталарининг ортидан келдилар. Зотан, улар аввалдан ота тарафида эдилар.
Хотини эса бақирди: “Ақлдан озибсизлар!”
Нуҳ алайҳиссалом тўнғичига деди: “Канъон, сен менинг кўзимнинг қорасисан! Кемага чиқ, болажоним! Яқинда Ер сув остида қолади!”
“Мен энг баланд чўққига чиқиб жон сақлайман, ота, аммо сенга эргашмайман!” – деди ўғил.
Нуҳ алайҳиссаломнинг юраги тубидан нимадир узилди.
Ваъда ўзини узоқ куттирмади: шомда бошланган ёғмир тонгга бориб кучайди, ҳатто ернинг тагидан сувлар осмонга фаввора бўлиб отилди. Одамлар хатарнинг жиддийлигини англадилар. Уйлар сув остига чўкди. Дарахтлар томирлари осмондан бўлиб сув тубига ғарқ бўлди. Канъон фарёд солди, чунки у чиққан чўққини ҳам сув ямламоқда эди. Нуҳ алайҳиссаломнинг оталик ҳисси жўшди, кўзидан ёш отилди: “Роббим, менга дуо қилиш учун рухсат берган эдинг. Ўғлимни қутқар!” – деди. “Эй Нуҳ! – деди Аллоҳ. – Сен фақат Менга иймон келтирганлар учун дуо қилсанг, ижобат қилурман, кофирлар учун эмас!”
Нуҳ алайҳиссалом дарҳол титраб бошини ерга қўйди: “Роббим, тавба қилдим! Тавба қилдим!”
Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Сув бутун оламни қоплаб олди. Ҳамма томон сув, сув, сув эди.
Аллоҳнинг амри билан осмондан сув ёғиши тўхтади. Ер эса сувни ютди. Нуҳ алайҳиссалом кемаси Сарандип тоғига келиб тўхтади.
Ер юзида инсониятнинг янги ҳаёти бошланди.
Нуҳ алайҳиссалом оиласига мансуб бўлмаган барча вафот этди, Нуҳ алайҳиссалом уч ўғлига Ер юзини бўлиб берди. Пайғамбарнинг энг севимли ўғли Ёфас эди. Ёфасни Шарққа юборди. Ёфасга Аллоҳ ўғил берди, бу ўғил денгиз бўйида туғилди. Шунинг учун денгиз маъносини берадиган Турк дея исм бердилар.

Турк жасур, қўрқмас, йўлбошчи бўлиб улғайди. Ёфаснинг бошқа болалари ҳам Туркка итоат қилди ва унинг атрофида жамландилар.
Хомнинг болаларининг бир қисми жануб ерларига тарқалди, бир қисми Саҳрои Кабирга, Сомнинг зурриёдлари эса Ғарб ва Шимолни ўзларига макон тутдилар. Сомнинг авлодлари ичида Ўрис, Фаранг, Олмон кабилар улғайди.
Туркнинг болалари кўпайди, улар учун Ер торлик қилди. Турк болалари яшаган жойлар Туркистон номини олди. Туркнинг чевараларидан бири кенг ва улуғ дарё бўйига ўз одамларини бошлаб кетди, унинг исми Жайҳун эди. дарёга Жайҳун номи берилди. Катта бобоси ерларида қолган уканинг исми эса Сайҳун эди.
Жайҳун ва Сайҳун ҳали бола эканида бобоси уларга: “Сизларга Аллоҳ таоло икки улуғ дарёни ҳадя қилади, бизнинг авлодларимиз шу дарё орасида яшагайлар ва дунёга довруғ солгайлар. Вақти етиб улар тавҳид байроғини Ер юзида кўтарадилар, қалам ва қилични бирдек тутгайлар. Бу менга билдирилди”, – деган эди.
Туркнинг насли бениҳоя баракали бўлди. Бунинг сабабини унинг ўзи ўлими олдидан айтди: “Бобом Нуҳ алайҳиссалом отам Ёфас ҳаққига дуо қилган, сенинг зурриёдинг қиёматга қадар иззат ва қудрат устида бўлгай, қўлида қуроли бўлмаса ҳам бешикда ётган гўдагингдан тортиб қўлида ҳасса тутган чолларинг ҳам душманларни даҳшатга солгай деган. Энди қалами, қиличи, ақли ва сўзи бор туркзоданинг нақадар улкан қувват касб этишини ўзинглар билинглар ва ҳеч қачон босқинчига бўйин эгманг! Англаб етингларки, бизнинг ягона душманимиз шайтондир! Шайтон тарафга ўтганлар ҳам бизнинг ғанимимиздир ва тавба қилмасалар, уларга асло шафқат йўқдир! Ва бобом Нуҳ алайҳиссалом бу дунёнинг ҳаёти бир куни завол топмоғини айтган. Бизни кўтарган ер устига бошимиздаги мовий осмон гумбази қулайди. Унга қадар биз кўп кунларни кўрамиз. У замоннинг номини замон охири деб айтадилар. У даврда Аҳмад исмли буюк пайғамбар туғилади. Бутун инсоният унга таслим бўлади. У оламнинг подшоҳи аталади. Унга етти қават Осмон, Аршу Курсийлар таслим қилинади. У жаннат ва жаҳаннамни бу дунёдаёқ кезиб чиқади. Унга эргашганлар нажот топгайлар. Унинг йўлидан юз бурганларга ҳалокатлар етгай! Умид қиламанки, менинг болаларим – туркзодалар Унга эргашадилар ва жаҳоннинг энг музаффар фарзандларига айлангайлар!”
Сайҳуннинг эварасининг исми Шош эди.
Бу даврга келиб турклардан Ўғуз, Қипчоқ, Уйғур, Қарлуқ исмли султонлар туғилди, улар Сайҳун ва Жайҳун орасидан Шарқу Ғарбга, Шимолу Жанубга тарқалдилар, ҳар бири ўз давлатини қурди, айримлари кўчманчиликни мақбул топди, айримлари шаҳарлар қурди, туркларнинг от устида даврон суриши, адолати, соддалиги, иймони, садоқати тилларда достон бўлди. Турклар отда туғилиб, отда ўлдилар. Улар қўрқувни билмасдилар. Улар хиёнатдан узоқ эдилар. Ўзлари девкелбат, овозлари гулдирак, панжалари чинорларни суғургудек бақувват бўлса-да, қалблари лолақизғалдоқ баргидан кўра латиф эди, озорга чидай олмасдилар, душман қаршисида киприк қоқмаган, аксинча, ғанимга юзлашса, жасоратлари оловланган, томирида қонлар эмас, алангалар оққан турклар, ёвнинг бошини сапчадек узиб, ўз ҳурлигини жонидан устун қўйган турклар зарра хиёнатга тоқат қилмасдилар, дўст айрилиғидан осмонларни ёндиргудек оҳ тортардилар, ёр ишқида тоғларни қўпоргудек бўлиб водийларда ҳайқирардилар.
Туркларнинг қадамлари баракага тўла эди. Яйловлар, саҳролар оёқлари тагида гилам, ўрмонлар хизматга бош эгади, дарёлар кафтида сув тутади, баланд тоғлар бағрини очади, денгизлар уларнинг келишига интиқ, ҳатто осмон уларнинг мардлиги қаршисида бутун меҳрини изҳор этишни истайдию, қуёш унинг амри билан уларнинг бошидан олтинлар сочади. Лекин турклар дунё илтифотига қиё боқмаслар, улар ҳалоллик ва ягона Қодир Тангрига итоатни ҳаётларининг бош маслаги, биттаю-битта мазмуни деб биладилар.

Шариатпаноҳ султонлар диннинг моҳиятини унутдилар, улар Исломнинг барча арконларига тўлиқ риоя этмоқдамиз деб амин эдилару, аммо аксари ғафлатга ботди. Ғафлатлари – шайтон ва унинг малайлари бу ўлкаларни босиб олиб, шариат илдизига болта уришга шай эканлигини ўйламай қўйганларида эди. Ҳолбуки, шимолда кучга келиб Тартария давлатини йўқ қилишга эришган ўрис императорлари Туркистон тупроқларига савдогар либосида муттасил жосуслар йўлламоқда. Фаранглар ўз ишларини бир ёқли қилишди – денгиз ва қуруқликда кучли лашкар ташкил этдилар. Улар энди истихборотга куч бериб, айғоқчилар билан ҳинд ўлкасидаги бобурийларни, форслардаги сафавийларни, Қусатантания фотиҳдари усмонийларни, Туркистонда уч бўлиниб, бир-бири устига қўшин тортиб, эрмакка бир-бирининг қонини тўкаётган туркларни ҳар қадамда пойламоқдалар. Айғоқчиларнинг аксари савдогар қиёфасида бу ўлкаларга кирди, одамлар ҳаётига, бойликларга ҳавас ва ҳирс ила боқдилар, раҳнамолари уларни Ер юзининг ҳар қаричи бизники бўлажак деган ғоя билан тарбиялаганлари учун шу қадар чексиз бойликларга бир куни келиб молик бўлиш туйғуси билан маст ҳолда маълумотлар йиғдилар. Уларнинг ишлари ушбу қисмлардан иборат бўлди:
Биринчи қисм – дин ва диндорлар. Мусулмонларнинг руҳиятини ўрганган айғоқчилар уларнинг аксари софдил бўлишини тушундилар. Улар учун охират ҳаёти муҳим бўлиб, дунёда айнан охиратдаги жаннат учун умр кечирадилар. Эътиқодларига тажовуз этилса, эсларини йўқотиб ҳимояга киришадилар. Айниқса, улар учун Аллоҳнинг поклиги ўта қадрли, пайғамбарлари Муҳаммаднинг, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, шаъни учун жонларидан иккиланмай воз кечадилар, аммо бу борада ихтилофлари бор, кичик гуруҳлар умум мусулмонлар қабул қилган қоидаларга доим қарши чиқиб юришади. Ана шу гуруҳларни қўллаш ва уларни кўпайтириш билан мусулмонларни парчалаб ташлаш мумкин.
Иккинчи масала динга амал қилмайдиганлар ҳақидадир. Улар зоҳиран мусулмон кўринадилар, ёлғондан намоз ўқийдилар, шариат ҳукмларига эътиборсиз қарайдилар, улар тунларини майхонада, фоҳишалар қучоғида ўтказадилар. Айниқса, бу тоифалар салтанат тепасидаги амирлар, беклар, шунингдек, қозилар, имомлар орасида учраши айни мақсадга мувофиқ эди. Чунки улар учун маишат муҳим, шунинг учун уларни сотиб олиш мумкин.
Учинчи масала ўлканинг табиий бойликлари билан боғланди. Тоғларда маъданлар қайнайди, унумдор ерлардаги ҳосилни ҳеч қаерга сиғдириб бўлмайди, чорва ҳайвонларини айтишга эса ҳожат йўқ: гўштлар ўта юмшоқ, тез пишувчан ва ҳазми енгил, мазали. Умуман, мусулмонларнинг қўлига бу қадар кўп бойликлар йиғилганига чидаб бўлмасди.
Бундай маълумотлар юз йиллаб душманларнинг қўлида тўпланмоқда эди, ҳатто уларда Туркистонда қайси мавсумда шамол қаттиқ эсади ва қайси мавсумда эсмайди деган саволларга ҳам жавоблар топиларди.
Хивада Шерғозихон ҳукмдорлик қилган вақтларда ўрислар императори Пётр биринчининг асранди ўғли Бекович-Черкасский сурбетларча бу ўлкага келди. Бекович-Черкасский Тартария салтанати подшоҳининг жияни эди. аммо Пётрга сотилди, Пётр ва у абадул абад оға-ини бўлишга аҳд қилдилар. Бекович Ислом динидан чиқди ва насронийликни қабул қилди. Шерғозихон уни диндан қайтган муртад деб билди, ўрис пошшосининг асрандиси, элчиси деб қабул маросими уюштирди, ҳаммасини ҳашаматли меҳмонхонага ётқизди. Оқшомда уларга май ичирди, май ичига эса уйқу дори солдирган эди. Май ичиб ухлагач, муртад бошчилигидаги ҳаммани бўғизлатди. Бу хабар бир қанча вақт ўтиб Пётрга етиб борди, Пётр содиқ қулдан ажралгани учун жаҳли чиқди, аммо ўзининг умри охирлаб қолганди, Ўрта Осиёга юриш ҳақида ўйлайдиган сиҳҳати йўқ эди. Қолаверса, Пётрнинг касаллиги ҳақидаги хабар одамлар орасида ёйилиб, тахт учун зимдан курашлар авж олган палла эди. Аммо ўрис ҳукмрон доиралари Ўрта Осиёни босиб олиш фикридан кечмадилар, улар Ислом шавкати, ҳукмронлиги Ер юзида синаркан, фақатгина мусулмонлар ерларини эгаллаб олиш билан қудратга келиш мумкинлигини англаган эдилар. Улар Туркистон томонга энг қулай жўғрофий ҳудудларга шаҳарлар, қалъалар қуриб бориш керак, бу қалъалар бизнинг истеҳкомларимиз, таянчимиз бўлади деб аниқ ишонмоқда эдилар.

Тоғларни баланд миноралар англа, дарёлар сен учун бир қадаҳ сувдир, юлдузлар туннинг жавоҳирлари, ой ва қуёш эса бу қасрни ёритиш учун Аллоҳ ёқиб берган чироқлардир, ёмғирлар бу уйни ювиб турадиган сув, шамоллар супуриб тозалайдиган фаррошдир, буларнинг ҳеч биридан хавф қилма, зотан, буларнинг барчасини Аллоҳ сенга ато қилди.
Эй ботир!
Машаққатлардан қўрқма, қийинчиликларга кўкрак кериб бор! Хотиржам ўтган кунларингдан хавотир ол, синов билан, урҳо-ур билан кечган кунларинг учун шукурлар айт! Оч қолишни тўқ ўтган оним, ташналикни чанқоғим қонган лаҳзалар дея қабул айла! Бегоналарга кўзёшингни кўрсатма, оғзинг қонга тўлса-да, ётларнинг олдида тупурма! Тиланмоқни хаёлингга келтирма, қаддингни тик тут, ризқинг Аллоҳнинг зиммасида эканлигини фаромуш айлама! Балки у ҳақда асло ўй сурма, зотан сенинг ризқингга оламлар Роббиси кафолат бермиш!
Эй ғозий!
Ўлим биз сафарга чиққан йўлнинг сўнгидир. У, албатта, бизни кутяпти. Биз у билан шаксиз учрашамиз. Аччиқ бўлса ҳам, ширин бўлса ҳам, ўлим билан дийдорлашмоққа шубҳа йўқдир. Ғанимга тик туриб берган жонинг жаннатийдир! Парчаланган тананг муқаддас! Сенинг танангни бўяган қон эса фирдавс гулларидир! Нафис жисмингга санчилган ўқлар жаннатнинг қушлари, ғаним қиличи зарбасидан ёрилган жароҳатлар жаннатга очилган эшик ва ундан мағфират шамоллари эсиб ичкари киради, бу жойдан руҳинг фирдавси аъло томон йўл олади. Дин шарафи, ватан ҳимояси, халқ қайғуси ила чекилган ҳар бир дард, ҳар бир яранинг азоби муқаддас ва буюкдир! Адолат йўлида кўзларингни тўлдирган гард, ханжарлар шилган териларинг покдир! Ҳақ йўлида жисмингни қиймаласалар, бу Ҳақнинг муҳаббати изҳоридир! Ҳақ йўлида жисмингни ёқиб кулини кўкка совурсалар, сенга Иброҳим Халилуллоҳнинг йўли насиб этибди!
Эй ўғлон!
Дунё ҳаёти лаззатга бегонадир. Ер юзи маишат ва ҳузур қароргоҳи эмас, агар сен дунёдан ҳаловат изласанг, асло излаганингни топмассан! Балки машаққат ва қийинчиликни лозим тут, курашлардан қўрқма, Аллоҳ учун қадам қўйган инсон бошқалар каби иссиқ тўшаклардан баҳра олмайди, жононларнинг қучоқларидан мосуво бўлгай балки, аммо бу билан у йўқ бўлиб кетажаклардан юз ўгириб, бақо томон қадам қўйган инсондир!
Эй алп!
Илмни лозим тут, илмни бошингга кўтар, Аллоҳдан қўрқ! Аҳлинг – оиланг, аёлларинг, фарзандларингни унутма, уларга аждодлар сенга қолдирган йўл таълимини бер, уларга ўз ҳаётинг билан ўрнак бўл, тарбияла! Тарбия сўз билан эмас, амал биландир! Болаларингга Аллоҳнинг қули қандай бўлишини кўрсатиб яша! Олимларни устоз бил, ҳар бир ишингда Аллоҳдан ёрдам сўра ва Унга истихора қил! Сўнгги нафасингдан қўрқма, демак, сен ўткинчи ҳаётдан қутулдинг ва абадий жаннат сари, Роббинг жамоли сари кетдинг!”
Бир неча авлодлар бу васиятни ёдлади, қалбида сақлади. Аммо вақт ўтгани сайин турклар ҳам бошқалар сингари шаҳарларда яшашни маъқул кўрдилар. Урушлар унутилди, тулпорлар туёқларининг дупурларига эш урган юраклардаги оловлар шашти сусайди, учта хонликнинг асосий иши бир-бири устига қўшин тортишдан иборат бўлиб қолди.

Турклар Ер юзининг энг гўзал, энг серҳосил ва серсув, серқуёш ўлкаларига асрлар давомида ҳукмдор бўлдилар. Ўша шонли ўтмишда Шош отасидан изн олди, дуо олди ва Сайҳундан тепага чиқиб улкан тоғлар ўртасидаги бепоён водийга кирди. Бу водийнинг шарқида бағри маъданлар билан тўлиб тошган тоғлар бор эди, ичида эса дарёлар тўлғониб оқади, ўрмонларидаги дарахтлар қўлларини осмонга кўтариб илк майса чоғидан бошлаб Ҳақ таолога ҳамду сано ўқийди, чангалзорларида йўлбарсу шерлар, қоплону бўрилар даврон суради, кийик ва оҳулар ҳам тирикчилик гаштини сурадилар, қушларнинг саноғи йўқ – бургуту булбул, беданаю қарқуноқ, товусу тустовуқлар, тўтию какликлар, қумрию читтаклар, чағалай ва лочинлар – бу водийдан уларнинг барчасини топиш мумкин.
Шош ўзига эргашган бир қанча улус, хотинлари, бола-чақалари билан водийнинг қоқ ўртасига келиб жойлашди. Бу ерда шабада сайр қилади, тоғ гулларининг ифорини ўйноқи насим димоқларга тутади, қишда оламни оппоқ кумуш гилам қоплайди, кўкламда ерга зумрад ёпинчиқ ёпилади, фалакда етти рангда товланган камалакдан ўқ узилади, ёзда меваларнинг ширалари тилни ёради, кузда олтин ўлка қалбларни титратиб юборади.
Шош бу водийни ўн йил тадқиқ этди, яшаш мумкин эканига амин бўлди, сўнг улусини шаҳар қуришга сафарбар этди. Маъданлар қайнаб тошган тоғдан – уни Оҳангарон деб атадилар кейин – харсанглар келтирди. Бу харсангларни кестирди ва водийнинг энг гўзал қисмига пойдевор солдирди, сўнг осмонга етгулик деворлар кўтарди, деворларнинг тагларига чуқур хандақлар қаздирди, ҳар юз қадамда девор узра миноралар қурдирди, бу миноралар узоқлардан кўринарди ва ундаги одам узоқларни ҳам кўра оларди. Шу тариқа водийда улкан шаҳар барпо бўлди. Бу шаҳар тарҳини ўзи ўйлаб топгани ва бош бўлиб қурдиргани учун йўлбошчининг номи қўйилди – шаҳар Шош деб аталди.
Шош ёшлигидан кўп жангларда қатнашган эди, катта бобоси Туркнинг кенжа боласи Чин кунчиқарда ўз давлатини қурганига минг йиллар бўлган эди, аммо бора-бора амакиваччалар бегоналашди, қонлар айниди, ораларида кўп жанглар кечди, Шош бу урушларда қатнашди. Кўп шаҳарларга борди ва шаҳар қуришни ўрганган эди, шунинг учун у қурган шаҳар жуда кўпчиликнинг ҳавасини келтирарди. Шаҳарга сув кириши ҳам ҳисобга олинган, шаҳарнинг нақ этагидан кесиб ўтадиган улкан дарё айниқса, кўзлар қувончи, қалблар сурури эди. Бу дарёга Чирчиқ деб исм бердилар. Чирчиқ атрофидаги яшил тепаликлар, чангалзор, қамишзорлар, қуюқ ўрмонлар... Хилма хил балиқлар, ҳайвонлар, қушлар Шошни жаннатга эвирган эди гўё.
Четдан келганлар шаҳарга маҳлиё бўлардилар, тош билан кўтарилган шаҳарни Тошкент деб атадилар. Тиллари келишмаганлар эса Чоч ҳам дедилар.
Шош тарихида минглаб хоқон ва султонлар ўтди. Бу шаҳарга ҳар бир душман ҳавас билан қарар эди.
Шаҳарнинг тартиби, айниқса, ақлларни лол этарди: ҳунармандлар бир ҳудудга тўпланган эдилар, кўнчилар, дегрезлар, дурадгорлар, косиблар маҳалласи... Сўнг камончилар, қиличбозлар, сарбозлар маҳалласи... Фақиҳлар, қорилар, олимлар маҳалласи... Шаҳар атрофида боғлар, экин ерлари...
Айниқса, халқи тавҳид дини келгач, ёппасига динга киргач, янада юксалди. Давлат раҳбари бир хотин эди, аммо у юртни бузуқликка тўлдирди, қадимдан келаётган хабарларга кўра бир пайғамбар келиши керак эди, у ҳақ дин хабарчиси бўлиб, эшитган борки, унга бўйсуниши талаб этилади, бу ҳақиқатни унутмаганлар араб ўлкаларидан ана шу дин жарчилари келганини билдилар.
Шош яна узоқ йилларни турфа ҳолда яшади. Бу орада Қўқон, Қашқар, Лабзак, Тахта-пул, Қорасарой, Сағбон, Чиғатой, Кўкча, Самарқанд, Камолон, Бешоғоч ва Қайтмас деган дарвозалар тикланди. Тешик-қопқа, Янги Махма, Сарбоз каби кичик дарвозалар пайдо бўлди.
Милодий ҳисобда ўн тўққизинчи аср. Мусулмонлар саноғида эса ҳижратнинг ўн иккинчи юз йили тугаб, ўн учинчи юз йил бошланмоқда.

Қадим Туркистон – Турк давлати, Мовароуннаҳр ўлкаси уч катта қисмга бўлинган – бу заминнинг энг қадим давлатларидан бўлмиш Хоразм ерларида Хива хонлиги қад кўтарган. Хива хонлиги Ўкуз денгиз атрофлари, Жайҳун қуюлишидан бошлаб Эрон ерларига қадар чўзилган Турон тупроқларини ўз ичига олган. Ислом қуббаси дея улуғланган Бухоро амирлиги эса Зарафшон водийлари, Туркман чўллари, Жайҳун бўйларини идора қилаётган буюк давлат эди. Тошкент, Фарғона водийси, Сайҳун бўйларидан бошлаб тоғлар билан қопланган маҳобатли ерлар ва Хитой чегараларигача ҳудудни ўз ичига олган салтанат мингларнинг Қўқонда ўрнатган ҳокимияти қўл остида эди.
Бир пайтлар Исмоил Сомоний, Маҳмуд Ғазнавий, Султон Отсиз Хоразмшоҳ, Амир Темур Соҳибқирон, султон Муҳаммад Шайбонийхон, султон Абдуллахонларнинг қўл остида бўлган, шарқий чегаралари Хитойдан ғарбий ҳудудлар – то Каспий – Ҳазар бўйига қадар ястанган, шимолдан эса Дашти Қипчоқ, Ҳожи Тархондан бошлаб Туркмон чўллари, Эрон эшиклари, Ҳироту Қандаҳорларгача борган улкан салтанат уч парча бўлиб ўз кунини кўрмоқда эди.
Уч давлатда ҳам Ислом шариати бош ғоя эди. Гадодан бошлаб хонгача барчаси шариат амрларига сўзсиз итоатда. Қозиларнинг ҳукми Қуръон ва ҳадисдан олинар, бутун халқ бу ҳукмларнинг барчаси Аллоҳнинг ҳукми эканига асло шубҳа қилмасди. Одамлар ҳар йили улкан карвонлар билан муқаддас Каъбага бориб, ҳаж зиёратини адо қиладилар. Шимолда ҳукмронлик қилаётган Тартария салтанати Ғарбу Шарққа ўз сўзини айтар, бу давлатга қарши Ўрис, Фаранг, Чин давлатлари уруш қилишни, уни Ер юзидан супуриб ташлашни истарди. Бу давлатларда қипчоқ тили баланд овозда янграйди. Қипчоқ тилида ҳужжатлар битилади, шеърлар ўқилади, мадрасаларда эса форс, араб ва турк – қипчоқ тилларида таълим берадилар.
Агар биз бу давлатлар тарихини битсак, сўзларимиз етмайди, саҳифалар саноғи тугайди. Аммо бу шонли тарих битмайди.
Туркларнинг энг улуғи – Ёфаснинг тилдан-тилга кўчиб келаётган васиятномаси бор эди. Бу васиятномани улуғ саркардалар ўз шогирдларига ўқитар, подшоҳлар эса шаҳзодаларга ёд олдирарди, у шундай маънодаги сўзлар эди:
“Эй ўғил!
Билки, Сен оламларни яратган ягона қодир Зотнинг қулисан. У Сени бутун оламнинг жавҳари этди. Сени фаришталардан улуғ қилди. Етти қават осмон гумбази билан ёпилган Ерни Сен учун улкан қароргоҳ айлади. Сен отанг Одам алайҳиссалом фарзандисан! Билки, шайтон Сенинг абадий душманингдир, чунки у Аллоҳга итоат қилмади ва куфрини фош қилди, ҳамиша шайтонга қарши тур! Аллоҳ буюрган ишларга нимаики терс бўлса, у шайтоннинг амалидир. Огоҳ бўл! Шайтон билан то қиёматга қадар жанг давом этади, у сени на кундузи, на тунда, на уйқуда, на уйғоқликда ўз ҳолингга қўяди!
Эй йигит!
Сенинг энг улкан ғаниминг – нафсинг. У шайтоннинг дўстидир. Унинг ҳийлаларида чек ва чегара йўқдир. Агар нафсинг истакларига бир бора итоат этсанг, уни қайта енгишинг бениҳоя машаққатли кечгай. Ичингдаги хоин – сенинг нафсинг. У хоин сени шайтонга қул қилиб беради, бу хоиннинг васвасасига учма, бунинг учун кечаю кундуз Аллоҳнинг зикрини қойим тут! Лозим тут!
Эй алп!
Қалбинг Аллоҳ билан боғланиб, тилларинг Роббинг каломи билан сўйлаб, ҳаётинг унинг Элчиси келтирган шариат билан кечар экан, билки, жисминг заиф бўлмасин! Парвардигор танамизни тупроқдан яратди, тупроққа сув қўшиб, қанча тепсанг, қанча муштласанг, у шу қадар пишади, шу қадар мустаҳкам бўлади, оловга солсанг, жаранглайди! Сен ҳам танани машқ ва жангларда сувини чиқар ва кучга тўлдир, машаққатлар оловида тобла, алпнинг уйда қолиб кетиши, от минмаслиги, қиличини ўйнатмаслиги, камондан ўқлар узиб, душман қалбини ваҳмга тўлдирмаслиги унинг офатидир! У бутун куч-қуввати ва мардлигидан айрилади. Шунинг учун отдан тушма, ўғилларинг отда туғилсин, отда яшасин ва от устида ўлсин! Осмон гумбази остидаги кенг Замин кўкси сен учун гилам эканлигини бил!

– Субҳаналлоҳ! Қандай ҳам ажойиб ҳикмат айтган эканлар ҳазрат Навоий! – деди кўзлари чақнаб Усмон. – Мактабда қойиллатиб ўқимадим, аммо бизга Навоий бобо саллали ва соқолли бир чол деб танитилди. Гули билан севишиб подшо билан урушиб қолган ҳам эмиш.
– Астағфируллоҳ, ундай эмас! – деди Қудратуллоҳ ака. – Салтанат подшоҳи билан қиз талашиш... Кимсан, яна Алишер Навоийдек зот! Қандай туҳмат! Ҳа, афсус, золимлар, босқинчилар қўл остида ўзимизни шундай ёлғонлар билан алдадик.
– Қудратуллоҳ ака, мен тарихни билмайман... – деди бироз ўйланиб Усмон. – Мактабда ўрислар истилоси ҳақида гапиришгани элас-элас ёдимда. Яна араб, мўғул истилоси ҳам дейишарди. Истило дегани бир юртни босқинчи келиб босиб олиши бўлса керак деб тушунганман. Атрофга қарайман: ҳаммамиз яшаяпмиз, майли, ойлик кам, майли, бозорда қимматчилик, майли, чироқ ва газ йўқ, канализация ҳам етиб бормаган жойлар жуда кўп, қама-қама авжида... Масжидларда намоз ўқиляпти, ҳажга боряпмиз, рўза тутяпмиз, закот беряпмиз, имкон қадар судхўрликдан, кредитдан сақланмоқдамиз... Лекин одамларимиз ичида бир мустақиллик руҳи йўқ. Ҳар йили биринчи сентябр куни мустақилмиз деб қўшиқ куйлаймиз, мустақил бўлдик деб йил санаяпмиз, автомобил заводимиз бор деб мақтанамиз, келажагимиз буюк деб айтамиз, ҳолбуки, инсонлар ич-ичидан бахт нималигини ҳис қилмаяпти. Ё бизнинг ўлкамиз бахтсизлик ўлкаси бўлиб қолдими? Ё бутун дунё шундайми? Ёки бизда бахтни ҳис қилиш салоҳияти йўқми? Ақлим етмай қоляпти, Қудратуллоҳ ака... Бир гуруҳ ёшлар пайдо бўлибди. Амакимнинг ўғли бор, исми Байрамжон. Худо бор, лекин у олий бир онг деб юради, ўшанинг ўртоқлари билан кўришдим. Ўшалар менинг устимдан ёзиб бериб қаматишди, аслида. Гап шундаки, уларга Худонинг бор ёки йўқлиги қизиқ эмас, улар дунёда ҳаммаси тугайди деб ишонишади. Шу инончларини ҳамма ёқда тарғиб қиладилар. Динни зулм деб тушунишади ва тушунтиришади. Биз бу ҳолга қандай келиб қолдик? Дунё аввал қандай эди? Ёки мен кўп ўйлаб юборяпманми? Ҳақиқатни кўра олмайдиган бўлиб васвасага берилмоқдаманми?
Усмонда ўзгача қизиққонлик борлигини Қудратуллоҳ ака сезди. Бир гапирса, тўлиб-тошиб гапираркан. Сўзлари селдай оқиб чиқади. Юрагида ўти бор – ўзини қўярга жой топа олмаяпти. Лекин бундай табиатли одамларда шошқалоқлик, таъсирчанлик, тез ва хато қарорлар қабул қилиш, кимнидир қаттиқ яхши кўриб, кимнидир ҳаддан ташқари ёмон кўриш, “лов” этиб жаҳлга берилиш ва дарҳол ғазабдан тушиб қолиш каби хусусиятлар ҳам бўлади. Балки ўз айбини беркитишга уриниш ҳам бордир.
“Ўз хатосини беркитишга уриниш, аслида, яхши, демак, уни тузатишга ҳам уринади,” – деди ичида.
– Менинг бобом нақшбандия тариқатининг муршиди бўлган, – деди Қудратуллоҳ ака. – Аллоҳ раҳматига олсин, момом ўз оталари, боболарининг тарихини кўп айтиб берган. Бизга мактабда ўқитилаётган тарихда катта ёлғонлар бор, Усмонбек...
Тошкент.
Икки-уч минг йиллар аввал барпо бўлган қадимий улуғвор шаҳар.
Тоғлар билан ўралган улкан водий ҳар қандай халқ орзу қиладиган яшамоқ учун энг мақбул ва латиф ҳаволи макон.
Бу даврда одамлар буюк сув тошқинини унутганлари йўқ эди. Боболар ўз набираларига бу улкан воқеа хабарини берадилар. Айтилган воқеаларнинг бўлганига ҳеч ким шубҳа қилмайди.
Аллоҳ таоло инсонларга меҳрибон – улар адашиб жаҳолатга чўкиб кетмасликлари учун пайғамбарларини жўнатмоқда эди. Кишилар эса якка Роббил оламийнга итоат ва сажда қилишни унутдилар. Ҳаммаси улар истагандек эди: подшоҳлари ҳеч бир ишни ўзбошимча бажармас, одамлар билан маслаҳат этарди. Кишилар тўқ яшардилар. Қорни оч кишилар топилмасди. Касалларни табиблар тезда даволардилар.
Шаҳарлар ҳайкаллар билан тўлиб-тошди.
Аслида, бундан минг йиллар аввал инсонлар ҳайкаллардан бирор наф бўлмаслигига шубҳа этмасдилар, шайтон қайғуга тушар, кишиларни йўлдан урмоқ учун елиб-югурарди. Халқ учун азиз инсонлар ўлганидан сўнг уларни унутиб юбормаслик учун аввал суратларини чизишди, ҳар сафар бу суратга қараб соғинчлар таскин топарди гўё. Кейин эса ҳайкалларини бунёд қилдилар. Бут йўниш билан машғул бўладиганлар пайдо бўлди.

Инсонлар ўлиб кетган ота-оналари, раҳбарлари, устозлари, шогирдлари, қариндошларининг қиёфалари, таналарини тошдан, лойдан, ёғочдан ясатиб уйларига олиб келиб қўйишга одатландилар.
Ҳаётда ташвиш кўп, айрилиқ кўп, азоб кўп, хасталик кўп.
Одамлар ўз яқинларининг ҳайкалларига дардларини айтиб ўтиришни ўргандилар.
Раҳнамоларнинг бутлари эса шаҳарлар марказлари, хиёбонларга ўрнатилди. Бу бутлар атрофи боғу роғ, гулу гулистонга айлантирилди. Йилларнинг айрим кунларини байрам қилиб белгилаб олишди, масалан, баҳор келса, қишдан чиққанларини нишонлардилар, кузда эса ҳосил йиғиштиргач, буни қувонч билан ўтказардилар. Йиғилиб қўшиқлар куйланар, шеърлар ўқиларди, ҳамма шоду хуррам... Шу онларда биз учун хизмат қилган раҳнамоларни унутсак, инсофдан бўлмас дер эдилар ва ҳайкалларнинг атрофига тўпланишарди, унга мурожаат қилиб, қилган хизматлари учун ташаккурлар изҳор этардилар, муҳаббатлари изҳори самимий бўлиши учун аввал бош эгдилар, кейин эса рукуъ қилдилар. Оқибатда бошларини ерга қўйиб саждага ўргандилар. Бу Худони ранжитмайди деб ўйладилар.
Дардларини айтиб, ҳурмат бажо қилишдан сўнг бутлардан ёрдам сўрашга ўтдилар. Улар Яратган Қодир Аллоҳни унутдилар, ёмғирларни, ҳосилни, омонликни бизга бутлар беради деб эътиқод этишни бошладилар, ота-боболаримиз Ерга тушган Худо эди деганлар ҳам топилди. Нотиқ ва бироз билимли, шиддатли ва ботир одамлар мусиқалар чалиб, ўзларини унутар даражада рақс тушдилар, оловлар атрофида рақс қилдилар, кўзларига нималардир кўринди, қулоқларига кимлардир шивирлади, бу ҳол қайта-қайта такрор бўлгач, буни ҳақиқат сифатида қабул этдилар. Аммо бу шивирлагувчи иблис эканлигидан ғофил бўлдилар, тинглаётганлари қадим таълимотга зид келса-да, ишонишни лозим тутдилар. Аслида, бу алданиш эди, заифлик эди.
Инсонлар нафслари учун ҳадни билмадилар.
Аллоҳ уларни жазоламади. Нуҳ алайҳиссаломни пайғамбар қилиб танлаб олди ва унга Жаброил алайҳиссаломни юборди.
“Сен қавмингни ёлғиз Аллоҳга итоат қилишга чақир!” – деди Жаброил алайҳиссалом. Нуҳ алайҳиссалом амрни қабул қилди. У ёшлигидан қавму қариндошларининг гуноҳ ишларига асло майл билдирмади. Ҳақиқат мутлақо бошқа ёқда эканлигини қалбан сезди. У оламни ёлғиз бир Зот яратгани ва бутун коинот Унга итоат қилиши шартлигини англаб етган эди. Шунинг учун элчи фаришта келганида кўп ажабланмади, аммо оламлар Роббиси уни Ўз ҳидоятини инсонларга етказиш учун танлаб олгани учун Унга ҳамдлар йўллади. Нима учун мен деб ҳам ўйламади. Ва жадал чиқиб инсонларга ўзининг пайғамбар эканлигини, барча якка Аллоҳга иймон келтириши шартлигини айтди, бутлар, одатлар ботил эканлигини таъкидлади. Биринчи бўлиб хотини қарши чиқди. “Эсингни еб қўйибсан, Нуҳ!” – деди. Катта ўғли Каънон ҳам онасининг этагида катта бўлгани учун дарҳол отасига ақлдан озган одамга боққандек боқди. У пайтларда Хом, Сом ва Ёфаслар ҳали анча кичик эди.
Оиласи рад этса-да, Нуҳ алайҳиссалом фаолиятни тўхтатмади, кўчага чиқди, ўлка бўйлаб саёҳат қилди, қаерга борса, одамларни ёлғиз Ҳаққа итоат қилишга чорлади. Кўпчилик ҳурматсизлик қилди, айримлар подшоҳга шикоят этди.
Подшоҳнинг одати кишиларнинг сўзларини эшитиб, кейин ҳукм чиқармоқ эди, Нуҳ алайҳиссаломни ҳам чорлади, барча гапларини тинглади, лекин қалбида умуман хайрихоҳлик топмади, Нуҳ алайҳиссаломнинг сўзлари унга кўп жўяли туюлди, лекин жиноят деб билмади.
“Инсонлар устидан менинг ҳукмим мутлақдир, – деди аъёнларига. – Ёки қудратимга шубҳангиз борми? Сизларнинг омонлигингиз учун хизмат қилаётганимни кўриб турибсизми?”
“Албатта! Кўриб турибмиз!” – дейишди аъёнлар.
“Шу омонликни олиб қўйиб, истасам, бошингизга кулфатлар солишимга ҳам ишонасизларми?” – кейинги саволни берди ҳукмдор.
“Ишонамиз! – деди барча вазирлар. – Сен бизга, халқингга раҳм қил! Адолат ва раҳматингни дариғ тутма! Истасанг, бизни ҳозиргидек омонликда яшатасан, истасанг, бошимизга оғир кунлар соласан! Биз сенга ўзимизни топширганмиз!”
“Демак, оламда бирор худо бўлса, ўша худо мен бўламан, – деди подшоҳ хотиржам. – Манави одамнинг гаплари алаҳсираш, холос. Гапига қулоқ солманглар!”
Бир амалдор ўрнида турди.