Tafakkur chizgilari

Sitsiliya deyarli 200 yil davomida Kalbiylar (948-1053) sulolasi boshqaruvidagi musulmon amirligi edi.

Bu davrda orol ilg‘or fan, me’morchilik va qishloq xo‘jaligi bilan tanilgan islom madaniyati markaziga aylandi. Palermo kabi shaharlar ravnaq topdi, olimlar, shoirlar va hunarmandlar jonli madaniy muhit yaratishga hissa qo‘shdilar.

XI asr oxirida normanlar Sitsiliyani zabt etganlarida, bu merosni darhol yo‘q qilmadilar. Aksincha, ular duch kelgan islomiy madaniyatning ko‘p jihatlarini saqlab qolishdi va hatto o‘zlashtirishdi. Rojer II hukmronligi davrida (1130-1154-yillar), Sitsiliya o‘rta asrlar Yevropasidagi eng ko‘p madaniyatli saroylardan biriga aylandiki, bu yerda norman, vizantiya va islom ta’sirlari uyg‘unlashdi. Arab tili ma’muriyatning rasmiy tili bo‘lib qoldi va Al-Idrisiy (Drezes) kabi musulmon olimlar norman saroyi uchun geografiya va fan sohasida ilg‘or asarlar yaratdilar.

Me’morchilikda normanlar islomiy uslublardan keng foydalandilar. Palermo shahridagi Palatin ibodatxonasi arab yozuvlari, muqarnas gumbazlari va ajoyib mozaikalari bilan ajralib turadi. Yana bir qirollik loyihasi bo‘lgan Zisa saroyi bevosita Shimoliy Afrikadagi islomiy saroylardan ilhom olgan.

Biroq, bu nisbiy bag‘rikenglik davri uzoqqa cho‘zilmadi. XII asr oxiriga kelib, lotin cherkovi va nasroniy zodagonlar musulmonlar ta’sirini kamaytirish uchun qirollikka bosim o‘tkaza boshladilar. 1160-yillardan 1230-yillargacha bo‘lgan davrda musulmonlarning bir necha qo‘zg‘olonlari qattiq jazo choralariga sabab bo‘ldi. So‘nggi zarba Fridrix II davrida berildi, u 1224-yilda qolgan musulmonlarning aksariyatini Italiyaning janubidagi mustahkamlangan Luchera shahriga surgun qildi.

XIII asr o‘rtalariga kelib, Sitsiliyada islom diniy kuch sifatida amalda yo‘q bo‘lib ketdi. Ammo musulmon aholisi quvib chiqarilgan bo‘lsa-da, islomiy madaniy ta’sirlar saqlanib qoldi: arabcha joy nomlari (masalan, Kaltanissetta yoki Qal’at an-Nisāʾ), qishloq xo‘jaligi usullari (sitrus yetishtirish kabi) va sug‘orish tizimlari asrlar davomida yashab keldi. Sitsiliya me’morchiligi, musiqasi va she’riyatida orolning islomiy o‘tmishi aks-sadosi saqlanib qoldi.

Bugungi kunda Palermoning Palatin kapellasi yoki Ziza saroyiga tashrif buyurganlar Sitsiliya sivilizatsiyalar chorrahasida turgan asrlarni eslatuvchi noyob arab-norman uyg‘unligini ko‘rishlari mumkin.

Qoʻshimcha mutolaa uchun:

📖 Metcalfe, Alex. The Muslims of Medieval Italy
📖 Johns, Jeremy. Arabic Administration in Norman Sicily: The Royal Diwan
📖 Amari, Michele. History of the Muslims in Sicily

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Ser Isaak Nyuton faqatgina fizik bo‘lmagan. U ilohiyot va alkimyo haqida ham ko‘p asarlar yozgan, uning Alloh va Muhammad ﷺ haqidagi qarashlari bizni hayratda qoldiradi.

Nyutonning Yahudo qo‘lyozmalari deb ataluvchi shaxsiy xatlari va yozuvlari to‘plamida, u o‘zini arianchi deb ataydi. Arianchilar Nikeya soborining Isoni Ota Xudo bilan abadiy va teng deb tan olishini rad etganlardir. Ular Iso Xudoga bo‘ysunadi, deb hisoblashgan.

Nyuton shunday yozadi:

📖"Buyuk dindan qaytish majusiylarning emas, balki nasroniylarning haqiqatdan yuz o‘girishidir." (Yahuda qo‘lyozmasi 1.1)

📖"Arianchilik eng birinchi va qadimgi an’ana edi. Muqaddas Bitiklarda ’Xudo‘ so‘zi hech qachon uch shaxsning uchovi birdan degan ma’noni anglatmaydi." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.3)

📖"Masih Injilni va’z qilish va insoniyatni qutqarish uchun yuborilgan, oliy Xudo sifatida sig‘inish uchun emas." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.5)

Nyuton, shuningdek, paygʻambarimiz Muhammad ﷺ haqida shunday yozadi:

📖"Muhammad arablarning dinini isloh qildi va ularni butparastlikdan yagona Xudoga ibodat qilishga o‘tkazdi." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.5)

U dunyo boʻyicha barcha zamonlarning eng mashhur insonlari roʻyxatida Paygʻambarimiz Muhammad ﷺ dan keyin ikkinchi oʻrinni qayd etgan.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

…қай бирингиз Мир Алишер Навоий ҳақидаги тарихий манбаларни астойдил ўргангансиз? Ҳазратнинг ўз даромадлари ҳисобидан Ҳиротда «Ихлосия», «Шифоия», «Низомия» мадрасаларини, «Халосия» хонақоҳини ва яна бир қанча масжидларни; Марвда «Хисравия» мадрасасини қурдирганларини; Фаридуддин Аттор қабрига мақбара ўрнаттирганларини биласизми? 9та ҳаммом, 20та ҳовуз, 90та работ барпо эттирганларини-чи? Қурдирган тўғонларининг аниқ ҳисоби йўқлигини, халқ учун нақ 300та иншоот қурдириб берганларини-чи? Ҳаммаси ўз ҳисобларидан қурилди – эҳсон йиғилмади, ғазнадан ўмарилмади, пиар қилинмади.

Тарихчи Хондамирнинг «Хулосат ул-ахбор» деган асари бор, ўқиб кўринг, Навоий ҳазратларининг зилзиладан шикастланган Ҳиротни қайта тиклаш ишларига ўз ҳисобларидан қанча маблағ сарфлаганларидан, қанча масжидни, қанча минора ва работларни таъмирлаб берганларидан хабардор бўласиз.

Навоий ҳазратларининг халққа жабр бўлмасин дея, бутун бошли Ҳирот аҳлига солинган солиқни бир неча бор ўз ҳисобларидан тўлаб берганларига бир эмас, бир нечта тарихчилар ўз асарлари орқали гувоҳлик беришади.

Манбаларга кўра, мадрасаларнинг нақ 12 минг нафар талабаси тўлиқ Навоий ҳазратнинг таъминотларида бўлган, яъни у зот бу талабаларнинг мавсумий кийим-кечагидан тортиб, ўқув қуролларию озиқ-овқатига қадар ўз зиммаларига олганлар ва яна уларга стипендия ҳам жорий қилганлар. Навоийга қарашли мадрасалардагина талабаларни дарсдан қолдириб, жамоат ишларига жалб қилиш, масалан, мадраса кўчасини тозалаш каби ишларга жалб қилиш маън этилган бўлиб, барча ишларга ҳазрат ҳисобларидан мардикор ёлланган. Бу мадрасаларнинг ўқув хоналарию ётоқхона жиҳозлари, ҳатто шамга қадар Навоийнинг ҳисобидан бўлган.

«Макорим ул-ахлоқ»да Хондамир ҳазрат Навоийнинг ўзларига қарашли мадраса мударрисларига маошдан ташқари катта ёрдамлар кўрсатганларини, уларга от-уловлар олиб берганларини, ҳатто отларини ем-хашак билан таъминлаганларини, уйи йўқ мударрисларга ҳовлилар инъом қилганларини ёзади. Ҳар ойда бу мадрасаларга ун, нон, ширинлик, чой ва бошқа озиқ-овқатлардан ташқари, (ҳозирги ҳисобда) 3 тонна гўшт ҳадя этганларини айтади.

Яна шу тарихчимизнинг ёзишича, Алишербек ҳазратлари ҳар йил бошида минг нафар камбағалга бошдан оёқ сарпо ҳадя этишни одатга айлантирганлар.

Бошқа манбаларда қайд этилишича, ҳазрат Навоий Халосия хонақоҳида ҳар куни мингдан ортиқ фақирлар учун овқат пиширтириб тарқаттирар эканлар.

Яна у зот ҳар йили муҳтож-мискинларга икки мингта пўстин, яна шунча чакмон, дўппию салла, кўйлак-лозим, пойабзаллар улашишни канда қилмаганлар.

Машҳад шаҳридаги Имом Ризо боғида эса Дор-ул-ҳуффо номли иморат барпо қилдириб, у ерда ҳам ҳар куни камбағаллар, муҳтожлар, касалмандлар, етим-есирларга уч маҳал овқат тарқаттирган эканлар. Маълумотларга кўра, Дор-ул-ҳуффода ҳар куни мингга яқин фақирнинг қорни тўяр экан.

Навоий ҳазратларининг саховатлари шу билан тугамайди. У зотнинг ўзлари қурдирган иншоотларда ишлаган усталарни; ўзларига қарашли ерларда, дўконларда, боғларда ишлаган одамларни қандай рағбатлантирганларини, мукофотлаганларини ёзаман десангиз, бир китоб бўлади. Тасаввур учун тарихчиларнинг биттагина таърифи кифоя: «Мир Алишер ҳазратлари у ишчиларни шу қадар иззатлар эдиларки, бундай иззатга давлат арбоблари ҳам мушарраф бўлмаган...»

Дилфуза Комил

@Tafakkur_chizgilari

Bizdagi va butun dunyodagi oʻzini boshqalardan aqlda, tafakkurda ustun hisoblovchi, oʻzgalarga yuqoridan nazar solib, ularni ilmda johillikda ayblovchi, dindagi g'ayb va moʻjizalarni toʻla-toʻkis inkor qilib yuboradigan agnost va deist qatlamning farosatsizligi va aqlsizligi haqida Islomning ikki buyuk darg'asi ibn Sino va ar-Roziydan eshiting:

(Ibn Sino) Maslahat: Ehtiyot bo‘lingki, aql-zakovatingiz va oddiy odamlardan ajralib turish istagi sizni eshitgan har narsangizni shoshma-shosharlik bilan rad etishga undamasin. Bunday munosabat beparvolik va aqlsizlikdir. Hali o‘zingizga aniq bo‘lmagan narsani inkor qilish, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan narsani qabul qilishdan kam aqlsizlik emas. Aksincha, hatto qulog‘ingizga yetib kelgan narsadan bezovta bo‘lsangiz ham, uning imkonsizligi isbotlanmaguncha, hukm qilishga shoshilmaslik tamoyiliga amal qilishingiz lozim. To‘g‘ri yondashuv shuki, agar dalillar boshqacha yo‘l tutishga majbur qilmasa, bunday masalalarni imkoniyat doirasida qoldirish kerak. Shuni bilingki, tabiat mo‘jizalarga to‘la, yuqori faol kuchlar va quyi passiv kuchlar birlashib, hayratlanarli natijalar keltirib chiqarishi mumkin.

Faxriddin ar-Roziy Sharhi: Yuzaki faylasuflar va ilmlar mohiyatini tushunmaganlar uchun mo‘jizalarni, g‘ayritabiiy hodisalarni hamda tanish urf-odatlar va o‘rnatilgan qoliplarga zid bo‘lgan har qanday narsani inkor etish odatiy holga aylangan. Ularning bunday qilishdan maqsadi oddiy xalqdan ajralib turish va aytilayotgan barcha narsalarga aldanib qolmaslikdir. Shayx (Ibn Sino) ularning yondashuvini qoralab, mulohazalarini rad etib, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani inkor etishdagi fahmsizlik, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani qabul qilishdagi fahmsizlikdan kam emasligini ko‘rsatib, haq edi.

Buning sababi shundaki, dalil-isbotlarsiz, tasdiq yoki inkor bo‘lishidan qat’i nazar, hali imkoniyat doirasidagi masala bo‘yicha qat’iy hukm chiqarish ahmoqlikdir. Oddiy odamlar dalilsiz tasdiqlaydigan ahmoqlar bo‘lsa, bu faylasuflar dalilsiz inkor etadigan ovsarlardir. Aslida, ahmoqlikning birinchi turi ikkinchisiga qaraganda xavfsizroqdir, zero, u payg‘ambarlarga va ilohiy qonunlarga bo‘ysunishga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, sakkizinchi mulohazada tushuntirilganidek, bu dunyoda tartibni va ma’lum darajada oxiratda baxt-saodatni kafolatlaydi.

Ikkinchi turdagi ahmoqlik esa bu dunyoda buzuqlik, axloqsizlik, yovuzlik, oxiratda esa baxtsizlikka sabab boʻladi. Shunday qilib, birinchi turdagi ahmoq – johil, ammo xavfsiz odam, ikkinchi turdagisi esa la’nati shaytonga o‘xshaydi.

Haqiqiy tadqiqotchi esa, agar u inkor yoki tasdiq uchun dalil topsa, unga amal qiladi; aks holda, u hukmni to‘xtatib turadi va masalani ehtimollik doirasida qoldiradi, uning haqiqatini ham, imkonsizligini ham tasdiqlamaydi.

(C) Imom Faxriddin ar-Roziy, Sharh al-Ishorot va at-Tanbihot

@Tafakkur_chizgilari

Musulmonlar yuksalgan davrda ta’lim yaxshiroq boʻlganining besh sababi

Biz zamonaviy taʼlimning tanqidchisimiz. Bir asr muqaddam tajribaviy usulda boshlangan hozirgi tizim allaqachon eskirgani sir emas.
Oʻrta asr islom diyorlarida esa ta'lim yuzlab yillar davomida muvaffaqiyatli davom etgan.

ESLATMA: Madrasa (ushbu maqolada) matematikadan tortib, fangacha va diniy ta’limgacha bo‘lgan barcha fanlarni qamrab olgan qadimgi maktab tizimiga ishora qilish uchun ishlatilmoqda. U faqat diniy ta’limga e’tibor qaratadigan zamonaviy dunyoviy versiyani koʻzda tutmaydi.

Oldinga intilar va hozirgi tizimimizni isloh qilishga harakat qilar ekanmiz, o‘tmishda samarali bo‘lgan tizimlardan muhim saboqlar olishimiz mumkin. Quyida qadimiy ta’lim tizimidan olinishi va zamonamizga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan beshta saboq.

1. U alohida qobiliyatlarga e’tibor qaratgan

Musulmonlar yuksalgan davrda madrasa tizimi ta’limga yagona yondashuv qo‘llamagan. Yetti yoshdan boshlab o‘quvchilar qobiliyatlariga qarab toifalarga ajratilgan va shunga mos ravishda ta’lim berilgan. Natijada o‘quvchilarga hayotda foydalanmaydigan narsalarni o‘rgatishga vaqt sarflanmagan.

O‘ylab ko‘ring: nima uchun til mutaxassisi o‘rta maktab matematikasini o‘rganishi kerak? Yoki matematika bilimdoni grammatikani chuqur o‘rganishi kerak? Nima uchun tarix ixlosmandi testdan o‘tish uchun ilmiy ma’lumotlarni yodlashi kerak? Yoki bo‘lajak olim turli urushlarning sanasi va nomlarini yod olishi shart?

Agar o‘quvchi o‘z qobiliyatlarini erta aniqlay olsa, u fanlarni shunga mos ravishda tanlashi mumkin. Bu esa ushbu qadimiy tizimning ikkinchi afzalligiga olib kelgan.

2. Talabalar ertaroq bitirishgan

Erta boshlash tufayli 13 yillik umumiy ta’lim dasturini o‘tab, nimaga ixtisoslashishni hal qilishga vaqt behuda ketmagan. Natijada, yuksalish davrida ko‘plab buyuk olimlar va shifokorlar maktabni bitirib, juda barvaqt yoshdayoq o‘z kasblarini boshlashgan.

Ibn Battuta 21 yoshida qozilik lavozimini egallagan. Ibn Sino esa 18 yoshida bemorlarni davolay boshlagan. Hatto Ibn Xaldun 17 yoshida islom ilmlari bo‘yicha oliy ma’lumotli bo‘lgan!

Bu faktlar qobiliyatlarga e’tibor qaratadigan tizimning afzalligini ko‘rsatadi. Ushbu shaxslarning har biri keyinchalik o‘z sohalarining afsonasiga aylanib, hayotlarini o‘z sohalarini o‘zlashtirish va rivojlantirishga bag‘ishlagan.

Tasavvur qiling, bugun odamlar yoshlikda o‘z qobiliyatlarini aniqlab, ertaroq o‘qishni tugatib, yoshlikdanoq o‘z meroslarini yaratishni boshlashlari mumkin. Odatda bekorga sarflanadigan umrning salmoqli qismi bunday tizim bilan hayotning eng samarali davriga aylanishi mumkin.

3. Ko‘plab ta’lim tizimlari mavjud edi

Yagona ta’lim tizimi hammaga foyda keltirmaydi. Odamlar turli yo‘llar bilan o‘rganishadi, shuning uchun turli tizimlarni taklif qilish kerak. Shunda har bir o‘quvchi o‘z o‘qish uslubiga eng mos keladigan tarzda ta’lim olishi mumkin.

Buni biz Musulmon oltin davrining dastlabki davrlarida ko‘ramiz. Ba’zi buyuk olimlar madrasa tizimidan o‘tgan, boshqalari esa uyda kitob o‘rganishgan. Ba’zilar o‘z laboratoriyalarida tajriba o‘tkazishgan, boshqalari ustozlar poyida oʻtirib, ulardan saboq olishgan. Ba’zilar esa bularning barchasini hayotlarining turli bosqichlarida qo‘llashgan.

Xullas, ta’lim yana dolzarb bo‘lishi uchun bitta tizim hammaga mos keladi degan fikrdan voz kechishimiz kerak. Bizga ko‘proq xilma-xillik zarur. Agar kimdir g‘oyat kitobxon bo‘lsa, uyda qolib, iloji boricha ko‘proq kitob o‘qishiga imkon berilsin. Agar kimdir tajriba orqali yaxshiroq o‘rgansa, uni maktabdan tashqarida tajriba o‘tkazish uchun laboratoriya berilsin. (Eynshteynning ota-onasi ham shunday qilgan)

4. Ular fanlarni islomiy va dunyoviy fanlarga ajratmaganlar

Zamonaviy dunyoda maktab va madrasaning ajralishi mustamlakachilik asorati bo‘lib, musulmonlar ongiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Musulmonlarning butun avlodlari matematika, fan va tilning Islomga hech qanday aloqasi yo‘q, degan fikrda ulg‘aydi. Ular Islomni faqat ikkinchi darajali, "dunyoviy fanlar" esa asosiy vazifa deb o‘ylashadi.

@Tafakkur_chizgilari

Aslida, Islom bizni barcha foydali bilimlarni faol o‘rganishga undaydi.

Musulmonlar oltin davrida bu tabiiy hol edi. Al-Xorazmiy murakkab Islomiy meros masalalarini hal qilish uchun algebrani kashf etdi. Ibn Sino tibbiyot bilan shug‘ullandi, chunki Payg‘ambarimiz (s.a.v.) har qanday kasallikning davosi borligini o‘rgatganlar. Ibn Xaldun tarixni o‘rgandi, chunki Qur’on bizni tarixdan saboq olishga chaqiradi. Bularning barchasi bir-biri bilan uzviy bog‘liq edi. Biz fanlarni diniy va dunyoviy deb ajratmaydigan ta’lim tizimiga qaytishimiz kerak. Eng muhimi, foydali bilim olishdir.

5. U oliy maqsadga xizmat qilardi

Musulmonlar oltin davrida ta’lim asosan boylik, shuhrat va mavqega intilishga qaratilmagan. Madrasa tizimining birlamchi maqsadi Allohga xizmat qiladigan va Uning yaratganlariga g‘amxo‘rlik qiladigan shaxslarni tarbiyalash edi.

Ta’lim o‘zi uchun emas, jamiyat uchun edi. U nafs uchun emas, Alloh uchun edi. Va u faqat cho‘ntaklarni to‘ldirish uchun emas, balki dunyoni yaxshilash uchun edi. Shuning uchun ham Musulmonlar oltin davrida bepul sog‘liqni saqlash (hatto hayvonlar uchun ham), bepul ta’lim, xayriya ishlariga bag‘ishlangan butun tizimlar va umuman olganda, oddiy odamlar uchun baxtliroq hayot mavjud edi.

Faqat moddiy muvaffaqiyatga yo‘naltirilgan ta’lim tizimi mag‘lubiyatga mahkum. Bunday tizim xudbinlar va o‘zini sevuvchilarni yetishtiradi. U bizni eng muhim narsadan chalgʻitadi: Yaratuvchini Uning yaratganlariga g‘amxo‘rlik qilish orqali mamnun etishdan.

@Tafakkur_chizgilari

Bugun biz duchor boʻlayotgan xavf ildizi dindan emas, balkim oʻlim toʻshagidagi madaniyatning alomatlaridan biri bo‘lgan tobora kuchayib borayotgan aqliy tanazzuldan kelib chiqmoqda.

Qadimgi Rimda respublika parchalanib, Sezarlar ilohiylashtirilganda, Rim Senati imperatorning shunchaki aks-sadosiga aylanganda, xalqning diqqati bir qator chegara urushlari va maydonlardagi shafqatsiz hamda dabdabali tomoshalarga chalg‘itilgan edi. Ko‘ngilochar tadbirlarning jo‘shqinligi qadimgi Rimning hissiy va aqliy hayotini tamomila zabt etdi. U fuqarolik va siyosiy muloqotni zaharlab tashladi. Ijtimoiy tanqidchilar endi so‘zga chiqadigan minbar topolmay qolishdi. Ularga masxara va g‘azab bilan javob qaytarilardi. Fuqaroning fikrlash huquqi umuman yo‘q edi.

Biz ham bugun bir paytlar mazmunli munoqasha va bahs-munozaralar o‘tkazishimiz, jamiyatimizda vatandosh oʻlaroq ishtirok etishimiz mumkin bo‘lgan jismoniy makonlardan mahrum bo‘ldik. Jamoat markazlari, qishloq maydonlari va shahar yig‘ilishlari, demokratik ishtirokni ta’minlagan jamoat maskanlari o‘rnini xususiy hududlar, savdo markazlari egalladi. Bu joylarga biz iste’molchi sifatida kirishimiz mumkin, ammo vatandosh sifatida kirishimiz taqiqlangan. Jamoat makonlarining xususiylashtirilishi bizni televideniye va internetning yolg‘iz virtual olamiga itarib yubordi. U bizni boshqalardan ajratib qo‘ydi. Bu yakkalangan, jonsizdek tuyuluvchi virtual olamlar g‘alati aralashmalardir. Ular bizga qudratli (garchi nomsiz bo‘lsa-da) hamjamiyatning bir qismi ekanligimiz hissini beradi.

"Reality" teleko‘rsatuvlaridan tortib, ulkan sport tadbirlari va shirinqovoq musiqiy filmlarigacha bo‘lgan sentimental dramalar va beburd tomoshalar ichki hayotimizning gʻovak bo‘shliqlarini to‘ldiradi. Bu tomoshalar umumiy madaniy tajribaga aylandi va muloqot uchun umumiy so‘z boyligini ta’minlaydi. Biz soatlab yolg‘iz holda ekranlar qarshisida o‘tiramiz. Non va tomoshalar bizni maftun etadi va chalg‘itadi. Biz sehrlangan holda o‘tirar ekanmiz, korporatsiyalar asta-sekin demokratik davlatni parchalab tashlamoqda. Bizni johil qoldirmoqda va ovuntirmoqda.

(C) Chris Hedges

@Tafakkur_chizgilari

Islomda "Erkinlik" tushunchasi

“Erkinlik” deb atalgan faoliyat, holat hisoblanmish hurriyatda emas, balki amal hisoblanmish ixtiyorda aks etadi. Ixtiyorda nazarda tutilgan harakat bir qancha muqobil emas, balki ikki muqobil: yaxshi yoki yomon o'rtasida tanlov qilishdir. Ixtiyor so‘zi, “yaxshi” ma’nosini anglatuvchi “xayr” so‘zi bilan bir xil oʻzakka ega boʻlgani va u bilan bog‘langanligi sababli, ixtiyorda ikki muqobildan “yaxshisi”, “yaxshirog'i” yoki “eng yaxshisi”ni tanlash nazarda tutiladi.
Bu nuqta eng muhimi, chunki u erkinlik haqidagi falsafiy savolga mos keladi.

Demak, ikki muqobildan yomonini tanlash ixtiyor deyish mumkin bo'lgan tanlov emas, darhaqiqat bu o'ziga nisbatan qilingan nohaqlik (zulm)dir. Erkinlik insonning haqiqiy va asl tabiati, ya'ni haqqi va fitrati taqozo qilganidek harakat qilishdir, shu bois faqat yaxshilikdan bo'lgan tanlovni amalga oshirishni "erkin tanlov" deb atash mumkin.

Demak, yaxshilikni tanlov qilish erkinlik harakatidir, shuningdek, bu o'z-o'ziga nisbatan qilingan adolat (adl) amalidir. U yaxshilik va yomonlik, fazilat va illat ilmini nazarda tutadi; holbuki, illatni tanlash tanlov emas, chunki u johillik asosida hayvoniy quvvatlarning nuqsonli jihatlariga moyil bo'lgan ruhning vasvasasi mahsulidir.

Shu sabab, bu erkinlikni amalga oshirish emas, boisi erkinlik yovuzlikka undaydigan ruh quvvatlari tizginidan ozod bo'lishni anglatadi.

Ixtiyor - bu o'z-o'ziga nisbatan adolat bilan yakun topuvchi fazilatlarga muvofiq ikkita muqobilning eng yaxshisini tanlashning kognitiv harakati va bu erkinlikni amalga oshirishdir. Yaxshilik ezgulik orqali qaror topadi. Islomda barcha fazilatlar, jumladan, donolik, halimlik, jasorat, adolat kabi asosiy fazilatlar va ularning bo'limlari Qur'ondan va Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ibratli hayotlaridan olinganligi uchun diniy fazilatlar sanaladi.

© Islom metafizikasiga kirish (Prolegomena to the Metaphysics of Islam), Sayyid Naqib al-Attas

@Tafakkur_chizgilari

Qur’on boshqa dinlarning o‘z e’tiqodlariga amal qilish huquqlari haqida qat’iy ta’kidlaydi. U tinch aholiga qilingan hujumlarni Islomga zid deb keskin qoralaydi. Unda har qanday turdagi o‘z joniga qasd qilish harom ekanligi aytilgan. Ko‘plab yangi ateistlar tomonidan Islom bilan tenglashtiriladigan o‘z joniga qasd qilish usuli musulmon dunyosidan kelib chiqmagan.

Aslida, bunday terror dindan emas, balki radikal G‘arb g‘oyalaridan, ayniqsa leninizmdan kelib chiqqan. 1991-yil may oyida Rajiv Gandini o‘ldirish uchun o‘z joniga qasd qilish nimchasini ixtiro qilgan Tamil yo‘lbarslari esa Shri-Lankaning Tamil hududlaridagi hindu oilalari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan marksistik guruh edi. O‘z joniga qasd qilish – bu sizda artilleriya, samolyotlar yoki raketalar bo‘lmaganda va bosqinchi kuchga maksimal dahshat solmoqchi bo‘lganingizda qo‘llaydigan usul. U XIX asr va XX asr boshlarida dunyoviy anarxistlar tomonidan qo‘llanilgan.

Ular bizga avtomobil bombasining ilk ko‘rinishini qoldirgan: 1920-yil 16-sentyabrda Uoll-stritda portlatilgan portlovchi moddalar ortilgan ot aravasi. Hujumni anarxistlar Sakko va Vanzettining qamoqqa olinishiga norozilik sifatida italiyalik muhojir Mario Buda amalga oshirgan. Natijada 40 kishi halok bo‘lgan va 200 dan ortiq kishi yaralangan.

Keyinchalik o‘z joniga qasd qilish usuli "Hizbulloh", "Al-Qoida" va "Hamas" tomonidan qo‘llanilgan. Ammo Yaqin Sharqda ham o‘z joniga qasd qilish hujumlari faqat musulmonlar tomonidan amalga oshirilmagan. Livanda 1980-yillarda fransuz, amerikalik va isroillik nishonlarga qilingan o‘z joniga qasd qilish hujumlari paytida islomiy fundamentalistlar tomonidan atigi sakkizta shunday hujum amalga oshirilgan xolos. Yigirma yettitasi kommunistlar va sotsialistlarning ishi bo‘lgan. Uchtasi esa nasroniylar tomonidan amalga oshirilgan.

Islom madaniyati va an’analarini o‘rganishdan bosh tortish, musulmonlarni insoniylikdan mahrum qilish, dunyoning buyuk sivilizatsiyalaridan birining intellektual an’analari va madaniyatini butunlay mensimaslik o‘z-o‘zini tahlil qilish va aqliy izlanishdan nafratlanuvchi kishilarga xosdir. Bu murakkablikni tushunish uchun shiorlar va iboralarga yopishib olish emas, balki mehnat va izchil o‘rganish talab etiladi. Ma’rifatparvar va bag‘rikeng sivilizatsiyalar AQSH va Yevropa doirasidan tashqarida ham gullab-yashnagan.

(C) Chris Hedges, mutafakkir yozuvchi, (Why I Don't Believe in Atheists)

@Tafakkur_chizgilari

Falastinda mana shunday shukuh, shukronalik, shodiyona abadiy davom etsin deymiz. Bu voqea biz uchun oddiy boʻlib koʻrinsa-da, bir yarim yildan buyon betinim urush va tartibsizlik iskanjasida qolib kelgan xalq uchun bu cheksiz quvonch, taʼriflab boʻlmas surur lahzasidir.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil AQSHga soʻzsiz boʻysunadi. Koʻpincha aksinchasi deb ham aytiladi. Ya'ni AQSh Isroilning yugurdagi, qoʻgʻirchog'i deb. Ammo soʻnggi kunlardagi sulhdan soʻng Isroil AQShning rahbarlari chizgan chiziqdan sira chiqmasligi, unga yetkazilgan har qanday buyruqqa soʻzsiz itoat etishini amalda koʻrsatdi.

Tramp saylovlardan soʻng agar tutqunlarni Hamas ozod etmasa, Falastinni doʻzaxga aylantirishi haqida nutqida aytib oʻtgan edi. Ammo inauguratsiyadan bir necha kun burun butunlay teskari vaziyat yuz berdi.

AQShning boshqa prezidentlari qatori Tramp ham oʻz prezidentligini katta xato bilan boshlashni istamadi. Gʻazoda qirgʻinning davom etishi uning obroʻsiga juda jiddiy taʼsir etgan boʻlardi, eng kamida Amerika fuqarolari oʻrtasida. Shu bois u Netanyahuga sulh tuzish toʻgʻrisida buyruq berdi.

Bu yerdan chiqadigan xulosa shuki, Amerika prezidenti Isroilga "toʻxtat" desa, Isroil darhol toʻxtatadi. Shu bilan butun urushga yakun yasaladi. Genocide Jo esa urushning davom etishiga qasddan yoʻl qoʻyib berdi. Uni oldini olish uchun hech qanday harakatga qoʻl urmadi.

Albatta bu yerda Tramp ishni oʻz manfaati, xalqi orasidagi obroʻ-eʼtiborini yoʻqotmaslik, balki orttirish ilinjida amalga oshirdi. Chunki xalqning Isroilga nisbatan qarashlari soʻnggi bir yarim yillik urush davomida keskin oʻzgardi. Undan boshqa rahbar mansabga kelgan taqdirda ham xalqiga yon bosishga katta ehtimol bilan majbur boʻlardi.

@Tafakkur_chizgilari

Gʻarb va musulmon dunyosini bir biridan fundamental fatovut ajratib turadi. Va bu fundamental tafovut diniy tayanchga ega. Shu nuqtayi nazardan ikki oʻrtadagi har qanday nizo, konflikt diniy asoslarga koʻra yuzaga keladi. Isroil bu Gʻarbning dunyoning markazida qurilgan loyihasi. U arab diyorlarining totuvga erishib, diniy gʻoya atrofida takomillashuvining oldini olish maqsadida tashkil etilgan. Gʻarb boʻylab shu tushunchani falsafiy va diniy jihatdan yaxshi anglab turganlar bugungi vaziyat ular uchun chindan yutqiziq ekanini juda durust idrok etyapti. Va bu yoʻlda Isroilning matonat bilan turib berishi uchun ular katta resurs va mablagʻlarni ajratishdan tap tortmaydi. Ularning musulmon tafakkuriga boʻlgan gʻaraz va adovati hamda raqobatchiligi tor doiradagi holat boʻlib, buni asosan Gʻarbning yuqori elitalarining ajdodlardan meros intellektual faoliyatining bir qismi deyish mumkin. Gʻarbdagi avom, oʻrtamiyona kishilar ayni sabablarga koʻra bunday yovuz va qabih ishlarga aralashmagan, ulardan gʻofil va bexabar qolishi, anglagan oʻrinlarda esa adolat haqqi yoʻlida ularga qarshi chiqishi tabiiy bir hol. Gʻarbning yuqori doiralari mashgʻul boʻlib turgan bunday intellektual oʻyin esa yangi emas, bu uzoq tarixga ega. Dastlabki ildizlarini salb yurishlariga bogʻlash mumkin boʻlgan bunday tor doiradagi faoliyatni koʻpincha butun bir xalqlarni oʻzga xalqlarga qarshi qoʻyish orqali imkonli qilingan. Ya'ni gʻarbdagi avom uchun sharqni yoki musulmon dunyosini yoppasiga yomon koʻrsatish rahbarlik darajasidagi ishlarni idora etuvchilar uchun odatiy hol edi. Hozir ham mazkur faoliyat uchun yuzlab million dollar ajratiladi.

Bu nimani anglatadi? Vaziyat biz tashqaridan koʻrib turgandek sodda va joʻn emas. Gʻazo ahli qoʻllab kelayotgan gʻoyaviy kuchning ahamiyati bu oʻrinda shu darajadaki, bu xuddi yuz minglab askarga qarshi bir necha ming kishi bilan pirovardida gʻalabaga erishish darajasida jang qilishga oʻxshaydi. Shuning uchun ham bu jangning koʻlamini raqamlar bilan baholan, izohlab, taqqoslab boʻlmaydi. Unga qarshi koʻproq diniy va fikriy sabot, matonat, metin ishonch bilangina kurashish mumkin edi. Va bunga haminqadar erishildi. Natijasiga ayni chogʻda shohid boʻlib turibmiz. Bugungi kunda dunyoning aksar oʻlkalari gʻarbga yengilgan hisoblanadi. Gʻarb madaniyati, diniy yoʻli, qadriyat va tarixiy yoʻnalishi, fikrlash va dunyoqarashiga sodiqlik mazkur taslimiyatning bir koʻrinishidir. Bunday taslimiyatni qabul etishni istamaganlar esa doim dushman oʻlaroq koʻrilgan. Gʻarb hozirgi qudratiga faqatgina iqtisodiy kuch-quvvati bilan emas, aqllarni lol etuvchi falsafiy, diniy, fikriy yetukligi ortidan erishdi. Buni inkor qilib boʻlmaydi. Unga qarshi akademik va intellektual saviyada emas balki, hissiyot va idrok, harakat va faoliyat, yashash tarzi va butun hayot yoʻli orqali kurashadiganlarni mana shunday ogʻir qismat va qiyinchilik qarshi oladi. Ushbu yoʻl bugungi musulmon oldiga qoʻyishi kerak boʻlgan eng katta maqsaddir.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil kuchlari va Hamas oʻrtasidagi otashkesim hamda mahbuslarni ozod qilish boʻyicha kelishuvga nihoyat erishildi. Uzoq kutilgan onlar ham keldi. Ammo bungacha shu vaqtgacha misli koʻrilmagan talafot va qirgʻinlarga yoʻl qoʻyildi. Ayni paytda vayronaga aylangan hududni qayta tiklash kamida 1.2 milliard dollar va 15 yil vaqt talab qiladi. Gʻazodagi jami binolarning 70 foiz qismi butunlay vayron boʻlgan. Binolar qoldiqlari, tosh va betonlarning jami hajmi 42 million tonna boʻlib, bularni tozalash uchun juda katta resurs va energiya talab etiladi. 1.8 million kishi boshpanasiz qolgan. Umumiy zarar koʻlami 19 milliard dollarga yaqinlashadi. Oʻtgan vaqt mobaynida hududdagi chorvaning 95 foiz qismi so'yilgan. 137 ta maktab va universitet, 823 ta masjid vayron boʻlgan. Yoʻllarning uchdan ikki qismi yaroqsiz holga kelgan. 46 ming kishi halok boʻlgan. Bundan tashqari bu miqdor yana yarim baravarga oshishi mumkin.

@Tafakkur_chizgilari

Muhammad (s.a.v.)ni nima uchun barcha e’tiqodlar tomonidan Allohning payg‘ambari sifatida qabul qilinishi va tan olinishi kerakligi xususida

Siz shuni tushunishingiz kerakki, Alloh taolo odamlarning fitriy mayllarini turlicha qilishining yagona sababi ularni kelishtirishdir, biroq U ularning farovonligiga zid ravishda ularni kelishtirishni istamadi. Agar odamlar o‘zlariga yoqqan va yoqmagan ishlarda turfa xohish-istaklarga va majburlashlarga duchor bo‘lmaganida edi, ularning har biri savdogar va hunarmand bo‘lishni yoxud qirollik va hukmronlik yoʻlini tanlashi mumkin edi.

Bu esa odamlarning yashashiga imkon bermasdi va ularning farovonligi uchun halokatli bo‘lar, falokat va vayronagarchilikka olib kelardi. Basharti ular turli rag‘batlarga bo‘ysunmasa va undovlarga ergashmasa, ular qon olishdan, hayvonlarni davolashdan, qassoblik va teri oshlashdan butunlay qochgan bo‘lardilar.

Odamlarning barcha toifalarida o‘z kasblari haqida yuqori fikrda bo‘lish uchun asos mavjud. Ana shu narsa ularga o‘z ishlarini yengilroq qiladi. Masalan, agar to‘quvchi o‘z hamkasbining biror ishni beo‘xshov bajarganini, texnikasi noʻnoqligini yoki qo‘polligini ko‘rsa, unga: "Sen ahmoq qon oluvchisan" deydi, agar qon oluvchi o‘z hamkasbining biron ishni beo‘xshov bajarganini ko‘rsa, unga: "Sen beso‘naqay toʻquvchisan!" deydi. Shuning uchun ham ular o‘z farzandlariga faqat o‘z kasblari: to‘quvchilik, qon olish, hayvonlarni davolash va qassoblik qilishga ruxsat beradilar.

Agar Parvardigor farqlilikni kelishuv va do‘stlik sababiga aylantirmoqchi bo‘lmaganda edi, U birovni past bo‘yli, birovni novcha, birovni chiroyli, birovni xunuk, birovni boy, birovni kambag‘al, birovni aqlli, birovni aqli past, birovni ziyrak, birovni esa ahmoq qilib yaratmagan bo‘lardi. U ularni sinash uchun turlicha qildi, zero, ular bo‘ysunish va itoat etish orqali haqiqiy baxtga yuzlashadilar. Shu bois, U zot ularni jamlash uchun ajratib qo‘ydi va ularni itoatda birlashtirish orqali oxiratdagi mukofotda jam etmoqchi bo‘ldi.

Oliy zotga barcha hamd-u sanolar bo‘lsin! Uning sinovlari qandayin ezgu va o‘rinli, Uning yaratig'i qandayin buyuk, Uning boshqaruvi qandayin mukammal! Agar hamma to‘quvchilik ishidan qochganda, biz yalang‘och yurgan bo‘lardik, agar hamma qurilish mehnatidan qochganda, ochiq dalalarda yashardik, agar hamma dehqonchilikdan qochganda, oziq-ovqat yo‘q bo‘lib ketardi va hayot oʻz barqarorligini yoʻqotardi. Shu bois, U zot ularni qiynamay bo‘ysundirdi va ularni qiziqtirmay xohish-istak bilan gʻarq qildi.

Agar odamlarning tabiati va rag‘batlari bir xil bo‘lganda, ular faqat eng jozibali narsalarni, eng mo‘tadil mintaqalarni va eng markaziy shaharlarni tanlashgan bo‘lardilar. Agar shunday qarorga kelishsa, markaziy joylarni egallash uchun jang qilishar va baland yerlar uchun talashishardi; hech bir mintaqa ularning hammasini sig‘dira olmagan va hech qanday tinchlik shartnomasiga rioya qilinmagan bo‘lardi. Shuning uchun ular Allohning bo‘ysundirishi tufayli juda mamnun bo‘ldilar.

Bundan boshqacha bo‘lishi mumkinmi? Agar o‘rmon aholisini sahrolarga, tekislik aholisini tog‘larga, tog‘liklarni okeanga va chodir aholisini g‘isht uylarga ko‘chirsangiz, ularning qalbini tashvish qamrab olardi va ularni haddan tashqari raqobat yutib yuborardi.

(C) Al-Johiz, "Paygʻambarlik dalillari" asaridan

@Tafakkur_chizgilari

Исломни қабул қилган яҳудий мутафаккири – Муҳаммад Aсад

Томоша қилинг 👉 https://youtu.be/bzNFexpGbRs

©️Azon Global

Dunyoda telba siyosatchilar juda koʻp uchraydi. Ularning ahmoqona siyosatidan koʻpincha uchinchi dunyo mamlakatlari, jumladan musulmonlar aziyat chekadi. Siyosatning oʻzi qingʻir ish boʻlgach, deyarli doim oʻziga bino qoʻygan, aqldan ozgan va kaltabin kimsalar kursilarni band etadi.

G‘azoni 460 kun tinimsiz bombardimon qilib, (Falastinliklarga qarshi 70 yildan ortiq urushning davomi sifatida), 46 000 kishining yostigʻini quritgach va yana 60 000 kishini ochlikdan halok qilgach, sobiq siyosatchi sifatida turli lavozimlarda xizmat qilgan, jurnalist va yozuvchi Maykl Gove sionistik Isroil okkupatsion kuchlarini Tinchlik uchun Nobel mukofotiga loyiq deb hisoblashini bildiribdi.

Maykl Gove o‘zini konservativ deb ataydi, ammo ayni damda LGBTni qo‘llab-quvvatlaydi. U mag‘rur sionist va neokonservator ekanligini ochiq ta’kidlaydi. "Tanamda jonim bor ekan, Isroilni qo‘llab-quvvatlayman" degan u.

@Tafakkur_chizgilari

Gʻazodagi fojia qasddan amalga oshirildi. Los-Anjelesdagi yongʻinlar esa qasddan amalga oshirilgan ishning bevosita oqibatidir. Ikkisi bir biriga juda bogʻliq. Birini ikkinchisiga bogʻlamaslik kerak deyish esa voqelikni toʻla idrok etmaslik deganidir. Aslida ikkisining ham sababchisi bitta: AQShning cheksiz kuch-qudratga ega boʻlgan militarizmi va uning atrofidagi byurokratiya. Oʻzbekistondagi adolat bilan bogʻliq muammolarga xalq ham aybdor boʻlgani (chunki u siyosat bilan shugʻullanmayapti, oʻz haqqini talab qila bilmayapti) singari, AQSHning oddiy fuqarosi qaysidir maʼnoda bugungi kunda ham Gʻazodagi holat uchun, ham Los-Angelesdagi yongʻinlar uchun bilvosita aybdor. Chunki ular ham propaganda va manipulyatsiyaga osongina qurbon boʻlishdi. Yetarlicha siyosiy-huquqiy faollik koʻrsatishmadi. Voqelikdan gʻofil qolishdi. Shu bois bu voqealarga achinish barobarida asl sababchilar bilan bir qatorda oddiy aholini ham aybsitish ayb emas. Biroq bu bilan qudratli yirtqichlarni diqqatdan qochirmaslik kerak.

@Tafakkur_chizgilari

Bo‘shliq o‘z-o‘zidan nolga asoslangan energiya olamini harakatga keltirish uchun qandaydir ijobiy zaryadlangan bo‘lishi kerak.

Bo‘shliqda qandaydir nomutanosiblik, qandaydir nomuvofiqlik, hatto narsa deb ta’riflab boʻlmaydigan qandaydir "u" mavjud. Qanday qilib to‘satdan mutlaq yo‘qlik kvant mexanikasi qonunlariga bo‘ysuna boshlaydi?

Diniy marosimlar ushbu Zotga nisbatan ehtirom ifodasi; voqelikning bu ta’riflab bo‘lmas manbasiga yoki kelib chiqishi yoki mohiyatiga qaytish istagi. Din so‘zining o‘zagi "religio" bo‘lib, u qayta bog‘lash yoki bir-biriga bog‘lash degan ma’noni anglatadi, ya’ni u insonlarni o‘zlarining sir bo‘lgan mohiyati bilan bog‘laydi. Bu hayrat tuyg‘usini ateistlar mutlaqo inkor eta olmaydilar, bartaraf eta olmaydilar. Barcha buyuk olimlar kabi Dokins ham "hayrat"ga tushadi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Buyuk sir

Ateizmdan qo‘rqish yoki unga taqiq qoʻyishning hojati yo‘q. Chunki unda hech qanday kuchning oʻzi yo‘q. To‘g‘ri yondashilsa, uning hech qanday jiddiy mohiyatga ega emasligi ayon boʻladi. Har bir sinchkov aql egasi (ayrim odamlarda ma’lum darajada tabiiy psixologik xususiyat oʻlaroq mavjud) odatda hayotining eng dastlabki bosqichlarida ateizmga moyillik bildirishi mumkin, ammo koʻp oʻtmay u uning jiddiy asosi yo‘qligini anglaydi, zero, dindagi asosiy tushunchalar uning ongida asta-sekin qayta ta’riflanadi va u uchun ateizmni qabul qilish deyarli imkonsiz bo‘lib qoladi.

Biroq, ba’zilar jiddiy diniy izlanishlar, din va fan falsafasi bilan yetarlicha mashgʻul boʻlmagani (bu borada koʻp oʻqimagani) sababli unga yopishib olishadi. Ateistlar odatda diniy mavzularni to‘g‘ri yoki umuman tushunmaydigan ayrim dindorlar bilan bir xil darajada/saviyada bo‘ladi. Masalan, ikkala toifa ham Xudoni go‘yoki binokl orqali topish mumkin bo‘lgan qandaydir ulkan kosmik politsiyachi deb tushunadi. Yoinki diniy marosimlarni ma’nosiz va ongsiz takrorlanadigan mexanik harakatlar deb hisoblaydi.

Haqiqatan, ateizmga pozitsiya oʻlaroq muxlis boʻlish mumkin emas. Agarda Xudoni Zohir va Botin nuqtayi nazaridan ta’riflasak, ateizm o‘z-o‘zidan yo‘qqa chiqadi. Gap shundaki, voqelikning ikki jihati mavjud va ikkisi ham inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Bulardan biri zohiriy qism, ya’ni barchamiz ishtirok etadigan hozirgi voqelik bo‘lib, uni hech bir teist yoki ateist inkor eta olmaydi. Bu zohiriy jihatni hamma idrok etadi.

Shunday ekan, bu Xudomi? Biz hammamiz unda ishtirok etadigan bu zohiriy haqiqat dinlar Xudo deb ataydigan narsami? Aslo, bu to‘liq/mutlaq tasvir emas. Ateistlar bu voqelik mavjudligini tan olishadi. Bu biz uchun mavjud bo‘lgan borliqdir. Xo‘sh, din taklif qilayotgan qo‘shimcha jihat nima? Ateist nimani e’tibordan chetda qoldirmoqda? Ateist ushbu voqelikning "botin", ya’ni yashirin tomonini nazardan qochiradi. Biroq bu yashirin tomon ko‘r-ko‘rona ishonch yoxud odamlarga taklif qilinayotgan va keyin majburlanadigan bo‘shliqlar xudosi emas, balki ilgari qayd etilgan mavjud borliqning mohiyatiga, kelib chiqishiga yoki manbasiga ishora qiladi. Va bu mavjud voqelikning mohiyati yoki kelib chiqishi sir (yoki "g‘ayb")dir.

Boshqacha aytganda, barchamiz yashaydigan bu voqelik mavjud. Savol shundaki, uning mohiyati nimada, umuman har qanday narsaning mohiyati nimada? Bu savol ustida mushohada yuritsak, u shunchaki tafakkurimizdan chetda qolganini tushunamiz. Haqiqatni moddadan zarrachalarga, energiyaga, fizika qonunlariga qadar qisqartirishga harakat qilganimizda esa, oxir-oqibat sirning boshi berk ko‘chasiga kirib qolamiz.

Voqelikning mohiyati tilimizdan, tafakkurimizdan, fanimizdan, dinimizdan va falsafamizdan chetga chiqadi. Zohir/hozirgi voqelik mohiyatining bu chetga chiqishi din "transsendentlik" (Az-Zot) deb ataydigan narsadir. Bu mavhum taklif emas. Buning uchun hech qanday isbot-dalilning keragi yo‘q. Zohir va botin deb qaralsa, uni rad etish shunchaki imkonsiz.

Ushbu yashirin jihat, manba, kelib chiqish, mohiyat (biz uni turli nomlar bilan atashimiz mumkin) oliy darajadagi sirdir. Aynan shunga qarab din diniy qo‘rquv va hayratni yuzaga chiqaradi. "Taqvo" so‘zining ma’nolaridan biri Allohga nisbatan qo‘rquv, hayrat yoki taajjubni anglatadi. Ibn Arabiy hayratlanish yoki "hayrat"ni bilimning eng yuqori darajasi deb ta’riflagan.

Ateistlar faqat bitta savolni ko‘rib chiqishlari kerak: ushbu bizga "berilgan" voqelik nima? Bu borliq. Hayot yoki biologiya uchun mo‘ljallanmagan. Yo‘q. Dizayn dalillaridan foydalanish shart emas. U faqat mavjudlikning o‘zi haqida. Shunchaki oʻz-o'zidan mavjud. Nima uchun bu vujud/mavjud? Nega yo‘qlik emas? Bu vujudga kelgan mavjudlik qandayin ajabtovur narsa? Bu qanday mo‘jiza?

Zamonaviy fiziklar mavjudlik yoki vujud yoki voqelik deb ataladigan mazkur hayratlanarli narsani mutlaq yo‘qlik o‘rniga tushuntirishga harakat qilishadi. Ular buni tushuntirganda, "berilgan" muammosini chetlab o‘ta olmaydilar. Ya’ni biror narsani oldindan taxmin qilishga to‘g‘ri keladi.

@Tafakkur_chizgilari

Bizda (musulmonlarda) tarix yo‘q

Musulmon tarixi hali yozilgan emas, biz biladigan tarixni biz uchun Yevropa yozib bergan. Bizning tariximiz mavjud emas. Biz, masalan, vaqtida shariat qonunlariga amal qilgan bo‘lsak-da, uning tarixini yozmaganmiz. XIX-XX asrlarda Yevropa keladi va shariat tarixini yozadi, soʻng buni mustamlakalariga olib boradi, va biz uni standart bilim sifatida qabul qilib, takror-takror foydalanaveramiz. Aslida bu tarix mustamlakachilik tarixi bo‘lib, mutlaqo mafkuraviy va musulmonlar uchun foydalanish nuqtai nazaridan zararlidir. Eng hayratlanarlisi shuki, ko‘pchilik musulmonlar buni ilohiy haqiqat deb ishonadi.

(C) Voil Hallaq, Kolumbiya universiteti professori

@Tafakkur_chizgilari

Baraka tushunchasi bugungi zamonaviy isteʼmolchi madaniyati tutuviga teskari proporsionaldir. Barakaning mohiyati koʻp topish, qoʻlga kiritishda emas, balki topilganini muvofiq sarflashdadir. Hozirgi jamiyat xarid va sarfga shu qadar ruju qoʻydiki, har qancha pul topmasin, uning ehtiyoj va istaklari shunga monand ortib boraveradi.
Bunday jamiyat xususiyatlarini bir olim shunday ifodalaydi:

"Bunday jamiyat allaqachon yashirin ateistik xususiyatga ega bo‘lib, asta-sekin, ammo muqarrar ravishda transsendent (ilohiy) qadriyatlarni yo‘q qilishga harakat qiladi. U oliy ezguliklarning bizni dunyoviy maqsadlardan chalg‘itishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bizning muqaddas bitigimiz – reklama, taqvodorligimiz – xarid qilish, eng oliy e’tiqodimiz esa – shaxsiy tanlovdir. Xudo va ruh ko‘pincha bozor tayanadigan sof iste’molchilik ishtiyoqlariga to‘sqinlik qiladi va bizni ijtimoiy olamning markazidagi yagona haqiqiy qadriyat bo‘lmish narx yorlig‘i bilan keskin raqobat qiluvchi qadriyatlar bilan yuzma-yuz qo‘yadi."

David Bentley Hart, "Xudo tajribasi"

@Tafakkur_chizgilari

Xudo na klassik teizmdagidek dunyodan butunlay ajralgan (ya’ni, unga aloqasiz), na panteizmdagidek dunyo bilan to‘liq birlashgan. Aksincha, Xudo: (a) dunyoni qamrab oluvchi, ya’ni U butun dunyoga g‘amxo‘rlik qiladi va dunyodagi barcha hislar, ayniqsa azob-uqubatlar, Xudo tomonidan his etib turiladi; va (b) transsendent, ya’ni Xudo o‘zining mehr-u muhabbati tufayli boshqa har qanday mavjudotdan ustun turadi. Shuning uchun, biz Xudo haqidagi quyidagi tushunchalarni rad etishimiz lozim: harakatlanayotgan dunyoni bilmaydigan harakatsiz harakatlantiruvchi (Aristotel); harakatlanayotgan dunyoni nomuvofiq ravishda biladigan harakatsiz harakatlantiruvchi (klassik teizm); yoki harakatsiz yoxud hech bo‘lmaganda doimiy bo‘lmagan dunyoni biladigan harakatsiz harakatlantiruvchi (stoiklar, Spinoza, panteizm)

(C) Dombrovskiy, jarayon mistikasi

@Tafakkur_chizgilari

O‘rtacha g‘arblik – demokrat, fashist kapitalist, kommunist, oddiy ishchi yoki ziyoli - faqat bitta ijobiy "din"ni tan oladi: bu ham boʻlsa moddiy taraqqiyotga sig‘inishdir. Uning e’tiqodiga ko‘ra, hayotning yagona maqsadi shu hayotni doimiy ravishda osonlashtirish yoxud zamonaviy ibora bilan aytganda, "tabiatdan mustaqil" qilishdir. Bu "din"ning ibodatxonalari ulkan zavodlar, kinoteatrlar, kimyo laboratoriyalari, raqs zallari va gidroelekrostansiyalardir. Uning ruhoniylari esa bankirlar, muhandislar, kino yulduzlari, sanoat magnatlar va rekordchi sportchilardir. Hokimiyat va huzur-halovatga bunday intilishning muqarrar oqibati – tish-tirnog‘igacha qurollangan va manfaatlari to‘qnashgan har qanday joyda va vaqtda bir-birini yo‘q qilishga-da tayyor bo‘lgan dushman guruhlarning paydo bo‘lishidir. Madaniy jihatdan esa, bu axloqi faqat amaliy foyda bilan chegaralangan, ezgulik va yovuzlikning oliy mezoni sifatida moddiy muvaffaqiyatnigina ko‘radigan inson turining shakllanishiga olib keladi.

(C) Muhammad Asad, "Islom chorrahalarda"

@Tafakkur_chizgilari

Zamonamizning eng katta muammosi sekulyarizatsiyaning falsafiy dastur oʻlaroq ijtimoiy ongga pinhona kirib borishidir. U o‘zining asosiy tamoyillarini hokimiyat va ta’sirga sohib bo‘lgan, ongli va yo ongsiz ravishda shahar aholisining ta’sirchan zehniga jozibali bo‘lgan, oqibati sekulyar so‘zlar bilan fikrlarini ifodalovchi nufuzdor odamlarning siyosiy, ijtimoiy, madaniy va hatto diniy tafakkuriga singdiradi. Sekulyar va moddiyatchilik qadriyatlar tizimi dastlab onglarda namoyon boʻladi, so‘ngra til ramzlariga aylanadi va keyinchalik shaharlardagi tashqi olamda boʻy koʻrsatadi. Bu yerda intellektual tartibsizlik zamonaviylikning o‘zgaruvchan shiorlariga taqlid qiladi, qadriyatlar tizimimizni aks ettiruvchi asosiy atamalarning ma’nolarida o‘zgarishlar va o‘zgartirishlarni keltirib chiqaradi.

Voqelik va haqiqatni aks ettiruvchi, shaffofligi bizning tajribamiz va ongimizga tanish bo‘lgan ma’nolar endi chalkash onglarda xira tortib, unutila boshladi. Bu onglar to‘g‘ri va noto‘g‘ri, haq va botil o‘rtasidagi farqni ajrata olmay, noaniqlik doirasiga tushib qolgan. Fikr tilda ifodalangan ramziy shakllar ila namoyon bo‘ladi va yuqoridagidek chalkash va noayon fikr noto‘g‘ri tilda ifodalanadi. Agar bunday tilga keng tarqalishga yo‘l qo‘yilsa, u oxir-oqibat Islomning dunyoqarashini aks ettiruvchi asosiy atamalarida semantik o‘zgarishlarga olib keladi. Shu sababli, musulmonlar ichidagi olimlar va donishmandlar, hokimiyat sohiblari, Islom va uning dunyoqarashi yaxlitligiga bo‘lgan tahdidlar haqida haqiqiy bilimga ega bo‘lgan mutaxassislar bilan maslahatlashishlari lozim. Bu e’tiqod va amaliyotdagi ijtimoiy og‘ishlarning oldini olish uchun gʻoyat zarurdir.

- Sayyid Naqiyb al-Attas, "Islom metafizikasiga kirish"

@Tafakkur_chizgilari

Har qanday inqilob, oʻzgarish, siljish adolatsizlik uzra sodir boʻlgan. Eng buyuk din, Islomning paydo boʻlib yoyilishi ham, keyingi ijtimoiy evrilishlar ham, Gʻarbning taraqqiyotda ilgarilashi ham, Marks kabilarning tenglikka qaratilgan inqilobiy gʻoyalari ham aslan adolatsizlikka qarshilik oʻlaroq vujudga kelgan. Toki adolat va unga ters zulm tushunchasi bor ekan, insoniyat doim u uchun va uning ziddiga qarshi kurash olib borishda davom etadi. Va bu kurash inson fitratida bitilmish oliy va ulugʻvor insoniy xatti-harakatdir. Bu kurashni ongli, oʻzini anglashga mudom intilgan, nafsiga qarshi kurashni hayot tarzi va amaliga aylantirgan kishi nainki qoʻllab, dastaklaydi, balki unga aralashib, uning bir qismiga aylanadi ham. Bunday saʼy-harakatlar, intilishlar hamisha insonlarning oʻzi oʻrtasida, oʻzaro sodir boʻladi. Mana shunda insonning kimligi, chinakam qat'iyati sinaladi. Adolatsizlik va zugʻumga koʻp hollarda ongsiz, beidrok ravishda yoʻl qoʻyiladi. Adolatga talpinadiganlar esa shu vajdan jamiyat boʻylab onglilik uchun harakat qiladiganlardir. Ongli inson sifatida har kim bugun oʻzi uchun — chunki jamiyat uning oʻzidan iborat — oʻzlik bu butun insoniyatga daxldor soʻz — adolat istab harakat qilmas ekan, adolatli jamiyat xomxayollariga oʻralashib, oʻzini bunday saroblar bilan ovutib oʻtirmasa ham boʻladi.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil gʻarblashgan jamiyatdir. Gʻarblashgan jamiyatning oʻziga xos xususiyati nimaligini bilasizmi? Bunda odamlar oʻlishni istashmaydi. Ular qandaydir sabab bilan oʻlishni xohlamaydilar. Agar ularga xandaqda oʻlish yoki diskotekada raqs tushish tanlovi berilsa, hech ikkilanmay ikkinchisini tanlaydilar. Shunday ekan Isroil ortiq kurashuvchi kuch emas. U ortiq armiya emas. U shunchaki masofadan turib boshqarish vositasiga ega oʻldirish mashinasidir. Ular urushib charchaganlari yoʻq, ular hamma ishni kompyuter orqali amalga oshirmoqdalar. Bularning bari kompyuter oʻyinidan boshqa narsa emas.

(C) Norman Finkelshteyn

@Tafakkur_chizgilari

Bir ishonchli dono shunday deydi: Men amiralmoʻminin Umar ibni Abdulaziz xalifalik zamonida uning huzuriga kirdim. Uning qoʻlida oʻn ikki dirham pul koʻrdim. Umar u pulni xazinaga qoʻyishni buyurdi. “Ey xalifa, – dedim men unga, – sen bolalaringni kambagʻal holga solib qoʻyding, oilangni hech vaqosi yoʻq, qashshoqlashtirding. Axir oilangga, xonadoningdagi qashshoqlarga biror narsa bersang boʻlmaydimi?” “Beri kel”, – dedi u menga yonidan joy koʻrsatib.

Men uning yoniga bordim. “Oilangni qashshoqlantirding, xonadoningdagi qashshoqlarga bir narsa ber”, – degan soʻzing tamoman notoʻgʻri. Chunki bolalarim va oilamdagi kambagʻallar taʼminoti uchun mendan keyin xudo bor. Ular ikki yoʻl orasidadir: yo ular xudoga ibodat qilib, toʻgʻri yoʻlda boradilar-u, xudo ularga rizq beradi, yoki ular gunohlarga botuvchi gunohkor boʻladilar. Men undaylarga madadkor boʻla olmayman”, – dedi va oilasiga odam yuborib, chaqirtirdi.

Ular oʻn ikki kishi edi. Ularni koʻrgach, koʻzlari jiqqa yoshga toʻldi-da: “Yo sizlar boy boʻlasizlar-u, otangiz doʻzaxga tushadi. Yo sizlar kambagʻallikda qolasizlar-u, otangiz jannatga kiradi. Otangizning jannatga tushishi, sizlarning boy yashashingizdan muvofiqroqdir, deb oʻylayman. Sizlarni xudoga topshirdim”, – dedi.

"Ming bir kecha"dan

@Tafakkur_chizgilari

Dunyoda bayramlar kishilik jamoalarining birlamchi ehtiyojlaridan. Tasavvur qilib koʻring-a, dunyodagi inson hayoti bayramsiz, tantanasiz goʻyoki bir qaqroq, suvsiz choʻlga oʻxshab qoladi. Shu bois ham Alloh bayramlarni nishonlashni joiz qilib qoʻygan. Aslan, jamoaviylik, umumiylik asosida yashashga chaqiriq edi bu ham insoniyat uchun.

Lekin "Merry Christmas", "Yangi Yil" kabilar boshqacharoq paydo boʻldi. Barchasi zamonaviy bayram koʻrinishidagi aktual tushunchalardir. Aktual deganda dunyoning har yerida amalda boʻlgan bayramlar demoqchiman. Zamonaviy, jiddiy, ong asosida ish koʻradigan, hissiyotini yigʻishtirib yashaydigan, sekulyar, Xudo bilan aloqasini bir qadar uzgan insonning emotsional ehtiyojini, ruhiy-ma'naviy zaruriyatlarini qondirish uchun esa 18-19 asrlarda bayramlar "yaratib", uni ommaviylashtirishga ehtiyoj sezilgan edi. Ungacha bu kabi bayramlar mutlaqo ommaviy tarzda nishonlab kelinmagan. Islomdagi bayramlarda esa rivojlanishning, tadrijning oʻzi mavjud emas, zero, islomning avvalidan qaysi bayramlarni nishonlash joiz-u, qaysisi mumkin emas — hammasi belgilab berilgan edi. Istisnolar bor, albatta.

Aytmoqchimanki, bugun oʻzini ateist, deist, dunyoviy deb hisoblaydigan qatlamlar asli kelib chiqishi gʻirt diniy, g'aybiy – transsendental, paganist bayramlarni avj va shukuh bilan nishonlab yurishibdi. Nimadan dalolat bu? Fitratan uzila olmaslikdan, insoniy tabiatdan chekina olmaslikdan. Inson oʻzini Xudodan ming uzoqlatmasin, uning Oliy Xudo tomonidan yaratib qoʻyilgan fitriy xususiyatlari baribir yoʻqolmaydi. Aqli dunyo bilan boʻlgan inson ruhi va qalbi sakrallikka, muqaddasotga tortaveradi, garchi bu muqaddaslikni endi – Xudoni inkor etish bilan mengzash mumkin boʻlsa ham.

25.12.2023

@Tafakkur_chizgilari

Zamonaviylik nomi ostida an’analarni rad etib, G‘arbda belgilangan zamonaviy bilimlarni o‘zlashtirishga undovchilar, aslida, milliy an’analarni chet el an’analari bilan almashtirishga urinadiganlardir. Ma’lumki, zamonaviy bilimlarni, asosan, G‘arb an’analari dastaklaydi. "Xolislik" va "ilmiylik" da’volariga qaramay, zamonaviy bilimlar G‘arb an’analarining xususiyatlari va izlarini o‘zida aks ettirib turadi.

(C) Toha Abdurrahmon, yetakchi islom faylasuflaridan

@Tafakkur_chizgilari

So‘nggi ming yil davomida hech bir faylasuf Ibn Sinoga tenglasha olmagan.

(C) Doktor Ibrohimiy Dinoniy

@Tafakkur_chizgilari

Martin Lyuter aytganidek, barchamizning xudo (lari)miz bor, faqat ular qaysilar, degan savol asosiy masala. Amerika jamiyatida bizning xudolarimiz mashhurlardir (asosan shou-biznes vakillarini tushunish kerak). Diniy e’tiqod va amaliyot ko‘pincha mashhurlarga sig‘inishga aylantiriladi.

Mashhurlar o‘zimizning ideallashtirilgan timsolimizdirlar. Aslida, ajablanarli ziddiyat shundaki, mashhurlar madaniyatida hech qachon to‘liq o‘zligimizni topolmaymiz, hech qachon butunlay haqiqiy bo‘lolmaymiz.

Madaniyatimiz mashhurlar uchun ibodatxonalarni xuddi rimliklar ilohiy imperatorlar, ajdodlar va uy xudolari uchun qurganidek barpo etadi. Biz amalda ko‘pxudoli jamiyatmiz. Biz qadimgi ko‘pxudoli madaniyatlar kabi bir xil ibtidoiy e’tiqodlarga amal qilamiz. Mashhurlar madaniyatida maqsad ularga iloji boricha yaqinlashishdir. Mashhurlarning buyumlari sehrli tilsim sifatida e’zozlanadi. Mashhurga qo‘l tekkiza oladigan yoki uning buyumlariga ega bo‘lganlar mashhurlik kuchining o‘zlariga o‘tishiga umid qilishadi. Ular sehrga ishonishadi.

Mashhur shaxslar yoniga dafn etilish juda qimmat turadi. Xabar qilinishicha, Xyu Xefner Los-Anjelesdagi Vestvud qabristonida Merilin Monro yonidagi kriptani band qilish uchun 85 000 dollar to‘lagan ekan. "Hollywood Forever" qabristoni taklif etayotgan "nufuzli xizmat"ning narxi 5400 dollarni tashkil etadi. Qabriston ijrochi vitse-prezidenti Jey Boylo Valentino yaqinidagi joy undan ham qimmatroq turishini tan oldi.

Mashhurlarning shaxsiy buyumlari, Jon Kennedining oltin golf tayoqlaridan tortib, malika Diana kiygan ko‘ylaklargacha, hatto Endi Uorxolga tegishli bo‘lgan qirq dollarlik soatlargacha, xuddi Afrika, Osiyo yoki o‘rta asrlardagi katolik cherkovidagi ajdodlar e’tiqodidagi marhumlarning yodgorliklari kabi qadrlanadi. Bu buyumlarda go‘yo mashhurlarning zaif izlari saqlanib qolgan. Ular auksionda yuz minglab dollarga sotiladi. Ziyoratchilar mashhurlarning ziyoratgohlariga tashrif buyurishadi. Gresland yiliga 750 000 tashrif buyuruvchini qabul qiladi.

Qabrlar va bir qator kriptlarni o‘z ichiga olgan soxta italyan Uyg‘onish davri marmar binolari ustidagi tepalikda ulkan oq HOLLYWOOD harflari ko‘zga tashlanadi.
Kirish darvozasida yulduzlarning qabrlari ko‘rsatilgan xaritalar hamda ularning qisqacha tarjimayi hollari yozilgan yaltiroq kitobcha tarqatiladi. Sayyohlarga "aholi" deb nomlanadigan marhum mashhurlar bilan "uchrashuv" va’da qilinadi.

**
Tashqi ko‘rinish hamma narsani mukammal qiladi. Plastik jarrohlar, fitnes ustozlari, parhez shifokorlari, psixoterapevtlar, hayot murabbiylari, ichki makon dizaynerlari va moda maslahatchilari aslida bizni baxtli qilishni va mashhurlikka erishtirishni va’da qilishadi.

Baxt esa, bizga ishontirishlariga ko‘ra, qanday ko‘rinishimiz va o‘zimizni boshqalarga qanday taqdim etishimiz bilan keladi.

Baxtga erishish yo‘li o‘zimizni dunyoga qanchalik mohirona ko‘rsatishimiz bilan chambarchas bog‘liq. Biz nafaqat bu sun’iy tasavvurning talablariga moslashishimiz, balki uzluksiz ravishda optimizm va baxtni namoyish etishimiz ham kerak.

(C) Chris Hedges, mutafakkir, faylasuf

@Tafakkur_chizgilari

Televideniyeda ko‘zbo‘yamachilik qiluvchi targ‘ibotchilar va dinning yovuzligi haqida baqirib-chaqiruvchi dahriylar shunchaki karnaval jarchilariga o‘xshaydi. Ular shou-biznesda ishlaydi, shou-biznesda esa murakkablik sotilmasligini yaxshi bilishadi. Ular multfilm qahramonlaridek bir-biriga siyqasi chiqqan gaplar va haqoratlar otishadi.

**
Dinning jirkanch ko‘rinishiga hujum qiluvchi yangi dahriylar undan barcha dinlarni (xususan islomni) qoralash uchun foydalanadilar. Ular diniy tuyg‘ularning haqiqiyligi va ahamiyatini inkor etish uchun bundan foydalanadilar. Qiziq tomoni shundaki, ular o‘z diniy e’tiqodlari orqali adolatsizlikka qarshi turishga kuch topgan odamlarni tushunishga shunchaki ojizlar. Axloqiy hayot kechirish uchun jasorat topgan barcha diniy arboblar qoralanishi va rad etilishi kerak. Bu hujumlar din orqali adolat uchun kurashish va mehr-shafqat bilan yashash uchun ichki kuch topgan millionlab odamlarni mensimaslikdir. Bu insoniyatni himoya qilish yo‘lida jonini qurbon qilgan dindorlarning yutuqlarini yo‘qqa chiqarishga urinishdir.

**
Yangi dahriylar, barcha mutaassiblar singari, murakkablikdan qochadi. Ular dinning eng ibtidoiy va haqoratli shakli bilan kurasha oladi. Biroq ular o‘zlari yaratgan karikaturalаrni inkor etadigan e’tiqod bilan to‘qnash kelganda ojiz qoladilar.

Bu dahriylarning Injil, shuningdek Qur’oni Karim va boshqa diniy matnlar haqidagi bilimlari sayoz va tartibsizdir. Ular diniy afsonani haqiqiy voqealardan, hikoya yoki san’at orqali ifodalangan haqiqatni tarixiy voqea yoki ilmiy tajribani o‘rganish natijasida aniqlangan haqiqatdan ajrata olmaydilar. Ular diniy afsonalarda aks etgan asosiy insoniy haqiqat va voqelikni ko‘ra olmaydilar.

**

Din yovuz va fan hamda aql bizni qutqaradi deb uqtiruvchilar xuddi miflarga inonuvchilar singari adashgandirlar. Ular ta’lim va bilim bizni qutqaradi deb o‘ylaydilar, biroq insoniy cheklovlarni tan olmaganlari sababli, ta’limni indoktrinatsiya tizimi sifatida qo‘llashga moyillar. Ular ta’lim orqali bizni bir qolipga solishga intiladilar.

Yovuzlikni ta’lim orqaligina bartaraf etib bo‘lmaydi. Yovuzlik doimo biz bilan birga bo‘ladi. Fan va inson aqli, xuddi diniy fundamentalistlar singari, tasalli berish barobarida azob-uqubatlar ham olib kelgan. O‘lim lagerlarining qurbonlari, Xirosimada halok bo‘lganlar, sovet gulaqlarida o‘lgan o‘n millionlab odamlar, shuningdek Vetnam, Angola, Serra-Leone, Afg‘oniston yoki Iroq va boshqa ko‘plab urushlarda mayib bo‘lgan va o‘ldirilgan millionlab begunoh insonlar dahshatli haqiqatni biladilar: Aziz Brutus, ayb yulduzlarimizda emas, balki o‘zimizdadir... (Shekspir)

**

Diniy tushunchani/tafakkurni o‘zlashtirish vaqt va mehnat talab qiladi. Armstrong "Salon" san’at forumidagi suhbatda ta’kidlaganidek: "Bu zo‘ravonlik va shafqatsizlik hukm suradigan, ko‘pincha ma’nosiz tuyuladigan dunyoda san’at, rassomchilik, she’riyat kabi ma’no topish usuli." Ko‘plab universitetlarda e’tibordan chetda qoladigan diniy tafakkur va ilmiy izlanishlar murakkab va mashaqqatli: "Siz shunchaki bir rasmni chizib tashlay olmaysiz. Buning uchun yillar davomida o‘rganish kerak. Menimcha, biz diniy bilimlarni tez o‘zlashtirishni kutamiz. Ammo diniy bilim asta-sekin va bosqichma-bosqich keladi. Din ham boshqa har qanday faoliyat kabidir. Uni yaxshi bajarish unchalik oson emas".

**
Hozirda ko‘plab ateistlar insonning mukammallikka bo‘lgan azaliy intilishlarini ifodalash uchun ilm va aql tilidan foydalanmoqda. Ularning fikricha, din emas, balki aql va fan insonlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni tartibga soladi va jannatni vujudga keltiradi. Bu qarash o‘zining ilhomini XVII-XVIII asrlardagi Yevropa ma’rifatparvarlik harakatidan olgan. Bu harakat aql va ilmiy usulni inson hayotining barcha jabhalariga tatbiq etish mumkinligini o‘rgatgan.

(C) Chris Hedges, "Men ateistlarga ishonmayman" (I don't believe in Atheists)

@Tafakkur_chizgilari

"Ba’zi g‘oyalar shunchalik xavfliki, ularga ishonayotgan odamlarni hatto o‘ldirish ham axloqiy bo‘lishi mumkin. Bu g‘alati tuyulishi mumkindir, ammo bu biz yashayotgan dunyoning oddiy haqiqatini ifodalaydi. Ayrim e’tiqodlar o‘z izdoshlarini tinch yo‘l bilan ishontirishning har qanday imkoniyatidan mahrum qiladi, ayni paytda ularni boshqalarga nisbatan misli ko‘rilmagan zo‘ravonlik harakatlarini sodir etishga undaydi. Aslida, ba’zi odamlar bilan muloqot qilishning sira iloji yo‘q. Agar ularni qo‘lga olishning imkoni bo‘lmasa — ko‘pincha shunday bo‘ladi — odatda bag‘rikeng bo‘lgan odamlar ham o‘zlarini himoya qilish uchun ularni o‘ldirishga majbur bo‘lishlari mumkin. Amerika Qo‘shma Shtatlari Afg‘onistonda aynan shunday qilishga uringan, va biz hamda boshqa G‘arb davlatlari musulmon dunyosining boshqa hududlarida o‘zimizga va begunoh odamlarga yanada ko‘proq zarar yetkazgan holda shunday yo‘l tutishga majbur bo‘lamiz. Biz aslida g‘oyalar urushi bo‘lgan bu janglarda qon to‘kishda davom ettamiz."

(C) Sam Harris, ateist mutafakkir va faylasuf, Yangi Ateizm rahnamolaridan.

@Tafakkur_chizgilari

Tvitter (X)da yuqoridagi podkast lavhasi jiddiy muhokamalarga sabab boʻldi. Unda Mehren Xon ismli ziyoli jurnalist qiz tomonidan musulmonlar Gʻarb renessansi va maʼrifatiga eng asosiy hissa qoʻshuvchilar ekani, ularsiz Gʻarb hozirgi darajaga erisha olmasligi, musulmonlar gullab yashnagan paytlarda gʻarb Zulmat asrlar domiga tortilib yotgani, qadimgi grek merosini musulmonlar oʻzida saqlab, keyinchalik Yevropaga yetkazgani aytib oʻtiladi.

Bir tomondan gʻarb mafkurasidagilar yoki gʻarbliklar uning bu fikrlarini qattiq rad etib, uni propagandistga chiqargan holda aslida qadimgi grek ilm-fan merosini saqlagan Vizantiya ekanini aytishgan;

Boshqa tomondan, dindoshlarimiz, musulmonlar shunchaki qadimgi merosni asrab, uni Yevropaga yetkazib berishda Gʻarbga turtki va koʻmak beruvchi vazifasini oʻtash bilan cheklanib qolmaganini, aslida oʻzlari muhtasham ilmiy meros va sivilizatsiya yaratganlarini aytishgan.

Yana bir toifa esa ortodoksal islom hellenistik (yunon-rim) ilmlariga azaldan qarshi boʻlgan, ilmiy transformatsion inqilobni kam sonli sufiylar, shialar yoki ozchillik vakillari amalga oshirganini iddao qilgan.

Shu yerda menga ikki kishining argument va fikrlari yoqdi. Ularni oʻrinli deb topganim uchun tarjima qildim:

1. Uyg‘onish davridan boshlab, Reformatsiya, Ilmiy inqilob va keyinchalik "Ma’rifat" hamda utopiyalar deb nomlangan an’anaga qarshi harakatlar orqali yuz bergan sivilizatsion o‘zgarishlarning butun majmuasi musulmonlar o‘zlarini chetga olishlari kerak bo‘lgan dahshatli hodisalarga to‘la.

Biz Terrorni musulmonlar ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmasdi, demoqchimizmi? Yoki Yevropaning yangi irqchilik materializmi ta’sirida butun dunyo bo‘ylab ko‘plab odamlarni qirish musulmonlarsiz beimkon boʻlardi, demoqchimizmi?

Musulmonlar XX asrda yuzlab millionlab odamlarning o‘limiga sabab bo‘lgan mafkuraviy urushlarni keltirib chiqargan tarixiy yo‘nalishga qo‘shilishni talab qilishi qanchalik toʻgʻri?

2. Bu reduksionistik qarashdir. Islom dunyosi faqatgina qadimgi yunon va rim matnlarini "saqlab qolish" bilangina cheklanmagan. Ular bu matnlarni moslashtirishgan, ularga qarshi fikr bildirgan va ularning asosida yangi g‘oyalar yaratishgan.

Qiziq tomoni shundaki, Italiyada "Uyg‘onish davri"ning yuzaga kelishiga asosiy sabab Konstantinopolning zabt etilishi bo‘lgan. Turklar Anadoluni bosib olgach, Konstantinopoldan ma’lumotli/ziyoli elitaning katta qismi Rimga ko‘chib o‘tdi. Bunga sabab, Vizantiyaliklar o‘zlarini Rim imperiyasining vorislari deb hisoblashardi (shuning uchun ham Mehmet Konstantinopolni zabt etgach, o‘zini Qaysar-I-Rum yoki Rimning yangi Sezari deb e’lon qildi).

G‘arbliklardan farqli oʻlaroq, ular qadimgi yunon tilida so‘zlashar va Platon kabi olimlarning asarlari bilan tanish edilar. Shu bois, ular o‘z matnlarini o‘zlari bilan olib kelishdi va rimliklarni ular bilan qayta tanishtirdilar. Aynan shu talabning kuchayishi sharoitida, arablar yarim oroldan o‘zlashtirgan narsalar (zamonaviy raqamlar, nol va shaxmat kabi) bilan bir qatorda islomiy asarlar ham olib kelindi.

G‘arbiy Yevropaning bevosita "qayta tug‘ilishi"ga sabab bo‘lishdan tashqari, Konstantinopolning zabt etilishi va Usmonli imperiyasining tashkil topishi bilvosita mustamlakachilikka ham olib keldi. Usmonlilar qadimgi ipak yo‘llariga yuqori soliqlar soldilar yoki ularni yopdilar, bu esa yevropaliklarni dengiz orqali Sharqqa borish yo‘lini izlashga majbur qildi.

Ular "Hindiston"ga sayohat paytida tasodifan Yangi Dunyoni kashf etishdi, juda boyib ketishdi va boshqa xalqlarni bo‘ysundirishdi, yangi topilgan boylik va bilimlar yordamida innovatsiyalar chegaralarini benihoya kengaytirdilar.


Siz qanday fikrdasiz?

@Tafakkur_chizgilari

Yevropa shunday darajaga yetib keldiki, endi unda ortiq buyuklar, fikr peshvolari, millat oydinlari yetishmaydi. Jamiyatlar tenglashuvning shu darajasiga yetishdiki, unda hamma teng, shoh-u gado martabada bir maqomga xos. Toʻgʻri, pul, boylik, obroʻ odamlarni bir biridan ayirishga, tabaqalanishga xizmat qilar, ammo fikr bobida, qiziqish, intilish va orzu-umidlar bobida bir xillashuv maksimal darajaga, ya'ni tarixda misli koʻrilmagan darajaga yetib keldi. Shu sababdan bugun sahnada ham so'lchilar, ham oʻngchilar tomonidan uygʻonishga, odamlarni yuksaklikka, buyuklikka targʻib etishga, eski an'analarga qaytishga, qatʼiyatli boʻlishga, vatanni begonalarga berib qoʻymaslikka targʻibotlar faol avj olib bormoqda.

Demokratiyadan voz kechish, qatʼiy falsafiy tizimlarga boʻlgan talab, urushni qonuniyat deb biladigan va shunga targʻib etadigan falsafalar faol ilgari surilmoqda. Bu nimadan? Bunga undagan nima? Chunki ular millatlar sifatida soʻnib bormoqda. Chinakam tarixiy oʻzligi va diniy ildizlaridan batamom uzilish yoqasida. Yaqin Sharq va dunyoning qolgan dekolonial mintaqalarida yuz berayotgan inqilobiy harakatlar, fikriy toʻlqinlar, milliyatchilik silkinishlari hamda yetakchilikka boʻlgan talpinishlar ularning jazavasini qoʻzitmoqda. Darvoqe, zulm, sitam, qiyinchilik va mashaqqat bor yerda komillikka intiluvchan, hayotini yuksaklik tomon jidd-u jahd uchun baxshida etmoqlikda koʻnglida tuggan millatparvar va vatanparvar insonlar koʻp chiqadi. Buni hozirgi Falastin diyori hamda boshqa zulm ostida ezilib turgan xalqlar vaziyati yaxshi tasdiqlaydi.

Shu boisdan ayni damda gʻarbda immigratsiyaga qarshi keng miqyosli nafrat toʻlqinlari bosh koʻtardi, turli fitnaviy harakatlar keng yoyildi, uyasiga choʻp suqilgan chumolilar toʻdasidek betartib harakatga tushib qolish avj oldi. Bugungi Yevropada bir vaqtlar, uning buyuklari bashorat etganidek chinakam yetakchilar va maʼnaviy rahnamolar yetishmaydi. Shunday boʻlgach millat bir xillik va ommatan fikrlashning oʻxshashlashuviga giriftor boʻladi. Tom-tom kitoblar, minglab universitetlar, katta bir ilmiy akademiyalar buning oldini olishda koʻmak koʻrsata olmayapti. Chunki ular istagan shaxs va shaxsiyatlar komfort hukm surgan va bir xillashuv, fikriy befarqlik, narsisizm, millatchilik va dinofobiya o'z hukmini oʻtkazgan xalqlardan chiqishi amrimahol.

Chinakam erkinlik intizom bilan keladi. Ammo buni kengroq maʼnoda, falsafiy va oliy talqinda tushunmoq kerak. Bu intizom kollektiv boʻlib, xalqlardan bir joyda maʼnaviy va ruhiy depsinib qolmaslikni, doimiy kurashga tayyor turishni, yuz yillar muqaddam Yevropaning fikriy peshvolari aytib ketgandek, oliylik va kamolot sari intilishni taqozo etadi. Moddiyat ta'siri hukmron poydevor ustida barpo boʻlgan har qanday tizim oxir oqibat oʻrtamiyona xalqlarni tarbiyalab chiqarishini tarix yaxshi koʻrsatadi. Taassufki, bugun biz ham mazkur yoʻl ustida harakatlanyapmiz. Chinakam ozodlik, milliyat va din sari dadil harakat yetishmay turibdi.

@Tafakkur_chizgilari

Oʻrta asrlarda to 13-asrga qadar musulmon sivilizatsiyasining markazi hisoblanmish Abbosiylar (Bagʻdod) xalifaligi jamiki oʻlkalarning eng muhtashami, eng ulugʻvori edi. Gapimizni tasdiqlovchi minglab ilmiy dalillarni, tadqiqotlarni uchratish mumkin. Bundan tashqari bunga "Ming bir kecha" tirik guvohlik beradi. Shu nuqtayi nigohidan, musulmonlar oʻlkalari tarixini 13-asrgacha boʻlgan tarix va undan keyingi tarixga ajratish maqsadga muvofiq. Soʻzimizni asoslashga urinaylik. Koʻplab tarix ixlosmandlari tomonidan Abbosiylar xalifaligi erishgan ilmiy-texnologik, madaniy-ijtimoiy yutuqlar koʻp ham jiddiy eʼtiborga olinmaydi. Buning boisi shuki, moʻgʻullar ularni osonlik bilan yenggan va juda qisqa vaqt ichida butun saltanatni yer bilan yakson qilib tashlagan. Xoʻsh, agar Bagʻdod tom maʼnoda kuchli va muhtasham boʻlsa nega moʻgʻullarga yengildi. Demak u maqtagulik darajada emas ekan, degan xulosaga osongina kelib qoʻyiladi. Bu yerda bir nechta jihatlar eʼtibordan chetda qolib ketadi.

Birinchidan, Bagʻdod, umuman, butun musulmonlar yirik shaharlari haqiqatda kuchli edi, qudratli edi, ammo siyosiy boshboshdoqlik va siyosiy tizimning yaxshi tashkil qilinmaganligi, monarxiya tizimi, sulola silsilasiga asoslangan boshqaruv inqirozning asosidir. Moʻgʻullar istilosi suloladan aynan eng zaif xalifa hukmronligi davriga toʻgʻri kelib qolgani tarixning mudhish istehzosidir.

Ikkinchidan, moʻgʻullar shaharlarning qon tomirini, ya'ni qoʻli gul turli kasb egalari, saroy a'yonlari, olim va ulamolar jamoalari, kutubxonalar, kasalxonalar, jamoat maskanlari, aholi toʻplanib turli yig'inlar oʻtkaziladigan maydon va masjidlar, tadqiqotchilik markazlari, san'at va madaniyat shoxobchalarini tamomila yer bilan bitta qilib tashlagan. Bunday boʻlgach qayta tiklanish deyarli, balki mutlaqo imkonsiz edi. Aniqrogʻi bu endi musulmon sivilizatsiyasi qaytib avvalgi shon-shuhrati, ulugʻvorligiyu mahobatini qaytib tiklay olmaydi degani edi. Xuddi shunday boʻldi ham. Muhtasham tamaddun oʻshandan buyon tarixning bir parchasi va odamlarning xotiralarida elas elas gavdalanadigan, xira, miltillab tovlanib turuvchi olis bir yulduzga aylandi-qoldi.

Uchinchidan, shundan soʻng u yerda katta bir saltanat qurishga deyarli harakat qilinmadi. Tarqoqlik va qabilachilik avj olib ketdi. Har turli hududlardagi mustaqil hokimliklar alohida davlat tuzib olishga kirishdi. Ilm-fan toʻxtab qoldi. Omon qolgan odamlarning dard-tashvishi oyoqqa turish, yashab qolish, tirikchilik boʻlib qoldi. Xuddi shu ssenariy Xorazmshohlar saltanatida ham yuz bergan. U ham ado boʻlgach, qayta tiklangani yoʻq. Oʻrniga Temuriylar keldi, ammo u tamom oʻzgacha, davr odamlarining tafakkuri, dunyoqarashi avvalgi ajdodlaridan mutlaqo ayro, farqli boʻlib ulgurgandi. Ya'ni oʻshanda koʻp jihatlarda repressiyaga uchraganimiz yaqqol sezilgan. Odamlar ilmiy sohalarga unchalik ham qiziqish bildiravermagan. Oʻzaro yakkalanib olish boshlangan. Bir tomondan dinning tobora markazlashuvi va davlat bilan birlashuvi avom ahlini hukmron va elitadan ajratib, diniy va etnik tabaqalanish kelib chiqqan boʻlsa, boshqa tomondan turli tariqatlarning aholi orasida keng yoyilishi oʻzaro birikish oʻrniga guruh-guruh, toʻp-toʻp boʻlib yakkalanishni jadallashtirgan. 14-asrdan keyingi davr musulmon davlatlari dinning maʼlum bir tariqatini dastaklash orqali oʻsha tariqat vakil va muxlislarini oʻziga yaqin olish, boshqalarini esa uzoqlashtirish xususiyatlari bilan xarakterlanadi.

Toʻrtinchidan, dunyoga nisbatan qarashlar va fikr yuritish-tafakkurda jiddiy oʻzgarishlar yuz berdi. Avval ilm-fan, sanʼat va adabiyot, falsafa va ijtimoiy fanlar birdek rivojlangan boʻlsa, keyinchalik uxroviy yoʻnalish yetakchiga aylanib, asosiy vaqtichogʻlik vositasi sifatida aholi dinga yoʻgʻrilgan adabiyot va sheʼriyat bilangina cheklanib qoldi va bu jabhada aql bovar etmas meros yarata bildi ham.

Shu va boshqa koʻplab omillar dunyo shu paytgacha guvoh boʻlgan eng muhtasham sivilizatsiyalardan birini asta-sekin yemirishda asosiy rol oʻynagan.

@Tafakkur_chizgilari

MUSULMONLAR FALSAFIY FAOLIYATGA MUHTOJ

Bugungi kunda dunyodagi ko‘plab musulmonlarga falsafa yovuzlik ekanligi va musulmonlar uni o‘rganmasligi kerakligi uqtiriladi. Aslida, barchamiz falsafadan kuchli ta’sirlanamiz. G‘arb maktablarida tahsil olganlarning aksariyati, bu qanday va nima uchun sodir bo‘lganini tushunmasdan, bilmasdan turib, falsafani chuqur o‘zlashtirgan. Bu g‘oyalar qanday qilib hukmron g‘oyalarga aylangani haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun falsafa tarixini o‘rganish zarur. Agar siz falsafa bilan shug‘ullanmasangiz, boshqa birov siz uchun falsafa qiladi, hammasi shunchalik oddiy. Biz doimo falsafiy tushunchalardan chuqur ta’sirlanamiz. Liberal kapitalizm, erkin bozor kabilarning barchasi falsafiy g‘oyalardir. Iqtisodiyotda falsafa bor. Utilitarizm [falsafadir].

Bugungi kunda G‘arbda mavjud boʻlgan va tobora musulmon dunyosida ham mavjud bo‘lib borayotgan axloqning aksariyati utilitar etika bo‘lib, u oqibatga qaratilgan; u narsalarning natijalariga e’tibor qaratadi. Musulmonlar buni hech qachon axloq falsafasining asosi deb hisoblamaganlar. Musulmonlar doimo o‘z an’analarining markaziga fazilat etikasini qo‘yganlar. Fazilat etikasi narsalarning ezguligiga e’tibor qaratadi. Shu sababli, masalan, abort falsafiy muammodir. Agar siz abortni yoqlovchi yoki unga qarshi bo‘lgan dalillarni o‘qisangiz, ular falsafiy dalillar ekanini ko‘rasiz. Agar bir jinsli nikohni yoqlovchi yoki unga qarshi bo‘lgan dalillarni o‘qisangiz, ular ham falsafiy dalillardir. Chunki qonunda falsafa bor. Musulmonlarning huquqiy falsafasi usul ul-fiqh deb ataladi.

Muammolarni hal qilish uchun aqldan foydalanish aslida falsafaning o‘zidir. Siz xohlaysizmi yoʻqmi, uni qabul qilishga majbursiz. Nima deb atashingizdan qat’i nazar, buning ahamiyati yo‘q. Bu, asosan, fikrlash va qanday fikrlashni o‘rganishdir. Imom G‘azzoliy uni [ya’ni, falsafani] yo‘q qildi, degan fikr unga katta tuhmatdir, zero, u buyuk faylasuf mutafakkir edi. Ibn Taymiya ham faylasuf bo‘lgan va uning kitoblarini o‘qisangiz, falsafiy dalillar keltirganini ko‘rasiz. Ziyoli musulmonlar uchun [falsafani] tushunish muhimdir. Hamma ham uni o‘rganishi shart emas, lekin jamiyatingizdagi ayrim odamlar uni o‘rganishi gʻoyat muhim va ma’rifatli jamiyatda har kim ma’lum darajada amaliy bilimga ega bo‘lishi kerak. Bu boshlang‘ich ta’limning bir qismi bo‘lishi lozim.

An’anaga ko‘ra, musulmon jamiyatlarida bu o‘rta maktab darajasida o‘qitilgan. U umuman ilg‘or tadqiqotlar deb hisoblanmagan. Agar Ibn Ashirni o‘qisangiz, u o‘n ikki yoshli bolalarga o‘rgatiladigan matn bo‘lgan Umm al-Barahinga asoslangan mantiqdan foydalanganini ko‘rasiz. Mantiq mantiqiy tafakkur shakllanishidan oldingi davrda o‘rgatilmasligi kerak; bola o‘n ikki yoki o‘n uch yoshga to‘lmaguncha mantiq bilan tanishtirilmasligi lozim, [bu muhimdir].

(C) Hamza Yusuf, Mantiqqa kirish (Rihla 2013, Konya, Turkiya)

@Tafakkur_chizgilari

Siz mashhur Ekskalibur shamshiri haqida eshitgandirsiz ehtimol, shunga oʻxshagan Islom olamidagi eng mashhur shamshirlardan biri bu ikki tig‘li Zulfiqordir. Rivoyatlarga ko‘ra, Muhammad (s.a.v) payg‘ambar uni Ali ibn Abu Tolibga bergan, u esa bu qilich bilan son-sanoqsiz janglarda, hatto jinlarga qarshi ham kurashgan.

Dastlab Jabroil alayhissalom tomonidan Muhammad (s.a.v) ga in’om etilgan bu qilichni payg‘ambarimiz Aliga uning singan qilichi o‘rniga bergan. Bu muborak qurol o‘zining noyob tig‘i tufayli afsonaviy shuhrat qozongan, chunki hech kim unga bas kela olmasdi.

Bir rivoyatda keltirilishicha, yaxshi jinlar yovuz shaytonlar bilan urushayotgan edi va ular payg‘ambardan yordam so‘rashdi. Muhammad (s.a.v) Alini yubordi.

Ali qum tepasiga chiqib, bir kun g‘oyib bo‘ldi va ko‘zga ko‘rinmas olamlardan Zulfiqor yovuz jinlarning qoniga bo‘yalib qaytib keldi. Jinlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘ldira oladigan kam sonli qurollardan biri bo‘lgani uchun Zulfiqor qudratli tilsimona ramzga aylandi.

Usmoniylar, Safaviylar va Boburiylar bayroqlari va tumorlariga Zulfiqor tasvirini uning kuch-qudratini chaqirish uchun chizishgan.

Yuqoridagi ikkinchi suratda Metropoliten san’at muzeyida saqlanayotgan Zulfiqor tasvirlangan Usmoniylar bayrog‘i.

Qilichning shuhrati shunchalik ulug‘ki, hatto uning tasviri ham himoya kuchiga ega deb hisoblanadi. Hozir ham ba’zilar uning kichik nusxalarini marjon sifatida taqib yurishadi.

Ba’zilar qilich vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib ketgan desa, boshqalar u Mahdiyda, yana bir guruh esa Topqopi muzeyidagi nusxa asl qilich deyishadi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Islomni qabul qilgan Muhammad Asad shunday yozadi:

Men o‘zimdan so‘rayman: "Hayotimning umumiy natijasi nima?" Ichimdan shunday javob kelgandek boʻladi: "Sen bir dunyoni boshqasiga almashtirishga, o‘zing uchun eski, hech qachon chinakamiga egalik qilmagan dunyong o‘rniga yangi dunyoni qo‘lga kiritishga kirishding.

(C) Muhammad Asad, “Makkaga yo‘l”

@Tafakkur_chizgilari

Xudoning o‘zi butga aylanganida...

Islomdan ilgarigi Arabistonda odamlar shakardan kichik haykalchalar yasab, boshqa butlarga qanday sig‘insa, ularga ham xuddi shunday sig‘inishardi. Ammo och qolganda va boshqa yegulik topilmaganda, o‘sha shakar butlarini yeb, keyin yana yangisini yasab olishardi.

Bugungi kunda, aftidan, ko‘pchilik "zamonaviy" musulmonlar Yaratuvchiga xuddi butga munosabatda bo‘lgandek munosabatda bo‘lishmoqda. Biz nafaqat Uni o‘z tasavvurimizda yaratamiz, balki Uni o‘z xohishlarimizga, fikrlash tarzimizga bo‘ysundirishga ham intilamiz. Biz Uni *bizning* maqsadlarimizga moslashtirmoqchi bo‘lamiz, o‘zimizni Uning maqsadlariga moslashtirish o‘rniga. U bizga mos kelmasa, biz Uni "yeb", o‘zimizga ko‘proq yoqadigan boshqa qiyofada qayta yaratamiz.

Buni hozirgi "liberal" yoki "progressiv" deb ataluvchi musulmonlar hayotida juda ham yaqqol kuzatish mumkin. Ular o‘zlarini Yaratuvchi belgilagan axloq qoidalariga bo‘ysundirish o‘rniga, Yaratuvchini o‘zlarining axloqiy tushunchalariga bo‘ysundirishga urinadilar. Shu bois "islomiy demokratiya", "islomiy feminizm", "islomiy dunyoviylik" kabi g‘oyalar va zamonaviy ilm-fan, uning barcha ilmiy da’volari va soxta fanga tayanishi bilan islomga mos kelishi kabi yanglish tushunchalar paydo bo‘ldi. Hali biz asl g‘alati narsalar, jumladan, Islom bir jinslilar munosabatini qabul qilishi mumkinligi yoxud bolalar noto‘g‘ri tanada tug‘ilishi mumkinligi haqidagi fikrlar toʻgʻrida ogʻiz ochmadik ham. Ijtimoiy tarmoqlardagi profillarda ismlaridan so‘ng olmoshlar yozadigan musulmonlar sonini ko‘rib, musulmonchilik holatida chuqur chirigan narsa borligini anglash mumkin.

Bundan tashqari, Xudo bilan kundalik munosabatlarimizda biz ko‘pincha Uni shunday tasvirlaymizki, agar bunday ta’riflar, aytaylik, Anadoludagi oddiy bir qishloqlikka nisbatan ishlatilsa, bu qo‘pol haqorat sifatida qabul qilinardi. Demak, ko‘pchiligimiz uchun "Xudo" shunchaki yana bir but, xuddi bir bo‘lak shirinlik kabi bir martalik va qayta yaratiladigan narsadir.

(C) Kolin Turner, ilohiyotshunos

@Tafakkur_chizgilari

“Musulmon oʻz zimmasiga olgan vazifa global edi; u bu vazifani toʻliq bajarganiga ishonch hosil qilishni istardi. Vazifaning mohiyati axloqiy va diniy edi, chunki musulmon na siyosiy lavozim, na iqtisodiy foyda bilan qiziqardi.

U yangi jahon tartibi boshqaradigan yer oʻrnatishga intilardi; bu yerda biror adolatsizlik oʻz adolatli jazosini topmasdan qochib qutula olmaydigan, gʻoyalar erkin aylanadigan, odamlar erkin ishontira oladigan va ishona oladigan, hamda Islom insonlarni Xudoning birligi, haqiqat va qadriyatlar birligi sari chaqira oladigan makon boʻlishi kerak edi.”

(C) Mutafakkir Ismoil al-Faruqiy

@Tafakkur_chizgilari

​​Fight Club filmi zamonaviy kapitalistik jamiyatning odamlar ustidan o‘tkazadigan bosimi va shaxsiyat inqirozini chuqur tadqiq etadi.

Asosiy qahramonning oddiy hayotga qamalib, o‘z shaxsiyatini yo‘qotgan holda his qilgan g‘azabi va ozodlikka intilishi, jamiyat o‘rnatgan normalarga qarshi bir isyon timsolidir. Tailand Durden boshchiligida tashkil etilgan kurash klubi, ozodlikning, oʻziga xos shaxsiyatning va ichki qarshilikning ramzi bo‘lib xizmat qiladi.

Bu mavzu Falastindagi qarshilik harakatlari bilan o‘xshash ma’noni anglatadi. Falastin xalqi tarixiy jihatdan bosqin va mustamlakachilikning asirligida shaxsiyat va ozodlik uchun kurashib kelgan. Xuddi Fight Club filmidagi kabi, Falastinliklar ham tashqaridan zo‘rlab yuklatilgan shaxsiyat va tizimlarga qarshi o‘z mavjudliklarini va qadriyatlarini himoya qiladilar.

Falastindagi qarshilik bir tomondan yerlarini va mustaqilligini himoya qilish uchun olib borilgan urush bo‘lsa, boshqa tomondan shaxsiyat izlash harakatidir. Ushbu kurashning mohiyati Falastin xalqining o‘z shaxsiyati va madaniyatini inkor etuvchi, ularni passiv iste’molchi sifatida ko‘rishga uringan global kapitalistik va imperialistik tizimlarga qarshi isyonidir.

Fight Clubdagi isyon kapitalizm va iste'mol jamiyati tomonidan majburiy belgilangan shaxsiyatlarga qarshi norozilikni ifodalasa, Falastindagi ozodlik kurashi ham tashqi dunyoga qarshi norozilikning ramzi sifatida namoyon bo‘ladi.

Har ikkala holatda ham, ozodlik, shaxsiyat va qarshilik mavzulari xalqning yoki individning ichki va ijtimoiy bosimlarga qarshi olib borgan kurashining markazida turadi. Tizimga qarshi olib borilgan bu kurash, xoh Fight Clubda, xoh Falastinda bo‘lsin, ozodlik va shaxsiyatga ega bo‘lish istagining umumiy ifodasidir.

Shu bilan birga, Fight Clubdagi qo‘zg‘alon individuallik va shaxsiy ozodlikning ramzi sifatida xizmat qilsa, Falastindagi qarshilik xalqning ozodligi va shaxsiyatini himoya qilishga qaratilgan harakat sifatida qaraladi.

Har ikki holatda ham tizim individ yoki xalqni o‘z chegaralari ichida ushlab turishga harakat qilarkan, bu bosimga qarshi isyonlar ozodlik va mustaqillikning timsoliga aylanadi.

(C) Ismail Yilmaz

@Tafakkur_chizgilari

Asl mohiyat shundaki, islom, eng avvalo, semantik jihatdan alohida shaxsning harakati va faoliyati demakdir. Islom so‘zi, "Islom qomusi"da yaqqol ko‘rsatilganidek, masdar - ya’ni fe’l ot yoki harakat nomi - "S L M" ildizining to‘rtinchi shaklidan kelib chiqqan bo‘lib, "bo‘ysunmoq" yoki "taslim bo‘lmoq" ma’nolarini anglatadi. Shunday qilib, islom, birinchi navbatda, harakatdir: bu inson amalga oshiradigan ish-amaldir va islomni bajarish orqali kishi o‘zini shu harakat yoki to‘g‘rirog‘i, harakatlar majmuasi (jumladan, albatta, fikrlash jarayonlari ham) tufayli musulmon qiladi.

(C) Islom nima?, Shahob Ahmed

@Tafakkur_chizgilari

Koʻchada ketayotib, bir bogʻlam eski-tuski kiyimlarni koʻtarib olgan 14 yoshli bir bolani ko‘rib qoldim. U oilasiga ovqat sotib olish uchun kiyimlarni sotishga urinardi. Men uni to‘xtatib, kiyimlardan birining narxini so‘radim. U menga charchoq va g‘am to‘la ko‘zlari bilan boqib dedi: "Mana bu kiyimlarning hammasini oling, faqat oilamning ovqatlanishiga yetarli pul bersangiz boʻlgani. Menga boshqa hech narsa kerak emas, yolgʻiz istagim onam va ukalarimning toʻyib ovqatlanishini ko‘rish."

Tomog‘imga bir narsa tiqildi va men undan ohista so‘radim: "Otang qayerda?" Uning ovozi pasayib javob berdi: "Uni G‘azodagi Al-Shifa kasalxonasida qatl etishdi. Ko‘z oldimda olib ketishdi, aybdor deb topishdi, ammo u shunchaki kichik ukamga dori olishga urinayotgandi, xolos."

Men muzlab qoldim, nimadir deyishga majolim yetmasdi. Yana so‘ramoqchi bo‘ldim, lekin u go‘yo siniq yuragidan so‘zlar to‘kilib chiqayotgandek gapida davom etdi: "O‘sha kundan beri oilam uchun maʼsul menman. Onam gʻam-qayg'udan batamom toʻkilib qoldi, hatto o‘rnidan ham turolmaydi, kichkina singlim esa ochlikdan kechasi bilan yig‘lab chiqadi. Bu eski kiyimlardan boshqa sotadigan hech vaqom yo‘q."

Vujudi sovuq va ochlikdan qaltirayotgan bo‘lsa-da, kiyimlarni qat’iyat bilan, mahkam ushlab turgan kichkina qo‘llariga nazar soldim. Unga: "Hecham xavotir olma, men senga yordam beraman," dedim. Lekin u shu zahotiyoq shunday javob qaytardi: "Menga xayr-ehson kerak emas. Men shunchaki ukalarim bir kun och qolmasligini istayman."

Biror soʻz demay, qo‘limdagi bor pulni unga berdim va uning hozirgi manzili hamda onasining telefon raqamini oldim. Kelgusi kunlarda qo‘limdan kelgancha ularga yordam berishga o‘z-o‘zimga va’da berdim.

U menga ko‘zlari yoshga to‘lib qaradi, ammo yig‘lamadi. Go‘yo oilasi uchun kuchli bo‘lish maqsadida oʻz ojizligini yashirishga koʻnikib qolgandek edi.

Uning kichkina qadamlar bilan mendan uzoqlashib ketishini kuzatib turdim. Bolakay yoshiga nisbatan og‘ir yukni ortqilab borardi. Men esa hayron edim, xayolimdan shu savol oʻtdi: G‘azo ko‘chalarida orzu-umidlari chilparchin bo‘lgan, yuraklari g‘am-alamdan ezilgan unga o‘xshagan yana qancha bolalar izg‘ib yuribdi ekan-a?

Ahmad G‘azo

@Tafakkur_chizgilari

Suriyadagi qamoqxonalar fosh etayotgan mudhish holatlar inson zotining qay darajada yoʻldan ozishi, aql idrok etolmaydigan razillik va manfurliklarga yoʻl qoʻyishi mumkinligini koʻrsatmoqda. Eng yomoni Xudoga osiylik keltirgan Fir'avn oʻzining zamonaviy versiyalariga ega ekani. Biz bugun shuni Asad hukumatining qing'irliklari misolida koʻrib turibmiz. Tarixdagi qonxoʻrliklar, zulmlar, qatliomlar koʻp eslanadi. Lekin odamni azoblash, hayotidan mahrum etishning insonning xayoliga ham kelmagan usullarini oʻylab topib, ularni oʻz vatandosh, dindoshlariga zoʻr berib qoʻllashni oʻziga kasb etgan kaslar shu vaqtgacha bizga maʼlum boʻlmay kelayotgandi.

Eng yomoni bunday razilliklarning musulmonlar ustiga qilinishi, yana tagʻin sekulyar nomi ostida faoliyat yurituvchi hukumat tomonidan ado etilishi zamonaviylik tayanchida qurilgan davlatchilikning dogmatik, ekstremist ideologiyaga asoslangan dinlardan farq qilmasligini koʻrsatadi. Zero, xoinlar rejimga soʻzsiz ishonch, soʻnmas eʼtiqod bildirish bilangina bunday gʻayriinsoniy razilliklarga qoʻl ura olishi mumkin. Murgʻakligida qamoqda tashlangan, endilikda qariyaga aylangan kishilar, turmushga chiqishga ulgurmay qamoqqa olinib, u yerda nomaʼlum kimsalardan farzand orttirgan ahvoli og'ir ayol-qizlar, internetda blog ochgani uchungina oʻn yillab betinim qamoq azoblariga giriftor etilgan yosh qizlar, aql qabul qilolmaydigan qiynoq usullarida tanasi ezg'ilangan chorasiz insonlar hayoti dinsizlikning din qilib olinishi kasofati nechogʻlik ekanini fosh etadi.

Kommunistik-sotsialistik hukumatlarning shu paytgacha erishgan eng katta yutugʻi bu liberal-demokratik hukumatlarning xayoliga ham kelmaydigan zindonlar, u yerdagi mahbuslarni azoblash vositalari, qiynoqqa solish usullarini oʻylab topganlaridir.

Shuncha reallikla qaramay, bugun bu qonxoʻr tuzumning qulashini g'am-qaygʻu bilan qarshilaganlar chiqyapti. Adolatsiz hukmronlik baribir qachondir barbodlikka mahkum. Uning oʻrnini nima egallashi, adolat oʻrnatiladimi yoxud boshboshdoqlik hukm surishi - bu endi boshqa masala. Bu yangi hukumatning, xalqning irodasiga bogʻliq.

@Tafakkur_chizgilari

Forslar bilan toʻqnashuv oldi Xolid ibn Valid chiqib, "Men o‘zimning chempionimman. Fors chempioni bilan jang qilishni istayman," deydi.

Bu fors qoʻmondoni uchun juda qiyin vaziyat edi, chunki agar u jangga chiqmasa – ya'ni qoʻmondon qoʻmondonga qarshi chiqmasa – u askarlari koʻziga qo‘rqoq, yuraksiz boʻlib koʻrinardi.

Shunda fors qoʻmondoni, "Kelishdik, men sen bilan jang qilaman," deydi.

Ular maydonga chiqib jang qilishadi va Xolid uni 30 soniya ichida o‘ldiradi.

Endi forslar o‘z qoʻmondonisiz jangga kirishadi.

Xolid faqat o‘zining otliq qo‘shinidan foydalanib, forslarga qarshi to‘xtovsiz hujumlar uyushtiradi, bu esa ularni dovdiratib qo‘yadi.

U ularni ana shunday dovdiratib, oxir-oqibat saflarini buzib tashlaydi.

Forslar o‘z joylarini o‘zgartirishi yoki biroz orqaga chekinib, keyin qayta saflanishiga toʻgʻri keladi.

Ammo ular buni qila olmaydi, chunki bir-biriga oʻralib qolishadi.

Xolid o‘z otliq qo‘shinini dushman orqasiga aylantirib, ularni ta’qib qila boshlaydi va ularni parcha-parcha qilib tashlaydi.

(C) Prof. Roy Kasagranda

@Tafakkur_chizgilari

1946-yilda Suriya Fransiya imperiyasidan mustaqillikka erishdi.

Suriyada demokratik saylovlar o‘tkazildi. Suriya tarixan arab dunyosining eng rivojlangan qismlaridan biri bo‘lib kelgan.

Shu vaziyatda AQShning Markaziy razvedka boshqarmasi (CIA) Suriyaga aralashishga qaror qiladi.

1949-yilda biz Suriyaning demokratik yo‘l bilan saylangan prezidentini o‘ldirdik.

Shundan so‘ng 21 yillik uzluksiz tartibsizlik boshlandi.

Masalan, AQSh Davlat departamenti ularning harakatlari haqida to‘liq xabardor bo‘lmagan holda, Suriya hukumati va boshqalarni ag‘darish uchun katta fitna uyushtirildi.

(C) Jeffrey Sachs

Oʻshandan buyon Suriyaning urushlardan boshi chiqqani yoʻq.

@Tafakkur_chizgilari

Biz nima ishlab chiqarayotganimiz, bundan muddaomiz, undan kim foyda olishi va boshqa shu kabi masalalar ustidan jamoaviy demokratik nazoratga ega bo‘lishimiz kerak. Agar shunday qilsak, bu muammolarni tezda hal qila olamiz. Nima qilish kerakligini aniq bilamiz.

Muammo shundaki, bizda bunga kuch yo‘q. Shuning uchun, menimcha, bu inqiroz sharoitida nimaga erishishimiz kerakligi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishimiz va bunga qodir harakatlarni shakllantira boshlashimiz lozim. Janub uchun e’tibor qaratishimiz kerak bo‘lgan yana bir jihat mavjud: ularga iqtisodiy suverenitet zarur.

Avvalo, ularga milliy darajada iqtisodiy ozodlik kerak. Global Shimol inqiroz uchun asosiy javobgardir. Biroq global janub ham ekologik rejalashtirish, energiya o‘tishi va boshqa jarayonlarda ishtirok etishi kerakligi ma’lum.

O‘z resurslari, mehnati, yerlari va energiyasi ustidan suveren nazoratga ega bo‘lmagan holda, ulardan buni qanday kutish mumkin?

Tuzilmaviy moslashuv dasturlari ta’sirida ularga taraqqiyparvar sanoat siyosati, fiskal siyosat va pul-kredit siyosatidan foydalanish imkoniyati berilmayapti. Bu vositalar rivojlanish va ekologik o‘zgarishga erishish uchun muhim ekanini bilamiz. Ulardan foydalanish amalda taqiqlanmoqda. Buning yechimi nimada?

Janub uchun bu iqtisodiy ozodlik kurashdir.

Janubdagi iqtisodiy ozodlik uchun kurash kapitalistik jahon iqtisodiyotiga tubdan zid ekanligini tushunishimiz kerak, deb o‘ylayman. Markazdagi jamg‘armalar butunlay global janubda ishchi kuchi va resurslarning arzonlashuviga bog‘liq.

Bu so‘nggi 500 yil davomida shunday bo‘lib kelgan.

Chekka hududlardagi ozodlik kurashlarining iqtisodiy mustaqillikka erishish, o‘z resurslarini o‘z taraqqiyoti va insoniy ehtiyojlari uchun ishlatishga har qanday urinishi markazdagi kapital uchun beqarorlik keltirib chiqaradi. Kapital bunga g‘oyat kuchli zarbalar bilan javob qaytaradi. Bu biz doim ko'rib turgan vaziyat.

Hozir bu – Falastin. Ilgari Liviya edi. Undan oldin Iroq, undan ham oldin Chili, yana oldinroq Indoneziya, yndan ham oldin Kongo edi. Bu hech qachon to‘xtamaydi. Bu qayta-qayta takrorlanadi.

Menimcha, Falastindagi hozirgi vaziyat, biz tushunishimiz kerakki, birinchi navbatda axloqiy masala emas. Biz esa uni shunday deb o‘ylaymiz. Ammo kapital bunday fikrlamaydi. Ular uchun bu ozodlik harakatlarini bostirish va yo‘q qilishdir. Ozod Falastin ozod Yaqin Sharqni anglatadi. Ozod Yaqin Sharq esa markazdagi kapitalizmning inqirozga yuz tutishini bildiradi va ular bunga yo‘l qo‘ymaydi.

Ular bunday bo‘lmasligini ta’minlash uchun o‘zlarining g‘oyat kuchli qurollarining butun zo‘ravonligini ishga solmoqdalar. Shunday qilib, menimcha, biz bugun aynan shunga duch kelmoqdamiz. Bu biz ko‘rib turgan zo‘ravonlikning jahon tizimi ko‘lamidir.

Biz buni anglab yetishimiz lozim. Bizning kurashimiz va qarshiligimiz shunga mos bo‘lishi lozim.

(C) Jason Hikel, antropolog, professor.

@Tafakkur_chizgilari

Ozod Falastin ozod Yaqin Sharqni anglatadi. Ozod Yaqin Sharq esa markazdagi kapitalizmning inqirozga yuz tutishini bildiradi va ular bunga aslo yo‘l qo‘yishmaydi

Qiziq, mendan doim ekologiya haqida gapirishni so‘rashadi, aslida esa hozir men kapitalistik imperializm haqida gapirmoqchiman. Ikkalasi ham bir xil muammoning qismlari, shunday emasmi?

Ekologik inqiroz, oxir-oqibat, mustamlaka chiziqlari bo‘ylab rivojlanmoqda. Bilamizki, aynan imperiya markazidagi mamlakatlar, xususan, ishlab chiqarish vositalari, energiya tizimlari va investitsiyalarni boshqaradigan hukmron sinflar iqlim buzilishiga olib keladigan ortiqcha chiqindilar uchun asosiy javobgar hisoblanadi. Bu haqiqat ekanligini yaxshi bilamiz. Shuningdek, Global Janub mamlakatlarining iqlim o‘zgarishi oqibatlaridan eng ko‘p aziyat chekishi ham bizga maʼlum.

Bu inqirozga umuman hissa qo‘shmagan – ozgina emas, balki hech qanday hissa qo‘shmagan odamlar aziyat chekmoqda. Albatta, biz faqat iqlim inqiroziga emas, balki ekologik inqirozning boshqa jihatlariga ham duch kelmoqdamiz va bu yerda ham xuddi shunday holat kuzatilmoqda. Ekologik inqirozning boshqa jihatlari ham bor va biz bu yerda ham xuddi shu holatni ko‘ramiz.

Jahon iqtisodiyotidagi ortiqcha moddiy iste’mol haqida gap ketganda, bu asosan imperiya markazidagi ortiqcha iste’mol va to‘planish bilan bog‘liq. Markazda ishlatiladigan materiallarning yarmi Global Janub hududlaridan o‘zlashtirilgan. Bu jiddiy zarar keltiradi. Bunday zararni Sasseksda yoki Finlyandiyada ko‘rmaysiz. Buni siz Kongoda, Indoneziyada, Boliviyada koʻrasiz.

Markaziy mamlakatlar foyda oladi, qolganlar esa aziyat chekadi. Ekologik inqiroz mustamlaka va o‘zlashtirish jarayonlarini aks ettiradi, shuningdek, mustamlaka chiziqlari bo‘ylab sodir bo‘layotgan ofatdir. Menimcha, buni aniq tushuntirish juda muhim. Agar biz bu mustamlaka o‘lchovlariga e’tibor bermasak, asl mohiyatni yo‘qotamiz.

Yana shuni ta’kidlamoqchimanki, biz g‘alati paradoksda yashamoqdamiz. Jahon iqtisodiyoti juda samarali ekanligini bilamiz. Ishlab chiqarish imkoniyatlarimiz juda katta. Insoniyat ixtiyoridagi mehnat kuchi, resurslar, texnologiyalar, zavodlar, energiya va materiallar hajmini tasavvur qilib koʻring-a. Ekologik chegaralardan oshib ketadigan darajada ishlab chiqarish hajmi mavjud.

Shunday bo‘lsa-da, insoniyatning ko‘p qismi og‘ir qashshoqlik sharoitida yashaydi.

Aholining 80 foizi asosiy ehtiyojlarini qondira olmaydi. Bu g‘alati paradoksni nima tushuntiradi? Bu baribir bizning ishlab chiqarish tizimimiz natijasidir. Biz duch kelayotgan, yechimi yo‘qdek tuyulgan ijtimoiy va ekologik inqiroz aslida bizning ishlab chiqarish tizimimiz – kapitalizmning alomatidir.

Bizning ulkan ishlab chiqarish imkoniyatlarimiz asosan kapital uchun eng foydali va markazda jamg‘arish uchun eng qulay narsalar atrofida tashkil etilgan, insoniy ehtiyojlarni qondirish va ekologik maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan narsalar emas.

Xullas, biz g‘alati vaziyatda qolganmiz: "Qashshoqlikni hal qilish uchun avlodlar almashinuvi kerak bo‘ladi, to‘g‘rimi? Omadimiz chopsa, asr oxiriga kelib odamlar kuniga 1,90 dollardan ko‘proq daromad qila boshlaydi."

Iqlim inqirozi - buni kim hal qila oladi? Bu yechimi yoʻq muammoga o‘xshaydi. Bularning hech biri to‘g‘ri emas. Bu yolg‘on. Bu muammolarni juda oson va tez hal qilish mumkin. Muammo shundaki, biz o‘z ishlab chiqarish imkoniyatlarimizni nazorat qila olmaymiz.

Bizda iqtisodiy demokratiya yo‘q. Ayrimlarimiz siyosiy demokratiyalarda yashaymiz, u yerda ahyon ahyonda hukumat amaldorlarini saylash imkoniga ega bo‘lamiz. Ammo iqtisodiy tizim haqida gap ketganda, hatto demokratiya ko‘rinishi ham mavjud emas.

Menimcha, bu biz duch kelayotgan asosiy ziddiyatdir. Bu inqiroz negizida kapitalizm yotadi va uni faqat shu muammoni hal qilish orqaligina yengish mumkin.

Kapitalizmning ziddi esa iqtisodiy demokratiyadir.

Biz bu ikki ming yillik surgunda - xoch yurishlari, inkvizitsiya davrida va Ispaniya hamda Italiyadan quvg‘in qilinganda - yahudiylar qayerga borganini unutmasligimiz kerak.

Oʻshanda musulmon yurtlari yahudiylarni o‘z bag‘riga oldi.

Ular bizni quchoq ochib kutib olishdi.

Falastin Usmonli imperiyasi tarkibida edi.

Ular bizni qabul qilishdi va biz ularning yerlarida ravnaq topdik.

Bizni himoya qiladigan inson huquqlari tashkiloti bo‘lmasa-da, biz gullab-yashnadik.

Biz ularni to‘liq qo‘llab-quvvatlaymiz.

Bugun ularning ahvolidan yuragimiz o'rtanyapti.

Falastinliklar bilan birga ko‘z yosh to‘kmoqdamiz.

Biz tahqirlanganmiz, chunki sionistlar dinimizni o‘g‘irlab, undan boshqa xalqlarni bosib olish, qo‘rqitish va ovozini o‘chirish uchun qurol sifatida foydalanmoqdalar.

Chunki ularga qarshi gapirsangiz, siz ular uchun antisemitga aylanasiz.

(C) Rabbi Yisroil Dovid

@Tafakkur_chizgilari

AQSH 2003-yilda Iroqqa nima uchun bostirib kirdi? Bu urush qayerdan kelib chiqdi? Bilasizmi, bu urushni aslida Netanyaxu keltirib chiqargani juda hayratlanarli.

U shunday degan edi:

"Biz Saddamning yadro qurollariga ega bo‘lishi bizning mavjudligimizni xavf ostiga qo‘yishini tushundik va bugun Qo‘shma Shtatlar xuddi shu rejimni yo‘q qilishi kerak".

Netanyaxu 1995-yildan boshlab "HAMAS" va "Hizbulloh"dan qutulishning yagona yo‘li ularni qo‘llab-quvvatlovchi hukumatlarni ag‘darib tashlash ekanligini ta’kidlagan. Bu Iroq, Suriya va Eron demakdir. U shunchaki o‘jarlik bilan bugungi kunda ham bizni Eronga qarshi kurashga undamoqda. U juda qora niyatli shaxs ekanligini aytishga majburman. Afsuski, u bizni tugamas urushlarga tortib kirdi va AQSH siyosatidagi ta’siri tufayli o‘z maqsadlariga erishdi.

(C) Jeffrey Sachs, amerikalik iqtisodchi va siyosiy tahlilchi

@Tafakkur_chizgilari

AQSh doimiy xavfsizlik davlati. Esda tuting, bizda 750 ta xorijiy harbiy baza mavjud. Bizda 6000 ta yadro quroli bor. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, bizning harbiy byudjetimiz trillion dollarga yetadi. Bu juda ham katta tizim va bu tizim har bir e’lon qilingan doktrinaga muvofiq, nafaqat maxfiy, balki oshkora ravishda ham, o‘n yillar oldin mudofaa vazirligi tomonidan dunyoning har bir qismida "to‘liq spektrli hukmronlik" deb belgilangan maqsad uchun ishlaydi. "To‘liq spektrli hukmronlik" – bu qiziqarli atama, lekin u Qo‘shma Shtatlar dunyoning har bir mintaqasida ustun kuch bo‘lishini koʻzda tutadi. Bu bir qadar g‘alati g‘oya.

(C) Jeffrey Sachs, amerikalik iqtisodchi va siyosiy tahlilchi

@Tafakkur_chizgilari

Bugungi kunda da’vat madaniyati ko‘pincha neoliberal kapitalizmning biznes tushunchasiga allaqachon singib ketgan Islomning bozorbop versiyasini yaratmoqda. Bunday Islom neoliberal tuzumga haqiqiy muqobil emas, balki uning yana bir ko‘rinishi, xolos. Bu gipermedialashgan iste’mol madaniyati tomonidan va u uchun yaratilgan soxta Islomdir.

(C) Joseph Lumbard

@Tafakkur_chizgilari

Atrofimda nimalar boʻlayotgani bilan ishim yoʻq, oʻzim tinch boʻlsam boʻlgani, degan qarash dunyodan uzilgan, tovonidan narini ko'rmaydigan, koʻrishni ham istamaydigan, modern iste'molchilikka oʻtirib qolgan tipik oʻzbekning qon qoniga singib ketgan. Shu kunlarda bir nechta oʻzbekning Isroil ravvinini oʻldirgani tarmoqlarda jiddiy muhokama qilinyapti. Yuqoridagi taʼrifga mos tushadigan yurtdoshlarimiz esa uchta oʻzbek sabab endi yurtimiz sha'niga qora dogʻ tushdi, boshqalar oʻzbeklar terrorchi, deydi, deb ayyuhannos solish bilan ovorayu andarmon. Shu qadar zaif, qoʻrqoq, yuraksiz bir millatga aylanganmizki, pinakka kirvolib, oʻz tinchligimizni oʻylashdan boshqasiga yaramaymiz. Koʻzimizni ochib dunyoda qay darajada adolatsizliklar boʻlayotganidan ongli tarzda voqif boʻlgimiz kelmaydi. Shunchaki oʻlim, fojia raqamlari esa quloqlarga oʻrganib qolganidan, yangisini eshitganimizda ichimizda oddiygina seskanishni-da sezmaymiz. Oʻzini bu masalalarda aqlli, lekin liberal tafakkuri ong-u shuurida singib ketgan baʼzilar esa boshqalarni bu masalaga aqli yetmasligi, bunday mavzular muhokamasiga berilish bir tiyinga qimmatligi, bizning harakatlarimiz ular uchun sariq chaqaga arzimas ekanini, masalalarini oʻzlari hal qilib olishlarini bot bot uqtirish bilan band. Bunday mentalitet bilan juda uzoqqa bormaymiz. Bir qadam siljisak, ikki qadam orqaga qaytamiz. Dunyoda oʻzbek kimligini tanimaydigan yuz millionlab, milliardlab odamlar bor. Turizm, taraqqiyot kabi jabhalarga sarflanayotgan milliardlab dollarlar kutilganidek natija keltirmaydi. Usti but, qorni toʻq, oʻrtahol bir oilaning yangi mahallada koʻchib kelganidan oʻzini hech kimga tanita olmay yurishiga oʻxshaydi holatimiz. Terrorchi deb bilishlari tugul, kimlimizni bildirolmay ham oʻtamiz. Oʻzimizdan qoloq, past deb biladigan Eron, Pokiston yoki Afgʻonistonni butun dunyo taniydi. Garchi ulardan bizga odamlar ishlagani kelsa-da, oddiy bir amerikalikdan oʻzbekiston haqida bilasizmi, desangiz, eshitmaganman, deb javob beradi. Bunga faqat urushlar sabab emas. Buning tub ildizi uygʻoqlik, dunyodan voqiflik, falsafiy fikrlash, milliy jipslik, qorin gʻamidan boshqa masalalarni ham koʻra olishda yotadi.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil parlamenti a'zosi Ayman Odeh Netanyahuni yuziga qarata "serial killer" deb atadi va oʻsha zahoti sahnadan zoʻrlik bilan olib ketildi.

Binyamin Netanyahu, men sizga 32 yoshli g'azolik Muhammad Abul Qumsonning hikoyasini bayon qilaman:

"Men urushdan ikki oycha burun uylandim. Shundan soʻng biz oilam bilan deportatsiyaga uchradik. Bir yerdan boshqa yerga tinimsiz koʻchib yurishga majbur boʻldik. Oxiri Deir al-Balahda qoʻnim topdik. 10-avgust, shanba kuni men egizak farzandli boʻldim. Oʻgʻil va qiz, Aser va Asiyl. Ular xotinim va doktor Jumana Arafa boshdan oʻtkazgan S darajali ogʻir operatsiyadan soʻng dunyoga kelishdi. Ular ilk farzandlarimiz boʻlgani uchun quvonchim ichimga sigʻmas, xursandchiligimizni soʻz ila taʼriflab boʻlmasdi. 13-avgust, seshanba kuni qalbimda surur bilan shifoxonaga bordim va egizaklarimizning tugʻilganlik guvohnomasini oldim. Shundan soʻng guvohnomalarning suratini Whatsapp orqali zavjamga yubordim. Ammo u javob bermadi. Ayni shu paytda qoʻshnilarimda biri qoʻngʻiroq qilib qoldi. U mendan ahvoling yaxshimi, omonmisan, deb soʻradi. Men unga quvnoqlik bilan, boʻlmasam-chi, deya javob berdim. Shunda u, sen xona ijaraga olgan binoga bomba kelib tushdi, dedi. Buni eshitib shu zahoti uyga yugurdim. Yuragim oilamning taqdiri haqidagi xavotir va qoʻrquvdan qattiq urardi. Kasalxonaning kirish eshigiga yetganimda allaqachon qoʻshnilarimdan biri bu yerga kelib boʻlganini koʻrdim va u menga qoʻli bilan ishora qilib ular oʻlikxonada ekanini tushuntirdi. Farzandlarim uchun tugʻilganlik guvohnomasini olganimga oʻn minut toʻlar-toʻlmasdan, endi ularning oʻlim guvohnomasini qoʻlimga tutqazishdi. Butunlay vayron boʻldim, qalbim tilka pora boʻldi..."

Shu kungacha G'azoda 17385 nafar bola halok boʻldi. Ularni sizning tizimingiz oʻldirdi. Ularning 825 nafari hali bir yoshga ham toʻlmagan chaqaloq edi. G'azoda 35055 nafar bola yetim boʻlib qoldi. Ularning qoni sizni ta'qib qilajak. Hozir esa bularga parvosizlarcha Xalqaro jinoyat sudi sizni nega aybga hukm etganini tushunolmay halak boʻlib oʻtiribsiz. Binyamin Netanyahu bunga nima deysiz? Nima deya olasiz bularga? Oʻttiz yildirki, tinchlikni oʻldirishda serial killerlik qilib kelyapsiz.

— Yetar endi, bas qil, bas! (vazirlar)
— Chiqib ket platformadan darhol.
— Tinchlikning serial killeri! Fikr bormi yoʻqmi sizda? Tinchlikning serial killeri!

https://youtube.com/shorts/h6E5EYVoJxw?si=eTahauOn87tUrv9R

@Tafakkur_chizgilari

Avliyolarni biz topmaymiz, an’anaga ko‘ra, ular bizni topadilar. Ehtimol, ular allaqachon bizni topib bo‘lganlar. Oppoq salla o‘ragan, oq soqolli, ko‘zlari chaqnab turgan, fikrlarimizni o‘qiy oladigan odam haqidagi tasavvur shunchaki bizning romantik xayolimizdir.
Bu hech kim e’tibor ham bermaydigan ko‘cha burchagida shaurma sotib turgan erkak yoxud doim masjidda bo‘ladigan jussasi kichik, tishlari toʻkilib ketgan bangladeshlik ham bo‘lishi mumkin. Alloh o‘zining buyuk sirlarini diniy obro‘/mavqega ega bo‘lgan odamlardan ko‘ra, biz e’tibor bermaydigan oddiy odamlarga ishonib topshirishi ehtimoli ko‘proq.
Ayniqsa, bizning davrimizda, jiddiy odamlar men qilayotgan ishni – bu yerda o‘tirib, sizlarga qanday yashashni o‘rgatishni qilmaydilar, zotan bu kulgili da’vodir. Haqiqiy donishmandlar bunday ishni qilish uchun juda kamtarindirlar.

(C) Abdulhakim Murod

@Tafakkur_chizgilari

Holodomor — yahudiy bolsheviklar tomonidan sodir etilgan genotsid.

Rasmdagi kas esa genotsidga mas’ul shaxs.

Uning ismi Genrix Yagoda. U yahudiy edi.

Holodomor yahudiylar tomonidan sodir etilmagan deb da’vo qilayotgan johil odamlar eshitsin.
Ular 5% haq va 95% nohaq.
Bolshevik rahbarlarining 95% i yahudiylar edi.
Gulag qo‘mondonlarining 92 foizi yahudiylar edi. NKVD generallarining esa 50 foizi yahudiy edi.

SSSRda kamida 60 million oq pravoslav nasroniylar va musulmonlarni ommaviy qirg‘in qilish 95% yahudiy hukumati tomonidan sodir etilgan.

Bolsheviklar 60 million odamni o‘ldirdi, siz buni maktabda biron marta ham eshitmagansiz!

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Sizning madaniyatingiz o‘z xanjari ila o‘zini halok etur.
Zaif shoxga qurilgan in mustahkam va boqiy bo‘lmas.

— Iqbol

@Tafakkur_chizgilari

Mening fikrimcha, Islom ta’limoti ayolni va uning shaxsiy "men"ini normallashtiradi, unga inson sifatida juda munosib maqom berib, Alloh barcha insonlarga ato etgan umumiy sharafga sherik qiladi. Islom manbalarida ayolning shaxsiy mustaqilligi hamda ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy va siyosiy faoliyati aniq ta’kidlangan. Ayol Odam alayhissalomning ilk gunohi sababchisi emas. Bir tomondan, ayol tanasi yoki qonuniy jismoniy ehtiyojlardan uyalish kerak emas; boshqa tomondan esa, Islomda iboli-hayoli bo‘lish juda tabiiy hol hisoblanadi. U na zulm yetkazadigan darajada qattiq, na insoniy axloq-odobni yo‘q qiladigan darajada erkin emas. Islom nuqtayi nazaridan, hijob – ayollarning hayosi va shaxsiy mustaqilligini hurmatlagan holda, ularning jamoat hayotida faol ishtirok etishini ta’minlash usullaridan biridir. Islom hijob tabiati borasida qaror qabul qilishda erkaklarga yoki boshqa insoniy tashkilotlarga hech qanday rol bermaydi, zero, bu buyruqning manbasi bevosita Qur’oni Karim va Payg‘ambar (s.a.v.) ta’limotlaridir. Erkaklar ham o‘z jismoniy va ruhiy tuzilishlariga mos ravishda sharm-hayoli bo‘lishlari buyurilgan. Biroq shuni ta’kidlash joizki, Islomdagi boshqa har qanday tushuncha singari, hijob ham tashqi sharoitlardan qat’i nazar, o‘z qiymatiga ega. Chunki Islomdagi barcha narsa Alloh va mo‘min o‘rtasidagi chuqur, bevosita va to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabatdan kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, bu mo‘minning erkin, ixtiyoriy tanlovidir, u hech qanday kuch yoki majburlashsiz amalga oshiriladi.

(C) Sabrina Chalikandi

@Tafakkur_chizgilari

Men na nasroniy, na musulmonman. Men hech kimman, hech kimga tegishli emasman va ishonchim komilki, oxir-oqibat buning uchun jazo tortaman va azob chekaman.
Ammo bu menga noyob va xolis nuqtayi nazarga ega bo‘lish imkonini berdi.

G‘arbda islomning qoralanishi va nasroniylikning targ‘ib etilishining aniq bir sababi bor. Men sizga qaysi haqiqatga ko‘proq mos kelishini, yoki hech boʻlmaganda nazoratchilarimiz eng ko‘p qo‘rqadigan e’tiqod qaysi ekanligini isbotlay olaman.

G‘arbda, Amerikada bizning nazoratchilarimiz aslida yahudiylar va ularning malaylaridir. Ular nasroniylardan qoʻrqishmaydi va o‘zlari unga eʼtiqod qilmay turib, nasroniylikni targ‘ib qilishadi. Ko‘pgina yahudiylar ichlarida dahriydirlar yoki Isoni rad etib, uni chindan ham yomon ko‘radilar. Tarixan yahudiylar Isoni o‘ldirishgan va Rim imperiyasini nasroniylar isyonkor guruh ekaniga ishontirishgan, natijada ular jazolanganlar.

Yahudiylar nasroniylikni qo‘llab-quvvatlaydilar, buning sababi shuki, u tinchlikni, taslimiyatni, hech qachon qarshilik ko‘rsatmaslik va o‘zingiz yoki e’tiqodingizni himoya qilmaslikni o‘rgatadi. Unga koʻra dahshat, zulm va yovuzlikka yo‘l qo‘yish, passiv va nazorat ostida bo‘lish bir kun kelib najot topish garovidir.

Yahudiylar esa buni xush koʻradilar, chunki nasroniylar o‘zlarining ta’qib qilinishlariga yo‘l qo‘yib beradilar, hatto yahudiylarni Xudoning tanlangan xalqi deb ishonib, oʻzlarini ta’qib etishda ularga koʻmak beradilar. Bu aqldan ozganlik va o‘z joniga qasd qilishga o‘xshash e’tiqoddir.

Hozir g‘arbda islom yovuz, zulmkor va qoloq din sifatida tasvirlanadi. Nima sababdan shunday?

Chunki islom nasroniylarga xos bo‘lgan "tahdid, yo‘q qilinish oldida tinch turish" yondashuvini qabul qilmaydi.
Muhammad (s.a.v.) ko‘p marta dinni va o‘z xalqini himoya qilish uchun qo‘shinlar tuzgan va hatto jang qilgan. Islomda e’tiqod va o‘zini himoya qilish uchun urush qilish noodatiy hol emas.

Albatta, yahudiylar nasroniylikni yoqtirishadi va targ‘ib qilishadi, chunki ular passiv, boʻynilaridan osongina ip oʻtkazish mumkin va ularning e’tiqodiga ko‘ra, ular nazorat qilinishi va ezilishi kerak, chunki mana shundagina pirovardida najot topishlariga ular qattiq ishonishadi. Bu o‘z-o‘zini qullikka solish va o‘zini oʻzi qattiq nazorat qilishdir.

Ularning islom bilan katta muammosi bor, negaki islom zaif va passiv eʼtiqod emas, musulmonlar nasroniy qardoshlari kabi dushmanga boʻyin egib ketavermaydilar. Shuning uchun bizga ular yovuz, qoloq va buzuq deb aytiladi.

Ammo nasroniylarning islom haqidagi gaplari gʻirt yolgʻon, islom shunchaki o‘zini himoya qiladi va hukmronlik qilinish hamda kimningdir nazorat ostida bo‘lishga hech qachon rozi boʻlmaydi.

Agar bunga shubha qilsangiz, atrofingizga boqing. Qanchadan-qancha nasroniy cherkovlarida endilikda LGBT bayroqlari hilpirab yotibdi, qanchadan qanchasida pastorlar transgenderdan tayinlanmoqda, qanchadan qanchasi o‘zlarining "bag‘rikenglik" chegaralarini tobora buzuqlik tomon koʻchirib bormoqda?

Lekin siz buni islomda ko‘rmaysiz.

Men sizga diningizni o‘zgartirishni yoki hatto nimagadir ishonishni ham aytmayapman. Men o‘zim hech qanday dinga mansub emasman, shunchaki oddiy kuzatuvchiman va men ko‘rgan narsalar hozircha shular.

(C) Noktis Draven, harbiy faxriy, yozuvchi

@Tafakkur_chizgilari

Do‘stim Mustafo menga bir necha daqiqa avval G‘azoning shimolidan qo‘ng‘iroq qildi.

U birinchi navbatda shunday dedi:
"Telefonimning quvvati atigi 2 foiz qoldi va kimga qo‘ng‘iroq qilishni o‘ylaganim zahoti xayolimga sen kelding. Do‘stim, aniq bilaman, men yaqinda oʻlaman. Bu bizning so‘nggi suhbatimiz bo‘lishi mumkin. Ertalabdan beri bir qultum suv izlab yuribman, lekin topolganim yoʻq. Do‘stim, bu yerda hamma narsa o‘limga olib boradi. Ko‘z oldimda 50 dan ortiq odamni o‘ldirishdi. Men mo‘jiza tufayli ulardan qochib qutuldim, 27 dan ortiq inson, 27 jon shahid bo‘lgan qirg‘indan omon qoldim. Bu yerda odamlar o‘lib, jasadlari ko‘chalarda qolib ketyapti. Ularga qarab turib, xuddi toshlar ustidan yurgandek o‘tib ketasan. Tunlari ko‘chada uxlayman; hech kimim yo‘q. Oilamsiz, yolg‘iz yashamoqdaman. Telefonim o‘chay deb turibdi. Seni sevishimni bilishingni va xafa qilgan bo‘lsam, kechirishing istayman."

Qo‘ng‘iroq to‘satdan uzilib qoldi. Chamasi, telefonining quvvati tugab qoldi.

Har bir so‘z orasida yig‘i ovozimni bosishga urinar, koʻzimdan qatra yosh oqardi. Qalbimiz har kuni o‘rtanadi. Bularning barchasi nimaga kerak? Nima sababdan? Nima uchun, ey dunyo? Nima uchun??? Qaniydi men mavjud bo‘lmasam; har lahzada o‘limni tilayman. Men har daqiqada o‘lim tilayman.

(C) Omar Hamad, farmatsist va yozuvchi

@Tafakkur_chizgilari

Muhammad (sollallohu alayhi vasallam) shaxsiyati u toʻliq haqiqatini tushunish eng qiyin boʼlgan narsadir. Men undagi bir yogʻdunigina koʻra olaman. Qanday ajoyib manzaralar shonli silsilasi!
Paygʻambar Muhammad bor. Jangchi Muhammad bor. Tadbirkor Muhammad bor. Davlatning yetakchisi boʻlgan Muhammad ham bor. Notiq Muhammad ham bor. Islohotchi Muhammad ham bor. Yetimlarning panohi Muhammad ham bor. Qullar himoyachisi Muhammad ham bor. Ayollarni ozod qiluvchi Muhammad bor. Qozi Muhammad bor. Mukarram, muqaddas Muhammad bor.
Ushbu muhtasham rollar va insoniy faoliyat shoʻbalarining barchasida, u ayni qahramondir.

(C) Prof. Ramakrishna Rao

Manba

@Tafakkur_chizgilari

Muhammad (s.a.v)ning qarashlari juda sog‘lom edi. U o‘z siyosiy tizimini yaxshi yo‘lga qo‘ygan edi. Uning vorislari bo‘lgan xalifalar davrida bu boshqaruv shakli saqlanib qolgan ekan, ushbu hukumat bir butun va ayni shu ma’noda afzal edi.

(c) Jan Jak Russo, ma'rifatparvarlik davri siyosiy mutafakkiri

@Tafakkur_chizgilari

Barcha inson orazi bir-biriga o‘xshash, ammo har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Mana shu oʻziga xoslik oʻsha chehrani o‘tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi boshqa barcha chehralardan ajratib turadi.

Shu bois, inson chehrasi ko‘plik ichidagi birlikning mukammal namunasidir. Barcha yuzlarning Yaratuvchisi ularning o‘xshashligi tufayli Yagona (Vahid) ekanligi aniq. Ayni paytda, har bir orazning boshqa barcha orazlardan farq qilishi, barcha yuzlar Yaratuvchisining Yagona (Ahad) va O‘z yaratiqlaridan butunlay boshqacha ekanligini namoyon etadi.

Muttasil va davomiy ravishda paydo bo‘layotgan, barchasi o‘ziga xos, ammo o‘xshash chehralar ularning Yaratuvchisi O‘z yaratiqlarini "ommatan (massoviy) ishlab chiqarmasligini" ko‘rsatadi. U uzluksiz ravishda, donolik va mutlaq tanlov-ixtiyor erkinligi bilan yaratadi. Har bir yangi yaratiq barcha mavjudotlarning manbayi Yagona, Tengsiz, doimiy mavjud va hamma joyda hozir ekanligini namoyon etadi. Bizning Yaratuvchimiz "g‘oyib mulkdor" yoxud "konstitutsiyaviy monarx" emas, ya’ni chetda turib, haqiqiy hokimiyatga ega bo‘lmagan zot emas. Bil'aks, Yaratuvchimiz har lahzada biz bilan birga, yurak urishidan yurak urishigacha, nafasdan nafasgacha, barcha narsalarni o‘xshash, biroq har birini betakror tarzda uzluksiz yaratib turadi.

(C) Kolin Turner, ilohiyotshunos

@Tafakkur_chizgilari

Agar menga Nobel mukofoti berilganida, men uni uch qismga boʻlgan boʻlardim. Birinchi qismini Janubiy Afrika delegatsiyasiga berardim, ikkinchi qismini ixtiyoriy ravishda G'azoga borib, bemorlarni davolayotgan shifokorlarga berardim. Darvoqe ketishga imkoniyati bor boʻla turib, qolishni afzal bilgan bir falastinlik shifokordan "nega bu yerni tark etmaysiz" deya soʻrashganida u "men 30 yil davomida tibbiyot dargohlarida xalqimni musibat payti tashlab ketish uchun tahsil va tajriba orttirganim yoʻq", deb javob bergan. U oxir-oqibat shahid boʻldi. Xullas, ikkinchi qismini doktorlarga berardim. Uchinchi qismi esa husiylarga taqdim etilishini istayman. Ular tinchlik boʻyicha Nobel mukofotining haqiqiy sovrindorlaridir. Agar genotsid jinoyatlar ichida eng ogʻiri boʻlsa, men deymanki, husiylar qahramonlar ichida eng ulugʻidir.

(C) Norman Finkelshteyn, yahudiy olim

@Tafakkur_chizgilari

Dunyo va insoniyat tarixining birdan bir haqiqiy va chuqur –qolgan jamiki mavzular unga boʻysungan – mavzusi e’tiqod va e’tiqodsizlik miyonasidagi ziddiyat bo‘lib qolmoqda. Qanday shaklda bo‘lmasin, e’tiqod hukmron bo‘lgan barcha davrlar o‘ziga xos nur va baxt bilan yo‘g‘rilgan bo‘lib, o‘z xalqi uchun ham, kelgusi avlodlar uchun ham manfaat olib keladi. Qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, e’tiqodsizlik o‘zining ayanchli nusratini saqlab qolgan barcha davrlar, garchand ular ma’lum vaqt soxta hashamat bilan ko‘zni qamashtirsa-da, kelajak avlodlar e’tiboridan tamom chetda qoladi, zero, hech kim o‘z umrini samara bermaydigan narsalar ustida o‘tkazishni xohlamaydi.

– Gyote

@Tafakkur_chizgilari

Islom nainki barcha hayot mohiyatan yagona ekanligini – zotan uning ildizi Ilohiy Yakkayu yagonalikdir – o‘rgatadi, balki har birimizga o‘z shaxsiy, dunyoviy hayotimiz doirasida G‘oya va Harakat birligini ham mavjudligimizda, ham ong-shuurimizda qayta yaratishning amaliy yo‘lini ko‘rsatadi. Islomda inson bu oliy hayot maqsadiga erishish uchun dunyodan voz kechishga majbur emas; ma’naviy poklanishning sirli eshigini ochish uchun hech qanday qattiq intizom talab qilinmaydi; najot topmoq uchun tushuniqsiz aqidalarga e'timod etishga hech qanday majburlov yo‘q. Bunday talablar islomga mutlaqo begona: chunki u na mistik ta’limot va na falsafadir. Bu shunchaki Xudo O‘z yaratiqlariga belgilagan "tabiat qonunlari"ga muvofiq hayot dasturidir va uning eng oliy yutug‘i inson mavjudligining ma’naviy va moddiy jihatlarini batamom muvofiqlashtirishdir. Islom ta’limotida bu ikki jihat nafaqat insonning jismoniy va axloqiy mavjudligi aro tug‘ma ziddiyat qoldirmaslik ma’nosida "kelishtirilgan", balki ularning uygʻunlikda mavjudligi va chinakam chambarchasligi hayotning tabiiy asosi oʻlaroq ta’kidlanadi.

Fikri ojizimcha, bu islom namozining o‘ziga xos shaklining sababi bo‘lib, unda ruhiy jamlanish va ma’lum tana harakatlari bir-biri bilan muvofiqlashtiriladi. Islomga dushman tanqidkorlar odatda ibodatning mazkur usulini islomning rasmiyatchilik va tashqi avzo, koʻrinishga asoslangan din ekanligi haqidagi da’volarini isbotlash uchun misol qilib keltiradilar. Darhaqiqat, boshqa dinlarga mansub kishilar "ma’naviy"ni "jismoniy"dan xuddi sut sotuvchi qaymoqni sutdan ajratgandek ajratishga odatlangan bo‘lib, islomning to‘liq sutida bu ikki tarkibiy qism, o‘ziga xos xususiyatlariga sohib bo‘lsa-da, uyg‘unlik-u monandlikda mavjud bo‘lishini va o‘zini namoyon etishini ilgʻab ololmaydilar. Boshqacha aytganda, islom namozi aqliy jamlanish va tana harakatlaridan tashkil topgan, zero, inson hayotining o‘zi shunday tarkibga egadir va biz Allohga U bizga ato etgan barcha qobiliyatlar yig‘indisi orqali yaqinlashmog'imiz lozim. Bu munosabatning yana bir namunasini tavof, ya’ni Makkadagi Ka’bani aylanib chiqish marosimida ko‘rish mumkin. Muqaddas shaharga kirgan har bir kishi uchun Ka’bani yetti marta aylanib chiqish majburiy ekanligi va bu amrga rioya qilish Makka ziyoratining uch asosiy shartidan biri bo‘lgani sababli, biz o‘zimizga quyidagi savollarni berishga haqlimiz: Buning ma’nosi ne? Ibodat va sadoqatni bunday rasmiy tarzda ifodalash shartmi?

Javob juda ochiq-ravshan. Basharti biz biron bir narsa atrofida aylanma harakat qilsak, bu bilan o‘sha narsani harakatimizning markaziy nuqtasi sifatida belgilaymiz. Har bir musulmon namozda yuzini o‘giradigan Ka’ba Allohning Yagonaligini ramziy tarzda ifodalaydi. Tavofda ziyoratchi tanasining harakati inson hayoti faoliyatini aks ettiradi. Demak, tavof nafaqat ibodatga oid fikrlarimiz, balki amaliy hayotimiz, xatti-harakatlarimiz va intilishlarimiz markazida Alloh va Uning Yagonaligi g‘oyasi bo‘lishi kerakligini koʻzda tutadi. Bu Qur’oni Karimning quyidagi oyatiga muvofiqdir: "Men jinlar va insonlarni faqat O‘zimga ibodat qilishlari uchungina yaratganman" (Zariyat surasi, 56-oyat).

Shunday qilib, Islomdagi "ibodat" tushunchasi boshqa har qanday dindagidan tamomila farq qiladi. Bu yerda u faqat diniy amallar, masalan, namoz yoxud ro‘za bilan cheklanmaydi, balkim insonning toʻlaqonli amaliy hayotiga ham taalluqlidir. Magar butun hayotimizning maqsadi Allohga ibodat qilish bo‘lsa, biz bu hayotni, uning barcha jihatlarini, yaxlit bir murakkab axloqiy mas’uliyat yangligʻ ko‘rishimiz lozim. Demak, bizning barcha xatti-harakatlarimiz, hatto ahamiyatsiz tuyulganlariyam, ibodat amallari oʻlaroq bajarilishi darkor. Ya’ni, ular Allohning umumiy rejasining bir qismi sifatida ongli ravishda amalga oshirilishi lozim. O‘rtamiyona darajadagi odam uchun bunday holat yetishib boʻlmas ideal bo‘lib tuyulishi mumkin. Ammo dinning maqsadi aynan ideallarni real hayotga olib kirish emasmi?

"Islom chorrahalarda", Muhammad Asad
@Tafakkur_chizgilari

Umar ibn al-Xattob (r.a) Iskandariyadagi kutubxonaga oʻt qoʻyganmidi?

"Shu o‘rinda Nakostinning "G‘arbiy ta’limning islomiy ildizlari tarixi" kitobidagi Umar ibn al-Xattob Iskandariyadagi kutubxonani yoqib yuborgan, degan aybloviga qisqacha to‘xtalib o‘tish muhim. Ma’lumki, Iskandariyadagi kutubxonaning Umar farmoni bilan Amr ibn al-Os tomonidan vayron qilinishi haqidagi hikoya ilk bor arab adabiyotida milodiy XIII asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lgan. Bu rivoyatni Abu al-Faraj keltirgan, ammo u hech qanday manbaga tayanmagan. Shunday bo‘lsa-da, mazkur rivoyatni XIV asr boshlarida Abu al-Fida, keyinroq esa Makriziy o‘z kitoblarida takrorlashgan. Ali kabi tarixchilarning fikricha, bu hikoya to‘qib chiqarilgan uydirma bo‘lib, Gibbon va Renaudot singari Yevropa tarixchilari ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlashgan.

Bu mish-mishni bartaraf etish uchun Abu al-Faraj keltirgan hikoyani batafsil rad etish zarurdir. Buni yetmishinchi yillarning soʻnggida tarixchi Alfred J. Butler muvaffaqiyatli amalga oshirgan. Uning dalillari yetti qismdan iborat bo‘lib, batafsil o‘rganilgan va quyida qisqacha keltirilgan.

Birinchidan, bu hikoya dastlab, hech qanday ishonchli manbaga tayanmagan holda, voqea sodir bo‘lganidan besh yuz yil o‘tib paydo bo‘lgan.

Ikkinchidan, hikoyada mantiqsiz jihatlar bisyor. Hatto kutubxonaning xalifa buyrug‘i bilan vayron qilinganiga bir lahza ishonilsa ham, Abu al-Farajning hikoyasiga ko‘ra, shuncha ko‘p kitobning kutubxonadan shaharga qanday olib kelingani tushunarsiz. Bundan tashqari, ular shahar hammomlarida yoqilib, olti oy davomida yoqilg‘i sifatida ishlatilgan emish. Bu ilmiy jihatdan mutlaqo imkonsiz, zero, kutubxonadagi kitoblarning katta qismi pergamentga yozilgani ma’lum. Pergament yoqilg‘i sifatida yonmaydigan material bo‘lib, Batler aytganidek, "xalifaning hech qanday buyrug‘i pergament kitoblarni yondirolmas edi".

To‘rtinchidan, tarixiy fakt shundan iboratki, yoki Yuliy Sezarning Iskandariyaga hujumidan bir necha asr muqaddam kelib chiqqan yong‘in butun kutubxonani vayron qilgan" yoxud kutubxona musulmonlar istilosidan kamida to‘rt yuz yil ilgari vayron bo‘lgan. Iskandariyadagi Serapeum kutubxonasi asl kutubxonadan saqlanib qolgan bir qator kitoblarni meros qilib oldi. Ushbu Serapeum kutubxonasining o‘zi milodiy 391-yilda vayron qilingan bo‘lib, bu ilmiy doiralarda tasdiqlangan qadimiy tarixiy voqea hisoblanadi. Shunday qilib, kutubxona musulmonlar istilosidan kamida ikki yarim asr oldin mavjud bo‘lmaganligi haqida inkor etib bo‘lmaydigan tarixiy dalillar mavjud.

Beshinchidan, V, VI va VII asrlarda Vizantiya adabiyotida Aleksandr-Andrian kutubxonasi haqida deyarli hech qanday ma’lumot yo‘q. Batlerning ta’kidlashicha, kutubxona baribir mavjud bo‘lgan taqdirda ham, Aleksandriyani musulmon arablariga topshirgan Iskandariya gubernatori Kir o‘zi imzolagan shartnomaga ko‘ra, Aleksandriyadagi qimmatbaho narsa-buyumlarni Konstantinopolga koʻchirib oʻtkazish huquqiga ega edi. Kutubxonada mavjud bo‘lgan kitoblarning bozor qiymati juda katta bo‘lgan bo‘lar edi. Qolaversa, shartnoma imzolanganidan boshlab arablar Iskandariyaga kirgunga qadar o‘n bir oy o‘tdi, bu vaqt ichida Konstantinopol tomon barcha dengiz yo‘llari lang ochiq edi.

Abu al-Faraj hikoyasining so‘nggi nuqtasi shundaki, agar kutubxona arablar tomonidan vayron qilingan bo‘lsa, mashhur zamonaviy tarixchi, Nikiu yepiskopi Ioann uning Iskandariyani zabt etishga oid barcha asarlari batafsil yozilganligi sababli, uni jimgina oʻtkazib yubormagan bo‘lardi."

"Musulmon dunyosida taʼlimning ijtimoiy tarixi", Husayn Amjad

@Tafakkur_chizgilari

Dushmanning barcha xususiyatlarini shunchaki o‘zlashtirish, ya’ni "agar ularni kuchli va hukmron etuvchi narsalarni o‘rgansak, oʻzlashtirsak, biz ham qudratli bo‘lamiz va jahon yetakchiligimizni qayta qo‘lga kiritamiz" degan g‘oya shunday qilganimizda o‘zimiz oʻsha dushmanning biriga aylanib qolishimizni payqamaydi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Falsafadagi katta xato

Tarafdorlik muhim hisoblanadi. Bugun tafakkurda yoʻlini yoʻqotgan ayrimlar oʻziga telbalarcha allaqanday yoʻllar izlab, har yerda sarson sang'ib yuribdi. Vaholanki ularni qiynaydigan oʻy-fikrlar yuz yillar ichida ilm-fanda muayyan tizimga solinib, taʼlimotlar koʻrinishiga keltirib qoʻyilgan. Dindan kamchilik izlaydiganlarning kamchiligi shundaki ular ergashadigan yoʻl, tarafdorlik bildiradigan mazhab, maktab mavjud emas. Agar chindan qaysidir yoʻlga tarafdor boʻlganida u toʻgʻrisida obdan tanishib, unga ixlos qoʻyib, muxlislik bildirgan boʻlar edi.

Mana shunday maktablardan biri, umuman butun falsafaning tamal aqidasiga aylangan taʼlimot neoplatonizm va immanent falsafasi hisoblanadi. Aksar odamlar bu haqida bilmaydi, lekin fikr yuritish borasida, hatto aksar musulmonlar ham shunga daxldordir. Dinga qarama qarshi boʻlgan bu tafakkur shakli ilmiy terminda immanentist va panteistik fikr yuritish deb nomlanadi. Bu bilan dinniki oʻrtasida muayyan fundamental tushunchalar mavjud. Bugungi kunda keng yoyilgan dinga boʻlgan katta shubha-gumonlar immanent fikrlashdan ildiz oladi. Immanent degani gʻaybning ziddidir. Unga koʻra faqatgina shu dunyo mavjud, undan tashqarisi mavjud boʻlolmaydi. Undagi hamma qonunlar, axloq, insoniy masalalar borliqning oʻziga tegishli va shu bilan cheklanadi.

Immanent falsafasi va tafakkur maktablari mavjud. Ilmiy jabhalarda bu soha yaxshigina rivojlanib, ildiz otgan. Uni Ibrohimiy dinlar bilan qarama qarshi qoʻyish mumkin. Xuddi shunday islom bilan ham. Ularga koʻra tabiat oʻz-oʻzidan mavjud. Garchi neoplatonistlar kabi immanentistlar Xudoning yaratilish jarayonida ishtirok etilishini tan olishsa-da (lekin ayrimlari tan olmaydi), bu yerda iroda masalasini, ya'ni hammasi Allohning irodasi va "bo'l" deyishi mahsuli ekanligini inkor etishadi. Ular Xudoni tabiat bilan bir oʻringa qoʻyishadi. Hatto Xudoni oddiy aql va ratsional fikr yuritish orqali tabiatning oʻzidan bilish mumkinligini da'vo qilishgacha borishadi. Unda Xudoning irodasi, tanlovi ishtirok etmaydi. Balki hammasi shunchaki "tabiiy" ravishda sodir boʻladi.

Mana shunday tafakkur tarzidan "mantiqda tanlov yoʻq, u shunchaki mavjud", degan xulosa va tushunchaga kelingan. Bu degani mantiq borliqni boshqaruvchi yaratilishga muhtoj boʻlmagan yagona birlik, degan aksioma kelib chiqadi. Mazkur sababga koʻra ham butun falsafa tarixida barcha faylasuflar ilohiyot va boshqa masalalar qolib asosiy fokus va diqqatni mantiqqa – logikaga qaratishgan. Chunki ularga koʻra haqiqatning yagona manbayi ham mantiqdir. Hech qanday transsendensiyaga esa – oʻrin yoʻq.

Demak, ratsional falsafada haqiqat va saodat manbayi mantiq boʻlsa, dinda, islomda mantiqqa tayanmaydigan "marhamat, shafoat, Allohning irodasi"gina borliqni hozirgi koʻrinishga olib kelgan va insonning taqdirini belgilovchi yagona omil. Dindor uchun voqelik, reallik bu Xudoning in'omidan boshqa narsa emas. Voqelikning voqe boʻlishi esa vahiyning mahsulidir.

Bunga qarama qarshi ravishda immanentlikda dunyo abadiy mavjud. Unda muttasil davom etuvchi davomiylik mujassam. Shu sabab ham inson ayni andozaga koʻra Xudoni anglash qudratiga ega. Intellektual idrok bevosita metafizik amaliyot degani, zero, davomiy yaratilish, evrilish, emanatsiya jarayoni insonning ilohiydan meros qudratli intellektini keltirib chiqaradi. Bu degani Xudoni inson mana shu idrok-intellekti orqali bevosita bilishi mumkin boʻladi. Bil'aks, Islomda ilohiyni faqatgina aql vositasida anglab boʻlmaydi. U mantiq, aql, intellektdan tamom mustaqil, unga tayanmaydigan, aksincha ularni oʻz irodasi ila sabab bilan keltirib chiqaradigan Zotdir.

@Tafakkur_chizgilari

Din odatda ham mashhur diniy rivoyatlar, ham dinning ashaddiy tanqidchilari eʼtibordan chetda qoldiradigan ma’lum bir mohiyatni oʻzida jam etgan. Din aslida voqelikning sir-asroridan zavqlanish demakdir. Madhiyalar va marosimlar unga nisbatan hayrat va ehtiromni ifodalaydi. Bu xuddi qayta tug‘ilishga o‘xshaydi. Yangi bir nigoh. Hamma narsaning mo‘jizasini, sirini tomosha aylash. Shu sababli, bu diniy mohiyat aslida mavjudlikning eng dogmatik bo‘lmagan usuli hisoblanadi.

Dindor bo‘lish, voqean, tajribaga eng ochiq bo‘lishga teng bo‘ladi. "Oddiy" narsaning o‘zi g‘ayrioddiy tuyuladi. Chunki oddiy narsalarni tushuntirib bo‘lmaydi. Atom nimaligini hech kim bilmaydi. Bu borliqning sir-asrorlariga diqqat qaratish yoxud undan hayratlanishdir, zinhor unga qarshi turish emas. Bu xushu’ va xuzu’ orqali ko‘rishning poklanishidir. Dindagi "bo‘ysunish" tushunchasi ham shunga ishora etadi. Qanday bo‘lmasin, "berilgan" voqelikni o‘z-o‘zidan, shunchaki qabul qilmaslik.

Ba’zi dindorlar yo‘l qo‘yadigan xato shundaki, ular din atrofida aylanadigan "g‘ayb"ning asosiy nuqtasini unutib qo‘yadilar. Ular ehtiros-la diniy ramzlarni borliqning aql bovar etmas siri qarshisida ruhiy to‘siqqa aylantirishadi.

Odamlarni voqelik bilan uyg‘unlashtirishda (tabarruk sir oʻlaroq qayd etilgan) payg‘ambarlar va donishmandlar muhim rol o‘ynaydi. "Religio" (din) so‘zi "qayta bog‘lanish" degan ma’noni anglatadi. Ya’ni, insonlarni o‘z manbayi bilan bog‘laydi, uning mohiyati sirdir. O‘zini moddiyat/jismoniylikda cheklab qo‘yish emas, balki mohiyati "g‘ayb"/sir bo‘lgan jismoniy/moddiylikning cheksiz havzasini anglashdir. Zotan reduksionizm hech narsaga javob bermaydi. U sirning boshi berk ko‘chasiga olib boradi. Hamma narsa shu "g‘ayb"ning namoyon bo‘lishi/oyatiga aylanadi. Faqat soxta olimlargina (xoh diniy, xoh mistik, xoh materialistik) mavjudlik sirini ochganini da’vo qilishi mumkin.

Din tanqidchilari yo‘l qo‘yadigan xato shundaki, ular dinni uning lingvistik, ijtimoiy va madaniy o‘lchovlari bilangina tenglashtirishadi. Ular dinni shu jihatlarga qisqartirishga moyildirlar. Inson shunchaki aql yoki iroda emas, balki murakkab ijtimoiy mavjudot bo‘lgani sababli, din muqaddas sir sifatidagi voqelik bilan uyg‘unlikda yashashga imkon beradigan umumiy sharoitni ta’minlashga intiladi. Shuning uchun ham har qanday buyuk din yangi sivilizatsiyaga aylanadi, u o‘zining ma’no olamini yaratadi, uning ostida muqaddas sirlar jilva aylaydi.

Biroq, boshqa ijtimoiy institutlar singari, mafkura va soxta ong asta-sekin, ammo muqarrar ravishda diniy ifodalarga kirib, singib boradi. Bu yerda tanqid o‘rinli bo‘ladi. Aynan shu nuqtada faylasuflar, shoirlar va so‘fiylar maydonga chiqadi. Ammo dinni mutlaqo foydasiz yoinki yengiltaklik darajasiga tushirib qo‘yish dinning barcha uchun, xoh ateist, xoh teist, xoh agnost bo‘lsin, qadrli bo‘lgan markaziy nuqtasini butunlay yo‘qotib qo‘yishga olib keladi. Bu markaziy nuqta – borliqning sir-asrorlariga moslashish, berilgan narsaning o‘zini anglashdir. Berilgan narsaning o‘zi.

(C) Mugis ul-Kaisar

@Tafakkur_chizgilari

Biz "diniy yondashuv" deb ataydigan narsa insonning intellektual va biologik tuzilmasining tabiiy hosilasidir. Inson zoti oʻziga hayot, tugʻilish va oʻlim, adoqsizlik va mangulik sir-asrorlarini tushuntirib berishga noqodir. Qarshisidagi oʻtib boʻlmas qalin devorlar uning bu borada fikr yuritishiga toʻsiq boʻlib turadi. Shu sabab ham u shunchaki ikkita narsani bajara oladi, xolos. Birinchisi hayotni bir butunlik sifatida tushunish boʻyicha barcha urinishlardan voz kechish. Mazkur holatda, u faqatgina tashqi tajribalarning oʻziga tayanadi va oʻz xulosalarini ularning qamrovi bilan cheklaydi. Shu tarzda, u hayotning alohida, ayricha qismlarini tushuna, fahmlay oladi. Bu qismlarning soni va aniqligi insoniyatning tabiat haqidagi bilimlari qanchalik tez yoki sekin o‘ssa, shunchalik ko‘payishi va aniqlashib, oydinlashishi mumkin. Biroq, ular baribir faqat qismlarligicha qolaveradi. Hayotning yaxlit, bir butun manzarasini anglash esa inson aqlining uslubiy imkoniyatlaridan tashqarida yotadi. Tabiiy fanlar mana shunday yo‘l tutadi.

Ilmiy yo‘l bilan yonma-yon, baqamti mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan bo'lak imkoniyat – bu din yo‘lidir. U insonni ichki, ko‘pincha hissiy tajriba orqali, oliy Ijodkor kuch mavjudligi va u olamni inson tushunchasidan yuqori va tashqari bo‘lgan baqadim belgilangan reja asosida boshqarishi haqidagi farazga tayangan yagona hayot tushunchasini qabul qilishga yetaklaydi. Yuqorida aytilganidek, mazkur nuqtayi nazar insonning tashqi kuzatuvga imkon beruvchi hayotiy dalillar va parchalarni o‘rganishiga to‘sqinlik qilmaydi; tashqi (ilmiy) va ichki (diniy) idroklar o‘rtasida tabiiy ziddiyat mavjud emas. Ammo aslida, tamomiy hayotni mohiyat va harakat kuchi birligi yangligʻ; qisqasi, muvozanatli, uyg‘un yaxlitlik oʻlaroq tasavvur etishning yagona nazariy imkoniyati mana shudir. "Uyg‘unlik" atamasi, garchi deyarli noto‘g‘ri ishlatilsa-da, bu o‘rinda juda muhim, zero, u insonning o‘zida tegishli munosabatni koʻzda tutadi. Dindor inson biladiki, u bilan bogʻliq va uning ichida sodir bo‘ladigan har qanday narsa, ish hech qachon ong va maqsaddan xoliyu ayri kuchlarning ko‘r-ko‘rona o‘yini natijasi bo‘lishi mumkin emas; u buni faqat Xudoning ongli irodasi natijasi deb biladi va shuning uchun bu umumbashariy reja doirasida organik ravishda birlashtirilgan deb hisoblaydi. Shunday qilib, inson o‘z "men"i bilan tabiat deb atalmish obyektiv dalillar va hodisalar olami miyonasidagi keskin ziddiyatni hal qilish imkoniyatiga sohib boʻladi.

Inson o‘z qalbining serqirra mexanizmi, barcha orzu-istaklari, qo‘rquvlari, his-tuyg‘ulari va spekulyativ shubhalari bilan o‘zini allanechuk tushunarsiz tarzda saxiylik va beshafqatlik, xavf va osudalik omuxta boʻlib ketgan tabiat qarshisida ko‘radi. Bu tabiat
inson ongi usullari va tuzilishidan tamomila farq qiladigan yo‘nalishda ishlayotganga o‘xshaydi. Sof aqliy falsafa yoxud tajribaviy fan hech zamon bu ziddiyatni yecha olgan emas. Aynan shu nuqtada din paydo bo‘ladi.

Diniy idrok va tajriba nuqtayi nazaridan, insonning o‘zini anglagan "Men"i va sokin, go‘yoki mas’uliyatsiz Tabiat ma’naviy uyg‘unlikka keltiriladi. Zotan ular – insonning individual ongi ham, uni qurshab turgan va uning ichidagi Tabiat ham - bir xil Ijodiy Irodaning turli, ammo muvofiqlashgan ko‘rinishlaridan boʻlak narsa emas. Din insonga ato etguvchi ulkan foyda shundaki, u o‘zining Yaratilishning abadiy harakatidagi yaxshi rejalashtirilgan birlik ekanini va abadul abad shunday boʻlib qolishini anglab yetadi: u umum taqdir hadsiz organizmining aniq bir qismidir. Bu tushunchaning ruhiy natijasi umid va qo‘rquv o‘rtasida muvozanat oʻrnatuvchi chuqur ma’naviy xotirjamlik hissi boʻlib, u dindor insonni, dini qanday bo‘lishidan qat’i nazar, dinsiz insondan ajratib turadi.

Ularning o‘ziga xos ta’limotlari qanday boʻlishidan qat’i nazar, bu asosiy qarash barcha buyuk dinlarga xosdir. Shuningdek, bu dinlarning barchasida insonni Tangrining ochiq-oydin irodasiga bo‘ysunishga undovchi axloqiy da’vat ham ayni darajada umumiydir. Biroq, faqat Islomgina bu nazariy tushuntirish va nasihatdan oshib oʻtoladi.

"Islom chorrahalarda", Muhammad Asad
@Tafakkur_chizgilari

Islomni "yevrota'mirlash" – bu qashshoq va be'mani ishdir. Xuddi shuningdek, islomiy sivilizatsiyani Bell va Edison G'arb sivilizatsiyasi doirasida telefon va elektr chirog'ini ixtiro qilgan, musulmonlar esa hech narsa ixtiro qilmagan – faqat foydalanishyapti, deb ayblash ham be'manilikdir!

Bugungi kunda bu kabi da'volar islomning "sivilizatsion orqada qolganligidan" norozi bo‘lgan, islomni qo‘llab-quvvatlayotgan "vatanparvarlar" partiyasi tomonidan aytilmoqda. Bu to‘lqin sobiq Malayziya bosh vaziri Mahathirdan kelib chiqdi, u musulmonlarga global tanqid bilan murojaat qildi: ular orasida Nobel mukofoti laureatlari kam, universitetlari Garvard yoki Iton kabi ilg‘or emas, texnologiyalarni esa islomiy davlatlar o‘ylab topmayapti...

Bu shuni anglatadiki, Mahathir va bugun unga taqlid qilayotganlarning fikrlash tarzi mutlaqo boshqa tomonga burilgan! Islom ilgari moddiy-texnologik farovonlik, liberal ideallarga mos ravishda erkin ravishda odamlar, g‘oyalar va tovarlar aylanishini ta'minlagan gullab-yashnagan makonni yaratgan edi. Bu Abbosiylar xalifaligi edi — butun ma'lum tarixda haqiqiy raqiblari bo‘lmagan yagona superdavlat. Mo‘g‘ullar bu xalifalikni bir necha yil ichida yo‘q qildilar...

Islomning maqsadi lampochkalar va velosipedlar ixtiro qilish emas. Doim yangi-yangi texnologiyalarni ishlab chiqadigan tizimda, milliardlab yo‘qolgan odamlar mavjud bo‘lib, ular uchun ma'no muammosi shunchalik entropiyalashganki*, ular endi hatto ma'no haqida savol ko‘tarishni ham marginallik deb bilishadi.

Islomiy ong doimiy ravishda inson mavjudligining "oliy motiv", "oliy turtki" sifatida bir ma'noni yaratish ustida ishlaydi. Bugungi G‘arbda atom bombasi bor, lekin Platon yo‘q. Kimdir hozirgi islomda Farobiy yoki Avitsenna ham yo‘q deydi. Ha, lekin butun islom Platonga va Farobiyga ham tegishli bo‘lgan ma'lumot maydonida ulkan jamoaviy harakatdir.

Islomiy ong ulkan ruhiy portlash, "o‘ta yangi" tug‘ilish arafasida turibdi. Bu, 14 asrlik insoniy cho‘ldagi "Musoning sayohati"dan keyin Qur'oni Karimning haqiqiy ma'nosiga qaytish bo‘ladi. Buning oldida G‘arbning texnologik yutuqlari yaxshi o‘rgatilgan maymunning fokuslari kabi ko‘rinadi.

©️Haydar Jamol

* - oʻz holiga qoʻyilgan (tashqi kuch taʼsir etmayotgan) berk tizimda jarayon qaysi yoʻnalishda sodir boʻlishini ifodalaydi.

@Tafakkur_chizgilari

Yuqorida oʻtgan asrning eng buyuk Islom mutafakkirlaridan biri boʻlgan serqirra olim Muhammad Asad qalamiga mansub “Islom chorrahalarda” asarining birinchi bobidan parcha keltirildi. Ushbu asarda islom dini fikriy va ijtimoiy jihatdan toʻlaqonli tadqiq etilgan, hozirgi muammolarga yechimlar izlangan, gʻarb bilan munosabatlarda koʻzda tutilishi lozim boʻlgan jihatlar ochib berilgan. Muallifning ushbu asari intellektual doiralarda mashhur boʻlgani bois, tarjimasiga kirishdik. Haftalar davomida kitobdan parchalar berib boriladi.

Qoʻllab quvvatlash uchun: http://tirikchilik.uz/muslimmind

@Tafakkur_chizgilari

Islomning ochiq eshiklari

Zamonaviy davrni juda yaxshi aks ettiruvchi shiorlardan bir bu “fazoni zabt etish”. Aloqaning qadimgi davr odamlari aqliga ham sigʻdira olmaydigan vositalari paydo etildi. Va mazkur vositalar mahsulotlarni insoniyat tarixida misli koʻrilmagan tezlik va qamrovda tashimoqda. Buning natijasi oʻlaroq millatlar bir biriga oʻzaro iqtisodiy bogʻliq boʻlib qoldi. Hozirgi paytda hech bir davlat yoʻqki, dunyodan ayro, alohida mavjud boʻlolsa. Iqtisodiy taraqqiyot mahalliy chegaralardan oshib oʻtib ketdi. U xalqaro miqyosga ega boʻldi. U eng kamida oʻzining jarayonlari, siyosiy chegaralari va jug'rofiy masofalarini unutdi. U oʻzi bilan – ehtimol shu jihat masalaning toʻla material tomonidan anchayin muhimroq – nainki tovarlar, balki fikrlar va madaniy qadriyatlar tashuvining mudom oʻsib boruvchi ehtiyojini olib yuradi. Ammo garchi ushbu ikki iqtisodiy va madaniy kuch oʻzaro yonma yon yursa-da, ularning faoliyat qoidalarida maʼlum tafovut mavjud. Iqtisodiyotning elementar qonunlari davlatlar oʻrtasidagi mahsulot ayirboshlash “o’zaro” boʻlishini taqozo etadi. Bu shuni anglatadiki, hech zamon bir tomon doimiy ravishda sotuvchi, narigi tomon esa sotib oluvchi boʻlib qololmaydi. Uzoq davr kesimida, ularning har biri har ikki vazifani muttasil ravishda bajaradi – sotadi, sotib oladi – bu bevosita yoki iqtisodiy kuchlar oʻyinida boshqa bir davlatning oʻrtalig'i orqali bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Ammo madaniy jabhada ayirboshlashning ushbu temir qoidasi doim ham zaruriy yoki koʻzga tashlanadigan boʻlavermaydi: ya'nikim, gʻoyalar va madaniy taʼsirlarning koʻchib oʻtishi ber va ol tamoliyiga asoslanishi shart hisoblanmaydi. Inson fitratiga koʻra, siyosiy va iqtisodiy taraflama qudratliroq hisoblanmish mamlakatlar zaif va nofaolroq mamlakatlarni oʻziga mahliyo etib turadi hamda oʻzlari ulardan taʼsirlanmagan holda fikriy va madaniy jabhalarda ularga taʼsir koʻrsatadi. Mana shunday munosabatni biz bugungi kunda Gʻarb va musulmon dunyosi oʻrtasidagi munosabat-u aloqalarda koʻrishimiz mumkin. 

Tarixiy kuzatuvchi nuqtayi nigohidan Gʻarb sivilizatsiyasining musulmon dunyosi ustidan oʻrnatishi mumkin boʻlgan bir tomonlama ta'siri – musulmonlarning oʻzlari tan olish olmasligidan qat'i nazar – hech qanaqasiga taajjublanarli emas, zero bu qiyosini har yerda topishimiz mumkin boʻlgan uzoq tarixiy jarayonlarning bir hosilasidir. Faqat kuzatishgagina diqqat qaratgan tarixchi uchun bu allanechuk qoniqarli holat boʻlishi mumkin, biroq biz musulmonlar uchun mazkur muammo yurakni g'ashlantiruvchi boʻlib qolaveradi. Shunchaki chetdan kuzatuvchi boʻlib qolishni mutlaqo istamaydigan, ushbu dramada haqiqiy rol egalari boʻlgan – oʻzini Paygʻambar Muhammad alayhissalomning chinakam izdoshlari sanaydigan bizlar uchun muammoning ildizi mana shu yerdan boshlanadi. Biz iymon keltiramiz – boshqa dinlardan farqli oʻlaroq, islom har qanaqa madaniy sharoitlarga moslashib, oʻzgarib ketaveradigan ongning maʼnaviy yondashuvi emas, bil'aks u madaniyatning oʻz oʻzini toʻlaqonli qondiruvchi mehvari, muayyan ravishda belgilab qoʻyilgan xususiyatlarning ijtimoiy tuzilmasidir. Qachonki tashqi bir sivilizatsiya oʻz radiatsiyasini, nurlarini biz tomonga qaratsa va shu orqali bizning madaniy organizmimizda maʼlum oʻzgarishlarga sabab boʻlsa – bugun ayni holatga guvoh boʻlyapmiz – biz xorijiy sivilizatsiya ta'siri oʻz madaniy imkoniyatlarimiz yoʻnalishida harakatlanyaptimi yoki unga zidmi, u islom madaniyati tanasida tetiklashtiruvchi zardob vazifasini oʻtayaptimi yoxud zahar singari halok etuvchi taʼsir koʻrsatyaptimi – mana shuni bilib, ravshanlashtirib olishga mahkummiz. 

Bu savolga javobni faqatgina izchil tahlil orqali qoʻlga kiritish mumkin. Biz ikkala – Islom va Gʻarb sivilizatsiyalarining harakatlantiruvchi kuchlarini kashf etishimiz va soʻng ikkalasi oʻrtasidagi ittifoq ehtimoli qay darajada ekanligini tahqiq etishimizga toʻgʻri keladi. Va modomiki Islom sivilizatsiyasi xossatan diniy maqom kasb etar ekan, biz, avvalambor, inson hayotida dinning umumiy oʻrnini aniqlab olishimiz kerak. 

@Tafakkur_chizgilari

Said Muhammad Naqiyb al-Attas – shubhasiz, davrimizning eng yetuk mutafakkirlaridan biri – G‘arb sivilizatsiyasining epistemologik, fikriy muammosi haqida quyidagilarni yozadi:

"Asrlar osha insoniyatning gumrohliklari natijasida ko‘plab sinovlar, mashaqqatlar paydo bo‘ldi, ammo bugungi kunda G‘arb sivilizatsiyasi keltirib chiqargan sinovdan-da jiddiyroq va halokatlirog‘i bo‘lmagan bo‘lsa kerak. Shuni ta’kidlashim kerakki, bizning asrimizda pinhona paydo bo‘lgan eng katta sinov – bu bilim sinovidir. Bu jaholat qarshisidagi bilim emas, balki G‘arb sivilizatsiyasi tomonidan o‘ylab topilgan va butun dunyoga tarqatilgan bilimdir. Bu bilimning mohiyati muammoli bo‘lib qoldi, zero, u nohaq tushunilganligi sababli o‘zining asl maqsadini yo‘qotdi va shu tariqa inson hayotiga tinchlik va adolat o‘rniga tartibsizlik olib kirdi. Bu bilim o‘zini haqiqiy deb ko‘rsatadi, ammo aslida chalkashlik va shubha uyg‘otadi. U metodologiyada shubha va taxminni "ilmiy" darajaga ko‘targan va gumonni haqiqatni izlashda eng asosli epistemologik vosita deb hisoblaydi. Bu bilim tarixda ilk bor tabiatning uch saltanatiga: hayvonot, o‘simlik va mineral dunyoga toʻlaqonli tartibsizlik olib kirdi."

- Said Naqiyb al-Attas, "Islom va dunyoviylik"

@Tafakkur_chizgilari

Yaqinda 16-asrda Shimoliy Germaniyada yashagan protestant ruhoniysining hikoyasini oʻqidim. U shunday deydi:

Shunisi yaqqol haqiqatki, turklar (musulmonlar) eng buyuk xalq, turklarniki dunyodagi eng qudratli mamlakat. Biz juda yaxshi bilamiz, ular bizga dindosh nasroniylardan ming chandon yaxshiroq munosabat va muomalada boʻlishadi, germaniyaliklardan farqli oʻlaroq ayollarning jamiyatda erkaklar qatori teng ishtirokini ta'minlashadi, turli irq vakillariga teng huquqlilik yaratib berishadi. Shu va Injil nuqtayi nazaridan, oʻylaymanki, ular bilan urushish mutlaqo notoʻgʻri ishdir, biz tinchlikparvar boʻlmogʻimiz kerak. Biz turklarni mamlakatlarimizni ishgʻol etishiga qoʻyib bersak toʻgʻri ish boʻlar edi – ana shunda Nasroniylik urushqoq katolik va protestant qirollar hukmi ostidagidan anchayin durust holga kelgan boʻlar edi.

Tabiiyki, bu gaplari sabab u qattiq qiynoqqa solinib, oʻlimga hukm qilingan.

(C) Shayx Abdulhakim Murod

@Tafakkur_chizgilari

Bugun koʻplar terrorchilar deb ataydigan qarshilik koʻrsatish tashkilotlari - Hamas, FIJ, Falastin xalq ozodlik fronti, Hizbulloh va boshqalar – ning hech biri BMT xavfsizlik kengashining taqiq roʻyxatida mavjud emas. Ushbu qoidadan yagona istisno Yamanning Ansarullohidir, u 2015-yildan beri BMT Xavfsizlik kengashi tomonidan (soxta bahonalar bilan) sanksiyalangan.

Aksincha, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining Birlashgan roʻyxatiga asosan Liviya, Iroq, Suriya, Livan va Yaman boʻylab AQSHning soʻnggi proksi urushlarini qoʻllab-quvvatlagan ISHID va Jabhat al-Nusra soxta islomiy terroristik guruhlari va ularning tarmoqlari kiritilgan.

@Tafakkur_chizgilari

Gʻarb mediasi qanday ishlaydi

🇮🇱: Livanga bostirib kirdi.
OAV: Isroil qo‘shin yubordi.

🇮🇱: Tinch aholini bombardimon qildi.
OAV: Portlashlar eshitildi, deyishmoqda.

🇮🇱: Rafahni vayron qildi.
OAV: Cheklangan operatsiya.

🇮🇱: Yordamni to‘sdi.
OAV: G‘azoda ochlik hukm surmoqda.

🇮🇱: Ko‘p qavatli uylarni yer bilan yakson qildi.
OAV: Aniq nishonga olingan zarba.

Ayni damda
🇮🇷: Isroilga raketa uchirdi
OAV: Xavfli keskinlashuv, bosqinchilik.

@Tafakkur_chizgilari

Rivoyatlarda aytilishicha, Muso o‘z xalqini Misrdan olib chiqishi uchun qirq yil kerak bo'lgan. Nega shunchalik uzoq vaqt kerak bo‘ldi, axir bir hafta yoki bir oyda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan ish edi-ku? Chunki bu afsonaviy chiqish oddiy safar emas edi, balki xalqning tug‘ilishi edi. Misr bu yerda mamlakat emas, balki qullikning ramzi, xuddi (va'da qilingan maskan) ozodlikning ramzi bo‘lganidek. Misrdan Falastingacha bo‘lgan yo‘l – qullikdan ozodlikka yo‘ldir. Misrdan ma'lum bir xalq yo‘lga chiqdi, lekin (va'da qilingan yer)ga, sarsonlik va azoblar ichida boshqa bir xalq yetib bordi.

Aliya Izetbegovich, "Ozodlik sari qochishim"

@Tafakkur_chizgilari

Shia-sunniy ixtilofi

“Keling bir narsani aniq qilib olaylik. Hamma shialar ham Eronga ergashmaydi. Shunday ekan, Eron bilan shialikni tenglashtirmaslik kerak. Ular bir xil emas. Shialarda “marja” bor. Shialar sunniylardan juda koʻp jihatlarda farqli. Lekin eng asosiysi – ularning “marja” deb atalgan tushunchalari. Marja bu nafaqat ma'naviy rahnamo, balki shariat boʻyicha yoʻlboshchi hamdir. Bu shuni anglatadiki, sunniy oʻlaroq, men qaysidir bir muayyan sunniy olimga ergashmayman va kimningdir fikriga ishonmasam, boshqa bir kishiga yuzlanib ketaveraman. Shialar esa bunday qilolmaydi. Ular maʼlum bir ulamoga ergashishga majbur. Butun dunyoda bunday ulamolardan yettita bor, bitta emas. Ulardan eng mashhurlari – Eronda rahnamo Humayniy va Iroqda Sistaniy. Sistaniy Humayniyga ergashmaydi, Humayniy ham xuddi shunday Sistaniyga ergashmaydi.

Buning oʻzi ham butun shialarning ichidagi katta bir ixtilof va tafovutdor. Shu sabab shialarga butun bir birlik sifatida qaramang. Eron sodir etayotgan jinoyatlar butun shialar jinoyati emas. Mazkur voqelikka mana shunday nazar tashlashimiz kerak. Eron ham islomiy, ham siyosiy jihatdan shia emas. Eron bu bizning ummatning bir jinoiy qoʻli, xolos. Eron, shu sababdan, ahmoqona ishlar, jinoyatlar sodir etishi tabiiy. Bunday harakatlar uchun butun shialarni men ayblolmayman, zero bu adolatsizlikdan oʻzgasi emas.

Tarixiy jihatdan biz tadrijiy ravishda qoloqlashib bordik. Bizning tariximiz pok emas, u chirkinliklarga, razillik, qabohat va jinoyatlarga toʻlib yotibdi. Mening oʻsha jinoyatlarga mutlaqo aloqam yoʻq, misol uchun. Men oʻsha qoloqlik meros qolgan dunyoda tugʻildim. Men uning sababchisi ham, bir qismi ham emasman. Shu vajdan sunniylar qachonlardir qilib ketgan jinoyatlar uchun meni ayblash nooʻrin, chunki ularni men mutlaqo rad etaman. Xuddi shunday, Eron yoki qaysidir bir shia guruhi sodir etgan jinoyat uchun har bir shia musulmonini men ayblay olmayman.

Bizga shia-sunniy birligi kerakmas. Biz, sunniylar tarix davomida shialarni yoʻq qilishga anchayin harakat qildik, bu yoʻlda qonli urushlar, qirgʻinlardan foydalandik. Baayni shialar ham bizga mana shunday munosabatda boʻlishdi. Bu urushlarda na unisi, na bunisi muvaffaqiyat qozondi. Umaviy, Abbosiylar davrida shialar, Ismoiliy Fotimiylar davrida sunniylar jabr koʻrdi. Uzoq vaqt davomida bir biridan ayro hududlarda, bir biridan bexabar holda yashash asnosida ikki tomon narigisiga nisbatan johil va gʻofil qarashlarni shakllantirdi. Biz bir birimizdan nafratlanishda oʻzaro raqobatlashdik. Chunki oʻrtamizda jaholat pardasi tortilgan edi. Shu zaylda qanchalik harakat qilmaylik, barchasi besamar ketdi.

Shunday ekan, keling mazhab va sektalarni unutaylik, har kim istagan eʼtiqodida yashayversin, eʼtiqodiy fiqhiy majburlash boʻlmasin”.

(C) Toriq Suvaydan

@Tafakkur_chizgilari

"Barcha G‘arb davlatlari o‘zlarining soxta insonparvarligi haqidagi yolg‘onga ilinib qolgan: bu shuni anglatadiki, ularning tarixida axloqiy oqlov yo‘q va G‘arbning axloqiy hukmronlikka haqqi yo‘q."

Jeyms Bolduin

@Tafakkur_chizgilari

Ғарбона сиёсат: Исроил ва Фаластин учун махсус луғатдан фойдаланилмоқда

Нашр муҳаррирлари журналистларга "геноцид" ва "этник тозалаш" каби атамалардан фойдаланишни чеклайди, камдан-кам ҳоллардагина Фаластин сўзи ишлатилади, қочқинлар лагерлари ва Исроил томонидан босиб олинган ҳудудларни тасвирловчи сўзларга ҳам цензура ўрнатилган.

Батафсил: https://azon.global/2073

©️Azon Global

​​Bu (video lavhadagi) – biz. Men jang maydonlariga yashirincha kamera olib kirishga erishgan kamchilik askarlardan biri edim. Menda dunyo hali ko‘rmagan 20 soatlik lavha bor, ularni hech qachon ko‘rsatmayman.

Balki vafot etganimdan so‘ng ularni oshkor qilarman. Ammo quyidagi lavha bizning Iroqda kechgan davrimizga misol bo‘ladi. Biz amerikaliklar va ittifoqdosh kuchlar sifatida hech qachon topilmagan ommaviy qirg‘in qurollari va Amerika uchun mavjud bo‘lmagan xavf-xatarlar bahonasi bilan bir mamlakat va xalqqa bostirib kirdik.

"Tarixni g‘oliblar yozadi" degan mashhur ibora bor. G‘arb dunyoga aynan shuni yetkazishga uringan. Haqiqat shundaki, Amerika va ittifoqdosh kuchlar yovuz odamlar edi, biz yaxshi odamlar emasdik. Iroq va Afg‘onistonga 20 yildan ortiq bosqinchilik qilib nimaga erishdik?

Biz bir milliondan ortiq odamni o‘ldirdik va Isroil uchun hokimiyatni ta’minladik, yetti mingdan ortiq amerikalik hayotidan ayrildi va son-sanoqsiz amerikaliklar butunlay nogiron bo‘lib qoldi.

Men haqiqatni yashirmayman, chunki hozir Amerika hukumati ham xuddi shunday narsani istayapti. Ular amerikaliklarni Isroil va mintaqaviy hokimiyat uchun urushga yubormoqchi, ammo askarlarga buni Amerikani himoya qilish deb aytishadi.

Iroq/Afg‘oniston faxriylaridan nima uchun u yerda bo‘lganimizni so‘rang. Bu urushlarning har bir halol va vijdonli faxriysi xuddi men aytganimdek, biz bekorga kurashdik, deydi. Amerikaga hech qanday tahdid yo‘q edi va biz bostirib kirgunimizcha odamlar yaxshiroq yashardi.

Iroq va Afg‘onistonning har qanday faxriysi bu bosqinlar o‘zini oqlagan desa, yolg‘on gapiradi. Men bunga qat’iy turib, u yerda bo‘lib, bizning gapimizning aksinchasini aytgan har qanday ablahning yuziga, sen yolg‘onchisan, deb aytaman.

Mana, biz yana Isroil uchun jang qilish va qurbon bo‘lish uchun Yaqin Sharqqa ketayotgan qahramonlarmiz. Ha, Isroil, faqat Isroil uchun.

Odamlar meni g‘ayriamerikalik deb atashadi, lekin men bunga qanday munosobat bildirishimni aytaymi? Men sizga tupuraman, buni qo‘llab-quvvatlaganingiz uchun yuzingizga tupuraman. Men aytamanki, siyosatchilar va Isroil uchun o‘g‘illarimizni o‘limga yuborgan g‘ayriamerikalik sizlarsiz. Siz hayotimizni Amerika uchun emas, Isroil uchun qurbon qilasiz-u, meni g‘ayriamerikalik deb ataysizmi? Mening so‘zlarim, xatti-harakatlarim Amerikalik hayotini talab qilmaydi, SIZLARNIKI QILADI, ablahlar!

HAMAS Amerikaning qayerida? "Hizbulloh" Amerikaning qayerida? Qayerda? Ayonki, ular bu yerda emas.

(C) Noktis Draven

@Tafakkur_chizgilari

Zamonaviy inson hindistonlik ulug‘ shoir Muhammad Iqbol tushungan haqiqatni tushuna olarmikan? Iqbol g‘arb sivilizatsiyasining yaxshiliklarini olib, uning tuzog‘idan qutulgan edi. Iqbol shunday deydi: “Men o‘zligimni saqlab, ovchining to‘ridan qochgan bir donani oldim va bu ishda Ibrohim payg‘ambarga ergashdim. Men bu olovga ishonch bilan qadam qo‘ydim va undan o‘zligimni yo‘qotmay, sog‘-salomat chiqdim.”

©️ Doktor Abdulvahhob al-Masiriy

@Tafakkur_chizgilari

Modernizm: Yashirin Zolimlikmi?

Modernizm, oʻz ildizlarini Yevropa Uygʻonish davridan olib, diniy va maʼnaviy qadriyatlarga qarshi qaratilgan harbiy isyondir. Makiavellining gʻarazli siyosiy falsafasidan boshlangan bu harakat 18-asr Fransuz Ma’rifatchiligi davrida gullab-yashnadi va 19-asrda Darvin, Marks va Freyd kabi shaxslar bilan yakunlandi. Bugungi kunda modernizm dunyoqarashni shakllantiruvchi hukmron universal eʼtiqodga aylangan, anʼanaviy madaniyatlarni, ayniqsa Osiyo va Afrikada, sekin-asta yemirib bormoqda.

Modernizmni qabul qilganlar "ziyoli" va "taraqqiyparvar" deb olqishlanadi, unga qarshi chiqqanlar esa "orqada qolgan", "oʻrta asrlarga xos" yoki "reaktsioner" sifatida tamgʻalanadi. Ajablanarlisi shundaki, yangi mustaqil boʻlgan davlatlar yetakchilari sobiq mustamlakachilaridan ham koʻra modernizmga ashaddiy sadoqat koʻrsatadilar.

Kommunizm, sotsializm, kapitalizm, fashizm va hatto natsionalizm kabi turli xil nomlar ostida yashirinayotgan modernizm aslida barchasini birlashtiradi — ular bir daraxtning shoxlari boʻlib, baribir maʼnaviy egʻtiqod va mahalliy anʼanalarni inkor etadi.

Har bir tafakkur egasi oʻzidan soʻrashi kerak boʻlgan savol shu:
Modernizm yechimmi yoki u faqat mustamlakachilikning yangi koʻrinishidangina iboratmi?

📚 Maryam Jamilaning, “Islom va Modernizm” kitobidan ilhomlanildi.

t.me/sceftome

O‘jarlik bilan ortda qolish (yoki ortda qolganlik) sindromi (masalan, men buni ijtimoiy tarmoqlarda faxr bilan bildirilayotganini ko‘ryapman) faqat assimilyatsiyaga (boshqa madaniyatlarga singib ketishga) olib keladi. Boshqa yo‘l yo‘q.

Dushmanlarimiz tomonidan mag‘lub etilishimiz esxatologik zaruriyat ekanligi, bu holat kamchiliklarimiz uchun jazo bo‘lishini istisno qilmaydi (Afsuski, o‘z fikrlashini mantiq qonunlariga muvofiq tartibga solishga qodir bo‘lmaganlar o‘zlarining bu ojizliklarini anglay olmasliklari muqarrar haqiqatdir – shu sababli ular yo‘q joyda ziddiyat ko‘radilar va shu ziddiyat girdobiga tushib qoladilar ...)

“U kunda sizlar ko'p bo'lasizlar, dengiz toʻlqinlari yuzasida mavjlanayotgan ko'pik kabi hisobsiz bo'lasizlar. Xudo dushmanlaringiz qalbidan sizga boʻlgan qo'rquvni olib tashlaydi va sizning qalbingizga zaiflikni solib qoʻyadi“. Sahobalar u zotdan oʻsha zaiflik tabiati haqida so'radilar. U zot: "Dunyoga muhabbat va o'limdan qoʻrqish", dedilar.
(Imom Ahmad va Abu Dovud rivoyati)

Endi ikkita misol keltiray:

Usmonlilarning Istanbuldagi yer osti metrosi 1875-yilda ochildi (dunyoda ikkinchi bo‘lib)

Va ancha muhimroq darajada,
Usmonlilar 20-asrda ham buyuk davlatlarga qarshi harbiy jihatdan juda raqobatbardosh edi (Gallipoli jangini eslang).

Shunday ekan, keyingi voqealarni qo‘pol va soddalashtirilgan tarzda shunchaki "ortda qolish" deb baholash mumkinmi?

Aslida, bizning keyingi taqdirimiz va bo‘ysunishimizning sabablari buning mutlaqo aksiga yaqinroq: Islomning insoniyat uchun yo‘naltiruvchi g‘oyalari va asosiy qarashlaridan voz kechish, ya’ni jamiyat asosida o‘zgaruvchan haqiqatlar va iymonni o‘rnatish hamda yer yuzida ma’naviy (va tashqi) xalifalikni barpo etishdan voz kechish – bularning barchasi moddiy taraqqiyotni insoniyat sivilizatsiyasining yagona tabiiy maqsadi deb bilishning yetarlicha tanqidiy bo‘lmagan o‘zlashtirilishi va, aslida, falsafiy jihatdan ko‘r-ko‘rona ergashish natijasida yuz berdi. Bu esa, pirovardida, bizning haqiqiy vahiyga asoslangan hayot tarzimiz va jamiyatimizning maqsadlarini to‘liq yashirib qo‘ydi.

Biz Frensis Bekonning bilimni moddiy foydalanishga keltirish g‘oyasini bejiz qabul qilmadik; tabiatdan yakuniy va rasmiy sabablarni chiqarib tashlash yo‘lini bejiz tanlamadik; iymon va (vositaga aylantirilgan) aqlni bejiz ajratmadik; tabiatni birlamchi sifat mexanizmi sifatida ko‘rish yo‘lini bejiz tanlamadik; dunyoviy hokimiyatni ma’naviy hokimiyatdan bejiz ajratmadik; ruhni tabiatdan bejiz ajratmadik.

Agar bizda yaxlitlik bo‘lganda, parchalanishga ehtiyoj boʻlmasdi; ufqlarda va o‘zimizda belgilar namoyon bo‘lganda, inson tasavvurini aniqlashtirishga zarurat boʻlmasdi.

Islomda inson mohiyatining bunday mislsiz va abadiy tengsiz namoyon bo‘lishi faqatgina o‘zingiz inson mohiyatini ko‘zdan qochirganingizda "taraqqiyotdan ortda qolish"ga aylandi.

Ha, biz "ortda qolib ketganimiz" deb hisoblangan zamonaviy Betaraf Ilmiy Liberal Sivilizatsiya haqidagi xomxayolingizning o‘zi, siz "quvib yetib olish" orqali xalos bo‘lmoqchi bo‘lgan o‘sha hukmronlikning eng umidsiz ko‘rinishidir.

Hasan Spiker

@Tafakkur_chizgilari

Kapitalizm gunohni institutsionallashtirishdir. Gunohni reform (isloh) qilib boʻlmaydi. Uni faqatgina yoʻqotish mumkin.

(C) Ali Harfush

@Tafakkur_chizgilari

Tarix – gʻaybdir. Oʻtmish va kelajak bugundan farqli oʻlaroq nomaʼlumlik xususiyatiga ega. Shu bois bu ikkisini istagancha talqin qilish mumkin. Tarixni istalgan koʻyda xulosalash, yoʻnalishga burish mumkin. Kimyo boʻyicha olim va doktor Stefan Grokotning fikricha evolyutsiya nazariyasi katta yoshlilar uchun ertakdan boshqa narsa emas. Ya'ni uni asoslash u yoqda tursin, unga dalil topishning imkoni ham yoʻq. Chunki tarix – bu gʻayb.

Hozirgi zamonda yashaydiganlar uchun uzoq tarix nomaʼlumlik qa'ridir. Tarixning muayyan davri davomida molekulalarning maʼlum shaklga kirib, undan inson yoki qandaydir mavjudot yaralishi mutlaqo imkonsiz. Ilm-fan tarixdan farqli oʻlaroq bugungi, ayni damni oʻrganadi. Tarix esa keng qamrovli, oʻta chuqur va mavhum boʻlgani uchun, maʼlum versiyalarga (masalan bizga yozma manbalar orqali meros boʻlgan dinlar yo madaniyatlar) ishonadiganlar va yo buni inkor etadiganlar boʻladi.

Gʻaybga ishonmaydigan tarixga ham ishonmaydi. Gʻaybni inkor etadigan tarixiy manbalarga jiddiy koʻz bilan qaramaydi. Dinning boy merosini pisand qilmaydi. Bunday dunyoqarashning xatari shundaki, u insonni shunchaki inkorchi qilib qoʻyadi. Bunday insonlar faqat bugun, zamonaviy dunyo bilan yashaydi. Koʻzi koʻrgan narsani qabul qilib, odamzodning oʻrganish qamrovidan tashqaridagi borliq, voqelik va narsalarni aql bilan qabul qilolmaydi. Buning ichiga din, qadim tarix va kelajak voqeliklari (aniqrogʻi, oxirzamon) kabilar kiradi.

Bularni inkor etish odamni vaqtinchalik mavjudotga, hayvonga tenglashtiradi; chunki hayvon vaqtinchalik, cheklangan xotiraga ega, u odamdan farqli oʻlaroq kechani eslolmaydi, buguni bilan yashaydi, ertani oʻylamaydi. Fikr yuritish, mulohaza qilish, oʻzining mavjudligi haqida obdan tafakkur qilish unga yot.

@Tafakkur_chizgilari

Bugungi tanazzulimizning tamal sabablaridan biri shuki, biz asta-sekin ayrim mahalliy qadriyatlar va tushunchalarga shu qadar yopishib oldikki, natijada ular orasida islomning ruhi so‘nib qoldi. Hozirgi kunda ko‘plab musulmon jamiyatlarida ayollar yoxud ularga yuklangan vazifalar haqidagi hukmron qarashlar ko‘proq ana shu mahalliy qadriyatlar va tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lib, biz ularni asta-sekinlik bilan muqaddaslik darajasiga ko‘tardik. Aslida esa, Payg‘ambarimiz alayhissalom davridagi ayollar jamiyatlarimizdagi an’anaviy dindor ayollardan butunlay farq qiladi. Dunyoda islomning yana bir bor ustunlik qilishini xohlovchilar shuni anglab yetishlari kerakki, islomning keng qamrovli inqilobiy harakatini samarali qilish uchun butun musulmon jamiyatining kuch-qudratidan foydalanish lozim. Ular musulmon ayollarni mahalliy urf-odatlardan yuqori ko‘tarish va ularga islom talab qilgan vazifalarni yuklashdan cho‘chimasliklari kerak, chunki bu dastlabki asrlar tarixida o‘z tasdig‘ini topgan.

- Rashid Shaz, "Parda, lekin qanchalik yopiq"

@Tafakkur_chizgilari

Ilm-fan, borliq va din

Aristotel insoniyat tarixida aql va fikr yuritishning rivojiga mislsiz hissa qoʻshgan buyuk dargʻa hisoblanadi. Uning taʼlimoti bugungi kungacha koʻplab jabhalarda hukm surmoqda. U dunyoni ham moddiy, ham maʼnaviy koʻrinishda tasavvur etgan. U xudoga ishongan. Va oʻzi tasavvur etgan Xudoni tabiiy, koʻzga koʻrinib turgan borliq bilan kelishtirishga harakat qilgan. Ya'ni u atrof-tevarakni oʻrganar ekan, barcha kelib chiqishlarning sababchisi Xudo ekanini inkor etmagan. Unga koʻra oʻrganish, ilm-fan bu oʻzgarish, muvaqqatlikni oʻrganish demakdir.

Misol uchun, agar siz urugʻni oʻrgansangiz, uning vaqt oʻtib daraxtga aylanishiga guvoh boʻlasiz. Bu — oʻzgarish. Xoʻsh, nima sababdan narsalar oʻzgarishga uchraydi? U buni tushunish uchun asosiy Sababchi kerakligini anglab yetdi. U buni Birinchi Sabab deb atadi. Aristotelga koʻra Xudo boshlanish nuqtasiga ega bo'lmagan, immaterial (material boʻlmagan) mavjudlikdir. Va siz Usiz oʻzgarishni taʼriflay olmaysiz. Shu maʼnoda Xudo insonning ilmiy tafakkurni tushunishi uchun ajralmas ahamiyatga egadir.

Xoʻsh, nima uchun bugungi kunda ilm-fan jabhalarida Xudo unuttirildi, uning oʻrni Sayntizm bilan almashtirildi? Bu jarayon ming yillar davom etgan ilmiy rivojlanish sikli asnosida kelib chiqqan boʻlib, uning kashfiyotchisi ilm-fanning soʻnggi merosxoʻri boʻlgan Gʻarb ilmiy falsafasi hisoblanadi. Gʻarb falsafasi haqida gap ketar ekan, birinchi boʻlib Tomas Akvinas haqida gapirish kerak. U xristian faylasufi, ruhoniysi edi. U falsafaga Aristotelni oʻrganish asnosida kirib keldi va buni musulmonlarning ijodi orqali tadqiq etdi. Unga koʻra Aristotelning “Xudo ibtidosiz" degan taʼlimoti xristianlikning haqligiga dalil edi.

Shu asosda Xristianlik ratsional tamalga ega boʻldi. Shu ondan falsafa va ratsional fanlar xristianlik taʼlimotlariga singgib bordi. Ratsionallik — ezgulikka teng koʻrildi. Muammo shundaki, deyarli hamma dinkar toʻliq ratsional asoslarda qurilmagan. Ularning bosh tamoyillari ba'zida ratsionallikka zid kelishi, uni inkor etishi mumkin. Akvinasdan soʻng Aristotelianizm va Xristianlik oʻzaro uygʻunlashgach, Aristotel falsafasiga ham xuddi xristianlik dini kabi muqaddas tus berildi. U din qatori koʻrila boshlandi. Demak, Aristotel tafakkuri dinga tenglashtirildiki, alaloqibat uning taʼlimotlarini inkor etish goʻyoki murtadlik bilan teng edi.

Ilm-fan bilan shugʻullanish uchun esa kishi ratsional, mantiqiy fikr yuritishi kerak. Bunday fikr yuritish natijasida ega boʻlinadigan xulosalar ba'zida diniy tafakkurga zid kelishi mumkin. Savol shuki, agar shunday boʻlsa, diniy rahnamo va vakillar nima qilishi kerak? Xristianlik tarixi misolida koʻpincha diniy rahnamolar din himoyasida bunday fikrlashni taqiqlab qoʻyganini koʻrish mumkin. Shu zaylda ular ilmiy taraqqiyot yoʻliga gʻov boʻlar edi. Keyin Galileo Galiley dunyoga keldi. Uning davrida teleskoplar ixtiro qilingan edi. U teleskopni olib uni ochiq osmonga qaratdi. Natijada Aristotelning ba'zi taʼlimotlari xato ekanini aniqladi. Aristotel geliosentrik nazariyaga ishonardi: ya'ni Yerni kosmosning markazi, barcha sayyoralar uning atrofida aylanadi, deb bilardi. Galileo teleskop orqali Mushtariy (Yupiter) da Yer singari yoʻldoshlar borligini koʻrdi. Bu barcha katta-kichik jismlar Yer atrofida aylanadi, degan Aristotel falsafasiga zid edi. U Zuhro (Venera)ga boqib, u ham xuddi Oy singari fazalarga ega ekanini payqadi. Mazkur dalillar orqali Galileo Cherkov taʼlimoti xato ekanini anglab yetdi va oʻz asarlarida kashfiyoti haqida zikr qildi.

Uning davri Yevropada renessans, ilm-fanning tugʻilishi davri boʻlib, anchagina ilmiy inqiloblar oʻz boʻsagʻasida edi. Galileodan soʻng Ayzek Nyuton dunyoga keldi. Eng nomdor olim hisoblangan Nyuton Xudo va ilm-fanga birdek ishonardi. Biri evaziga birini inkor etmasdi. U Galileoning kashfiyotlarini oʻz ilmiy izlanishlari natijasida toʻkis tasdiqladi. Mana shu tarzda Galileoning ilmiy taʼlimotlari keng yoyila boshladi. Aristotel falsafasi qaysidir maʼnoda oʻldi. Qizigʻi, Cherkov magʻlub etildi. shundan soʻng zamonaviy modern ilm-fan dunyoga keldi.

Cherkovning ratsional fikr yuritishni qabul qilishni istamasligi, bunday qilgan barchani taqib etib, osuvga hukm etishi oxir-oqibat ilm-fan va Cherkovning ikkiga dushman lageriga ajralishiga olib keldi. Nyuton oʻz izlanishlari natijasida sayyoralar harakatini matematik tarzda tasvirladi. Ya'ni u borliqning matematik tenglik va qonuniyatlar orqali ishlashini asoslab berdi. Bu esa oxir-oqibat "Deizm" deb nomlangan juda keng tarqalgan taʼlimotning paydo boʻlishiga asos boʻldi. Deizm Xudo butun borliqni avval paydo qilgan, ammo uning faoliyatini maʼlum qonuniyatlarga qoldirgan, degani.

Demak, Xudo emas, balki maʼlum qonuniyatlar borliqni nazorat etib, yurgizib turadi. Shu sabab tarixchilar borliqning mazkur modelini Soat mexanizmi borlig'i deb yuritishadi. Nyutonning oʻzi deist emas edi. U Xudo har kunlik tabiiy faoliyatga aralashishi, doimiy sababiylikning asosi ekaniga eʼtiqod qilardi. Biroq uning borliq haqidagi gʻoyalari Deizmning paydo boʻlishiga misli koʻrilmagan tarzda taʼsir qildi. Deizm Ateizmdan bir qadam uzoqda boʻlgan taʼlimotdir. Ilm-fan vakillari, olimlarning bu taʼlimot asosida borliqni Xudoni qoʻshmasdan oʻrganish mumkinligini, hamma narsani tabiiy ravishda mavjudligi va faoliyat koʻrsatishini ilmiy asos qilib olishi oqibatida Sayntizm meynstrim (asosiy) taʼlimotga aylandi.

Mana shundan keyin Ateizm paydo boʻldi, deyish mumkin. Ular borliqdagi hamma narsa nihoyasiz harakatning bir qismi ekani, atom, molekula, kimyoviy reaksiyalar doimiy, toʻxtovsiz jarayon boʻlib, bu hol abadiy davom etishiga qattiq ishonadi. Shu maʼnoda ular amaliy ateistlardir.
Ular ilm-fan bilan goʻyoki Xudo mavjud emasdek, shugʻullanadilar. Bu nazariyada, eʼtiqodda Xudoga ishonmaslik degani emas, aslida, koʻpchilik olimlar diniy maʼnoda Xudoda ishonadi. Biroq ular ilmiy faoliyat bilan mashgʻul boʻlganda, bunday eʼtiqod shunchaki yashirin eʼtiqod koʻrinishiga, botindagi maxfiy ishonchga aylanadi.

Ilm-fanga nisbatan bunday yondashuv metodologik naturalizm deb yuritiladi. Naturalistlar borliqqa nisbiy maʼnoda eʼtiqod qilishadi. Atrof-borliqni oʻrganish uchun nimagadir eʼtiqod qilish, muayyan ishoch uslubini asosiy yondashuv qilib olish ularga yotdir. Shu koʻrinishda biz ilm-fanni Xudosiz ravishda oʻrganishga dasturlanamiz.

Musulmon dunyosi gʻarbning mazkur ilmiy-falsafiy evrilishidan muayyan saboq chiqarishi kerak. Bunda ikkita jihatga alohida eʼtibor qaratish zarur boʻladi. Birinchidan biz, dinimiz buyurganidek, hamma narsaga ratsonal, mantiqiy yondashishimiz zarur. Zero Qur'oni Karimda insonlarni aqlidan foydalanmaslikka chaqiruvchi biron oyat mavjud emas. Islom toʻliq ratsional taʼlimotdir. Shuning uchun ham oʻrta asrlarda islom yurtlarida ilm-fan rivoji ortidan na din va ilm ajralishi, na ateizm va deizm kabi Xudoni inkor etuvchi taʼlimotlar paydo boʻlmadi. Musulmonlar ilm-fanga kunni tunga aylantiruvchi, homilada embrionni paydo qiluvchi, shamollarni hosil qiluvchi zot Alloh taolo ekaniga ishongan holda yondashadi. Demak Xudo borliqni bilvosita emas, balki bevosita boshqaradi, yurgizadi.

(C) Maqola shayx Hamza Karamalining video-lavhasi asosida yozildi.

@Tafakkur_chizgilari