عدم

چندین مرتبه دوستانی این نقد را مطرح کردند که پادکست را بسیار آهسته قرائت می‌کنم. حقیقت این است که خود من همهٔ قسمت‌ها را با سرعت دوبرابر می‌شنوم. لذا به نظرم این حالت مطلوب است که سرعت قرائت به جهت تراکم محتوا آهسته باشد و هر شنونده‌ای در صورت صلاحدید به سرعت پخش اضافه کند.

با تشکر

🎙 قسمت چهاردهم:

آموزۀ عصمت تا پیش از ظهور اسلام

📳 لینک کست‌باکس قسمت چهاردهم

🔗 ‌لینک دانلود قسمت چهاردهم

🗳 حمایت از عدم

📘 خلاصه:

عهد عتیق روایتگر داستان‌های زیادی دربارۀ گناهان انبیاست. تا پیش از ظهور اسلام، چندین نوع واکنش به این داستان‌ها اتفاق افتاد. عده‌ای همین داستان‌ها را دلیل تحریف کتاب مقدس دانستند. عده‌ای سعی کردند این داستان‌ها را طوری تفسیر کنند که خطای پیامبران به حداقل ممکن برسد. گروهی از عصمت انبیا دفاع کردند و در آخر گروهی بودند که تاکید می‌کردند این داستان‌ها حاوی پیام اخلاقی بسیار مهمی برای ماست؛ این که به هیچ انسانی نمی‌توان امید بست، هر چقدر هم به خدا نزدیک باشد. پس در هر شرایطی تنها به خدا باید پناه برد. اما آن طرف‌تر و در سنت فکری یونان، اندیشمندانی حضور داشتند که باقدرت از امکان حیات بدون نقص اخلاقی دفاع می‌کردند.

t.me/adam_podcast

مناظره‌ی سروش و علی‌دوست

🟦 تازه‌های فرهنگ (۱)- مناظره‌ی سروش و علی‌دوست

مناظره‌ی دکتر عبدالکریم سروش و آیت‌الله ابوالقاسم علی‌دوست زیر عنوان «عقلانیت و شریعت» که توسط موسسه‌ی آزاد و در سه جلسه برگزار شد، در نوع خود کم‌نظیر بود زیرا در آن یکی از مهم‌ترین روشنفکران سال‌های پس از انقلاب به مباحثه با یکی از فضلای حوزوی پرداخت. در این یادداشت قصد ورود به جزییات مطالب مطرح شده را ندارم و به مخاطبان گرامی توصیه می‌کنم برای درک کامل ابعاد موضوع به تماشای آن سه جلسه بنشینند، پیوند دریافت جلسات نیز در پایان یادداشت حاضر قرار گرفته است. قصد نگارنده‌ی این سطور، مرور پراهمیت‌ترین نکاتی‌ست که در بحث آقایان سروش و علی‌دوست مطرح شده است. بنابراین داوری در این باب را که پیروز مناظره کدام یک از دو اندیشمند پیش‌گفته است، به مخاطبان گرامی می‌سپارم. به گمان من می‌توان چند مضمون اصلی را در مناظره‌ی سروش و علی‌دوست سراغ گرفت که بحث حول محور همان‌ها می‌چرخد و در طول سه جلسه نیز تکرار می‌شوند؛ هرچند هربار از سوی هردو طرف حک و اصلاح شده، ویرایش و پیرایش می‌گردند.

⚫️ ناکارآمدی یا کارآمدی فقه:
♦️سروش معتقد است که فقه اسلامی اعم از شیعه و سنی، ناکارآمد است و مگر در حوزه‌ی عبادات توش و توان چندانی ندارد. از دید سروش فقها بیشترین سعی خود را نیز مصروف همین حوزه کرده‌اند و در همین حوزه بیش از هرجای دیگری مسئله‌شکافی نموده‌اند اما امروز گفتمان رایج میان فقها آن است که ما با توسل جستن به فقه می‌توانیم به تدبیر و تمشیت امور جامعه بپردازیم و برای کثیری از معضلات امروزین راهکار شرعی پیدا کنیم حال‌آنکه به‌زعم سروش، فقه شمعی رو به خاموشی‌ست که ظرفیت آن مصرف شده و اگر هنوز توانی داشته باشد هم کاری بیش از روشن کردن فضای یک اتاق تاریک نمی‌تواند بکند لذا در مقابل پیچیدگی‌های دنیای جدید درمانده خواهد شد. این معضل از دید سروش زمانی تشدید می‌شود که بدانیم فقه اسلامی برای چاره کردن مشکلات دنیای امروز حتی مواد کافی هم در اختیار ندارد زیرا این امور اساساً در گذشته مطرح نبوده‌اند، برای مثال ممکن است روایات موجود به موضوعاتی چون طهارت و نجاست پرداخته باشند اما در مورد مدیریت و اقتصاد هیچ نگفته باشند. البته به‌زعم سروش، روایات نیز قابل اتکا نیستند و یافتن روایت معتبر در میان انبوهی از روایات موجود به‌سان یافتن انگشتری در مزبله است. از سوی دیگر فقها نیز التفات چندانی به قرآن ندارند که اگر داشتند آیه‌ی «لاَ تَسْأَلُواْ عَنْ أَشْيَاء إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ» از سوره‌ی مائده را نصب‌العین خود قرار می‌دادند: «اى كسانى‌ كه ايمان آورده‌ايد! از چيزهايى‌كه اگر براى شما آشكار ‌گردد، شما را در رنج مى‌افكند، سؤال‌ نكنيد». مراد سروش آن است که فقها مردم را دعوت می‌کنند که هرچه به ذهن‌شان خطور کرد از ایشان بپرسند و خود این امرِ به‌زعم وی نکوهیده موجب تورم و آماسیدگی فقه شده است اما فقیهان با شادمانی، آن آماسیدگی را بسط فقه پنداشته‌اند! گذشته از این، اگر فقیه بخواهد دامنه‌ی فقه را به تمام شئونات زیست آدمی بگستراند باید علامه‌ی ذوالفنون باشد حال‌آنکه فقیهان ما عموماً بضاعتی بیش از فقه و اصول و شاید منطق ندارند و از نگاه سروش حتی با قرآن نیز چنان‌که باید و شاید مأنوس نیستند چه رسد به آنکه از فلسفه، کلام، عرفان، اقتصاد، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و... باخبر باشند.

⚫️ نسبت عقل و فقه:
♦️علی‌دوست جایگاه عقل را در کنار قرآن، سنت پیامبر و امامان و اجماع به‌مثابه‌ی یکی از پایه‌های مهم فقه شیعه به رسمیت می‌شناسد و معتقد است عقل به‌عنوان قوه‌ای الهی و قدسی که توان تشخیص صحیح از سقیم را دارد، نقش مهمی در بسط فقه ایفا می‌نماید تا جایی که حتی اگر حدیث یا روایتی در مقابل مسلمات عقلی قرار بگیرد باید کنار گذاشته شود. از دید وی عقل می‌تواند خود را از تمام حُبّ و بغض‌ها و مفروضات و پیش‌فرض‌ها تهی سازد و به داوری منصفانه بپردازد زیرا اگر نیک بنگرید جملگی عقلای عالم بر سر قُبح خیانت در امانت یا حُسن وفای به عهد توافق دارند. از نگاه او یکی از فقراتی که نقش عقل برجسته می‌شود، انتخاب میان دو مفسده یا دو مصلحت یا یک مفسده و یک مصلحت است. به‌دیگرسخن علی‌دوست برآن است که عقل انسان در زمان انتخاب کردن گزینه‌هایی که پیش روی اوست توان تمیز دادن سره از ناسره را دارد. او خاطرنشان می‌سازد که برای به کار بستن عقل نیاز نیست ما به‌سان فرشتگان باشیم بلکه در میان آدمیان نیز عقلا با تکیه بر همین عقل، زندگی خود را اداره می‌کنند.

♦️سروش در مخالفت با موقف علی‌دوست باور دارد که ما اساساً چیزی به نام عقل خالص نداریم و به‌قول مولوی «این چنین شیری خدا هم نافرید!». مراد سروش آن است که عقل آدمی آلوده به انواع هوس‌ها، غضب‌ها، شهوات و منافع بوده و آغشته به اصناف انگیزه‌ها و غرایز و اغراض است. و همین عقلی‌ست که در ادوار مختلف تاریخی ظهورات گوناگونی داشته است. عقل جدید مبتنی بر هستی‌شناسی و انسان‌شناسی جدید است و لاجرم با فقه که محصول عقل قدیم و محصول هستی‌شناسی و انسان‌شناسی قدماست، ناسازگار می‌افتد. در معارف بشری نیز سخن گفتن از قطعیت خطاست، حتی تواتر مفید یقین نیست بلکه خبر متواتر تنها احتمال صدق بیشتری دارد بدین ترتیب ما حتی در علوم دقیقه نیز با احتمالات سروکار داریم چه رسد به فقه! حال فرض کنید این را هم درنظر نگیریم، اگر از دید فقها عقل به‌راستی مهم است، پس چرا پذیرای دیدگاه عقلا نیستند؟ امروزه عقلا بر‌آن‌اند که اعدام نارواست حال‌آنکه روابط آزاد دختر و پسر، بی‌حجابی، هم‌جنس‌گرایی و... روا هستند. درواقع به‌زعم سروش عقلای امروز کثیری از احکام فقهی را که متناسب با جامعه‌ی عربی حجاز در دوران باستان است نامعقول می‌دانند پس اگر حکم عقل نافذ است، در همه‌جا نافذ است؛ نمی‌شود هرجا به سودمان بود عقل را پیش بکشیم و هرجا به ضررمان شد آن را پس برانیم. البته شماری از فقها کوشیده‌اند تا آن احکام را تغییر دهند اما این تغییرات بیش از آنکه محصول فقاهت ایشان بوده باشد، حاصل فشارهای خارجی بوده است برای مثال ناچار شده‌اند دست از سنگسار بردارند چون آن را موجب وهن اسلام دانسته‌اند یا مقتضیات زمانه آنان را ناچار ساخته برده‌داری را کنار بگذارند و هیچ بعید نیست در آینده به‌واسطه‌ی فشار جامعه مجبور شوند از حکم حجاب زنان نیز دست بشویند. این نه تنها بسط فقه نیست بلکه عقب‌نشینی آن است. البته سروش منکر آن نیست که چه‌بسا فقه در شکل حقیقی خود، مشتمل بر احکامی باشد که نزد خداوند موجود اند اما آنچه بعنوان فقه در طول تاریخ شناخته‌ایم دچار مشکلات اساسی‌ست.

♦️علی‌دوست از سوی دیگر برآن است که عقل قدرتمند است و می‌تواند با رها ساختن خویش از قید لباس‌ها، به حقیقت پی ببرد. از نگاه وی، سروش با تاریخی و ادواری کردن عقل موجب نفی حقیقت می‌شود و با انکار قطعیت بنای علوم را ویران می‌سازد. از دید علی‌دوست ما گزاره‌های قطعی و یقینی داریم و هرآنچه عقلا می‌گویند مورد تأیید عقل نیست. به‌دیگرسخن او معتقد است اگر عقل خالص را انکار کنیم و بنا را بر آراء عقلا قرار دهیم باید به نسبیت تن بسپاریم حال‌آنکه نمی‌توان پذیرای این شد که تمام افکار عقلا در یک سطح باشند. نیز یادآور می‌شود که شاید تمام احکام شرعی جنبه‌ی عقلی نداشته باشند، شاید لزوم پوشاندن بدن زن نزد عقلا روشن نباشد اما به‌هرحال دین یک وجه تعبدی نیز دارد. از دید علی‌دوست اگر جهان‌بینی مدرن بر حاکمیت انسان در معنای نفی حاکمیت الهی، مُهر تأیید می‌زند ما نه آن جهان‌بینی را قبول داریم و نه عقل برآمده از آن را. علاوه بر این، وی برآن است که سروش درباب فقها نیت‌خوانی کرده و تغییر فتاوی را به فشار عقلا نسبت داده است حال‌آنکه فقیهان این کار را بر حسب ظرفیت‌های موجود در خود فقه انجام داده‌اند. گذشته از این، علی‌دوست عقیده دارد که طرح این قسم مطالب درباب احکام خشن در فقه اسلامی، در شرایط کنونی که اسلام‌هراسی رواج یافته است به مصلحت نیست.

♦️علی‌دوست از طرف دیگر برآن است که فقیهان در درازنای تاریخ به کثیری از مسائل غیر از عبادات پرداخته‌اند؛ او بدین منظور به طرح شماری از قواعد مهم فقهی می‌پردازد: الناسُ مُسَلَّطونَ علَی اموالِهِم (مردم اختیاردار مال خود هستند)، أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا (خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است)، اوفوا بالعقود (به پیمان‌های‌تان پایبند باشید) و... مُراد علی‌دوست آن است که فقیهان به موضوعاتی چون داد و ستد، مالکیت، حقوق قراردادها و... پرداخته‌اند که غیر از عبادات است. او اعتقاد دارد که فقه هنوز کارآمد است و حقوق مدنی ما که در شمار قوانین دقیق هم هست حاصل فقه است. علاوه بر این، فقه بخشی از سنت تاریخی و میراث ماست و همان‌طور که اروپاییان در مواردی به آراء قضایی قرون وسطی یا روم باستان استناد می‌کنند، ما نیز می‌توانیم از این سنت بهره بگیریم هرچند این امر به منزله‌ی نقد نکردن آن نیست. وی، سروش را متهم به سنت‌سوزی می‌کند و باور دارد که موضع سروش در فروکوفتن فقه مصداقی از شخم زدن زمین تُراث است. علی‌دوست در عین‌حال برآن است که بنا نیست فقه جای تمام علوم را بگیرد و اصلاً قرار نیست بر کرسی جامعه‌شناسی یا اقتصاد جلوس کند بلکه اتفاقاً ما نباید از فقیه توقع بحرالعلومی داشته باشیم. به‌دیگرسخن علی‌دوست مروج تخصص‌گرایی در فقه است هرچند باور دارد که فقیه در مواردی که نیاز دارد باید از سایر حوزه‌ها نیز باخبر باشد اما بنا نیست فیلسوفی بر قُله ایستاده یا متکلمی زبردست یا شیمی‌دان و فیزیک‌دان و مهندس گردد. او وارون سروش باور دارد که روایات شیعی تاحد زیادی پالایش شده‌اند و آنچه به ارث برده‌ایم حاصل گنج رنج صدها فقیه و محدث است. به‌علاوه با توجه به اهمیت جایگاه عقل در فقه شیعه، فقهای ما این قابلیت را دارند تا در مواجهه با مسائلی که در نصوص دینی فاقد مصداقی مشخص است به اجتهاد بپردازند و حکم آن را از قواعد کلی و از مقاصد شارع استنباط نمایند. موضع علی‌دوست در تفسیر آیه‌ی «لاَ تَسْأَلُواْ عَنْ أَشْيَاء...» نیز با موضع سروش متفاوت است؛ به‌زعم وی این آیه دلالت اخلاقی و تربیتی دارد و قصد آن محدود کردن دایره‌ی فقاهت نیست. آیه می‌خواهد به مسلمانان بگوید که جانب ادب را نگه دارند و به جای طرح پرسش‌های مکرر، اجازه دهند تا پیامبر خود در زمان مقتضی به بیان آموزه‌های دینی بپردازند.

⚫️ اخلاقی یا غیراخلاقی بودن فقه:
♦️دیدیم که سروش معتقد بود عمده‌ی کار فقیهان معطوف به تبیین احکام عبادات بوده است اما از دید وی حتی آن کوشش نیز ناظر به پوسته‌ی دین است و نه روح آن؛ به‌عبارتِ دیگر ممکن است شخصی برای مال‌اندوزی و تجارت عازم حج بشود، در هنگام نماز به هرچیزی فکر کند مگر معنای عباراتی که بر زبان جاری می‌سازد و... اما از نظر فقهی تمام اعمال وی صحیح باشد. مراد سروش آن است که فقه تنها به مناسک بی‌روح پرداخته و خود را یکسره از اخلاق تهی ساخته است حال‌آنکه چنان حج یا چنین نمازی هیچ نقشی در تحول روحی و وجودی شخص ایفا نمی‌کنند. اما داستان به همین‌جا ختم نمی‌شود بلکه بسیاری از احکام فقهی نه تنها بریده از اخلاق بل ضداخلاق‌اند: درآوردن چشم، قتل ملحد، بریدن دست، سنگسار کردن، تبعیض میان زن و مرد، تبعیض میان کافر و مومن، تبعیض میان مولی و بنده، تأیید برده‌داری، حبس کردن و کتک زدن زن مرتد، قتل صوفیان و... جملگی احکامی هستند که از دید اخلاقی نادرست و نکوهیده‌اند. اگر هم در مواردی سخن از وفای به عهد باشد که دیگر نیازی به فقه نیست، این قبیل کلیات را از زمان افلاطون و ارسطو گفته‌اند. بدین ترتیب از دید سروش، فقه نه تنها در تمشیت امور دنیوی ناکارآمد است بلکه حتی در نیل آدمی به ملکات حسنه و تأمین سعادت اخروی نیز ناتوان است. او خصوصاً به رد و طعن بر فقیهان در ادبیات و نیز در عرفان تأکید دارد و مطالبی از فیض کاشانی، مولانا جلال‌الدین بلخی، حافظ شیرازی و امام محمد غزالی را شاهد مثال می‌آورد.

♦️علی‌دوست از سوی دیگر برآن است که اساساً پرداختن به باطن عمل وظیفه‌ی فقه نیست، خواندن نماز آدابی دارد که باید مراعات شود اما اینکه شخص در زمان خواندن نماز به اتصال با خداوند نائل می‌شود یا خیر جزو شرایط صحت نماز محسوب نمی‌شود. او درباب بعضی فتواهای ضداخلاقی نیز معتقد است که ما ناگزیر نیستیم از هر فتوایی که فقیهان در طول تاریخ صادر کرده‌اند، دفاع کنیم و فقه واجد آن ظرفیت است که فتاوی تغییر کنند. گذشته از این، فقه ما تهی از اخلاق نیست و بسیاری از احکام اخلاقی از جمله برشمردن گناهان کبیره در مباحثی چون شرایط شاهد مدنظر قرار گرفته‌اند، فقه تنها به اخلاق مردم عادی بسنده نکرده بل به اخلاق حاکمان نیز پرداخته است. او معتقد است که سروش در برخورد با فیض کاشانی و غزالی گزینشی رفتار می‌کند زیرا نمی‌گوید که آنان در ضمن نقد رفتار شماری از فقیهان بر سعادت‌بخشی فقه نیز اشاره کرده‌اند.

⚫️ گستره‌ی دین:
♦️سروش معتقد است پیش‌فرض‌ها و انتظارات ما نقش اساسی در فهم یک متن ایفا می‌کنند و این چیزی نیست که بتوان از خود متن فهمید. برای مثال اگر مفروض ما این باشد که متن پیش روی‌مان واجد تمثیل و استعاره است، آن را به‌صورت مجازی تفسیر می‌کنیم حال‌آنکه اگر فرض بگیریم متن فاقد صنایع ادبی‌ست آنگاه بر معنای ظاهری آن متمرکز می‌شویم. اگر مفروض ما این باشد که شریعت باید در مورد سیاست هم حرف زده باشد آنگاه به تفسیری از دین می‌رسیم که با خوانش غیرسیاسی از دین متفاوت است. بدین ترتیب انتظار ما از شریعت در فهم آن تعیین‌کننده است.

♦️از سوی دیگر علی‌دوست برآن است که گستره‌ی شریعت را نه انتظار ما بلکه نصوص مبیّن مقاصد تعیین می‌کنند. درواقع ما باید به هدف خداوند از اِنزال رُسُل توجه کنیم و این امری سلیقه‌ای نیست بدین ترتیب ما باید به انتظار خالق از مخلوق نیز دقت داشته باشیم. علی‌دوست معتقد است برخی متعصبان می‌خواهند هر تر و خشکی را درون شریعت جستجو کنند و حکم تمام امور را از فقه بیرون بکشند و برخی مانند سروش نیز می‌خواهند پیام اصلی دین را وجود خدا و آخرت بدانند و فقه را یکسره تعطیل کنند، حال‌آنکه وی خود را متعلِق به جناحی معتدل می‌داند که از قضا مورد حمله‌ی هردو جناح افراطی و تفریطی است.

کوشیدم اهّم دعاوی و استدلال‌های طرفین را در چهار محور فوق بگنجانم. شخصاً به‌عنوان اهل فلسفه فکر می‌کنم فارغ از اینکه کدام طرف مُخطی و کدام یک مُصیب است، هردو سو در طرح مواضع مطلوب خویش و نیز در دفاع از آن مواضع خوب عمل کردند.

از اینکه حوصله فرمودید سپاسگزارم🌹

پیوند سه جلسه در آپارات:
https://www.aparat.com/v/mtucq9q
https://www.aparat.com/v/xqf4ru9
https://www.aparat.com/v/tmbxj6k

پیوند سه جلسه در یوتیوب:
https://www.youtube.com/watch?v=WOY5S41gg0s
https://www.youtube.com/watch?v=jY9T2LlYHYQ
https://www.youtube.com/watch?v=imaXsbORyLE

جهت اطلاع.

برنامه هفته اول و دومِ مدرسه پاییزه «نوافلاطونی‌ها و فلسفه اسلامی».

جهتِ اطلاع؛

برنامه هفته سوم و چهارمِ مدرسه «نوافلاطونی‌ها و فلسفه اسلامی».

جهتِ اطلاع؛

برنامه هفته پنجم و ششم مدرسه «نوافلاطونی‌ها و فلسفه اسلامی».

انجمن علمی فلسفه دانشگاه خوارزمی تهران، برایِ اولین بار در کشور تقدیم می‌کند:

«مدرسه پاییزه نوافلاطونی‌ها و فلسفه اسلامی»

در این مدرسه بهترین اساتید حوزه و دانشگاه جمع شده و برای اولین در کشور همچین دوره‌ای برگذار می‌شود.

مهلت ثبت‌نام: ۲۲ آبان ماه.

هزینه: رایگان بوده و تمام دانشجویان و طلاب کشور می‌توانند در این دوره شرکت کنند.

⏰ شروع دوره: از ۲۳ ام آبان ماه.

نحوه برگزاری: تمام کلاس‌ها به صورت مجازی بوده و در شش هفته، هفته‌ای ۳ جلسه (سه‌شنبه، چهارشنبه، پنجشنبه) برگذار خواهد شد.

برای ثبت نام پیام دهید:
@Mahjuoor




انجمن علمی فلسفه دانشگاه خوارزمی تهران

https://t.me/philosophy_khu

قسمت آیندۀ عدم:

آموزۀ عصمت تا پیش از ظهور اسلام

(این قسمت اواسط آذرماه منتشر خواهد شد.)

🗳 حمایت از عدم

t.me/adam_podcast

🖊 ملکۀ سبا، قرآن و فلسفۀ یونان

🔹ماجرای دیدار سلیمان با ملکۀ سبا هم در قرآن هم در کتاب مقدس آمده. اما روایت قرآنیِ این داستان تقریبا به کلی با روایت کتاب مقدس متفاوت است.

🔹در عهد عتیق ملکۀ سبا که آوازۀ قدرت و حکمت سلیمان را شنیده، همراه با هدایای فراوان به اورشلیم می‌آید. او پرسش‌هایی از سلیمان می‌پرسد و سلیمان به سادگی به آن‌ها پاسخ می‌دهد. ملکه از حکمت سرشار سلیمان و مظاهر شکوهمند قدرت او به وجد می‌آید. پس سلیمان را ستایش می‌کند و به سرزمینش برمی‌گردد.

🔹اما در روایت قرآنی، یک روز سلیمان هدهد را میان پرندگانش نمی‌یابد و بسیار خشمگین می‌شود. هدهد وقتی بازمی‌گردد به سلیمان خبر می‌دهد که در سرزمین سبا زنی حکمرانی می‌کند و مردم آن سرزمین خورشیدپرست هستند. سلیمان نامه‌ای خطاب به ملکۀ سبا می‌نویسد و ملکه را تهدید می‌کند که تسلیم او شود. ملکه تصمیم می‌گیرد راهی قلمروی سلیمان شود. در این حد فاصل سلیمان تخت ملکه را به نحوی معجزه‌آسا به اورشلیم منتقل می‌کند. ملکه وقتی به اورشلیم می‌رسد با دیدن تختش و رواق شیشه‌ایِ قصر سلیمان به شگفت می‌آید و اظهار اسلام می‌کند.

🔹این داستان معروف را تقریبا کامل تعریف کردم تا مشخص شود روایت قرآنی صرفا بسط روایت عهد عتیق نیست بلکه تفاوت‌های بنیادین با آن دارد. اکنون به مقایسۀ دقیق دو روایت نمی‌پردازم.

🔹بی‌تردید در این جا سوال پیش می‌آید که ریشۀ این اختلافات چیست. از قضا متنی یهودی به دست ما رسیده (Second Targum of Esther) که ماجرای سلیمان و ملکۀ سبا را از نو روایت کرده و بسیار شبیه به روایت قرآنی است. (البته باز هم با تفاوت‌هایی. مثل این که ماجرای انتقال تخت در روایت یهودی نیست). از قرن نوزدهم بحث است که قرآن زودتر نوشته شده یا آن متن یهودی و کدام یک این داستان را از دیگری اقتباس کرده. به نظر می‌رسد پاسخ اطمینان‌بخشی نیز برای این مناقشه وجود ندارد.

🔹همۀ این‌ها را گفتم تا به این جا برسم. اگر روایت قرآن از این داستان را نوعی واکنش به روایت عهد عتیق فرض کنیم، این واکنش را می‌توان با واکنش‌های پیش از قرآن مقایسه کرد. مشخصا اریگنس، نخستین فیلسوف مسیحی و متوفی در قرن 3 م، تفسیر تمثیلی جالبی از ماجرا دارد. (پیش از این چندین بار به تفاسیر تمثیلی اریگنس از کتاب مقدس اشاره کرده‌ام، مثلا).

🔹اریگنس همان روایت عهد عتیق را (بدون تغییر) مبنا قرار می‌دهد. نقطۀ کانونی تفسیر اریگنس سفر ملکۀ سبا به اورشلیم برای طرح پرسش‌هایی از سلیمان و جواب سلیمان به آن‌ها است (عنصری که در قرآن غایب است). اریگنس سلیمان را استعاره‌ای از مسیح و ملکۀ سبا را استعاره‌ای از همۀ مشرکان می‌داند. ملکۀ سبا پرسش‌هایی دارد که معلمانش (فلاسفه) نتوانستند به آن پاسخ دهند (پرسش از آفرینش جهان، جاودانگی نفس و روز داوری). سلیمان (مسیح) به همۀ این پرسش‌ها پاسخ‌های رضایت‌بخش می‌دهد. ملکه با انبوهی طلا (آموخته‌های دقیق فکری) نزد سلیمان می‌آید، اما از دیدن ثروت و شوکت سلیمان (دانش حقیقی او) شگفت‌زده می‌شود.

🔹جای دیگر اشاره کرده‌ام که در ماجرای دیدار موسی با خدا در کوه طور، عناصری در روایت عهد عتیق هست که بعدا الهام‌بخش تفاسیر تمثیلیِ مسیحی شده، اما آن عناصر در قرآن غایب هستند و به جای آن بر مظاهر قدرت خداوند تکیه می‌شود. در داستان حاضر نیز پرسشگری ملکۀ سبا حذف و بر قدرت الهی و معجزات سلیمان بیشتر تاکید می‌شود. البته روایت قرآنی همچنان ظرفیت تفاسیر تمثیلی متفاوت را دارد، اما گویی گسستی معنادار میان قرآن و سنت تمثیلی-فلسفیِ پیش از آن قابل مشاهده است.


🔹منابع:

[1] 1 Kings 10:1-12; 2 Chronicles 9:1-13

[2] سورۀ نمل، آیات 20 تا 44

[3] Stinchcomb, Jillian. "The Queen of Sheba in the Qur’ān and Late Antique Midrash". The Study of Islamic Origins: New Perspectives and Contexts. De Gruyter (2021). pp. 85-96.

[4] Origen. The Song of Songs: Commentary and Homilies. Paulist Press (1957). pp. 98-99.

t.me/adam_podcast

"فهرستی از سی پادکست خوب فارسی" (بخش دوم)

۱۳. جعبه
الف) ★★★
ب) ★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★
این پادکست تو هر قسمت به یک موضوع خاص از زندگی ثریا گرفته تا تاریخ‌چۀ پیکان می‌پردازه و اولین نقطۀ ضعف‌اش منبع‌محور نبودنه. سازنده به روی ماجرا مثل جلد و کیفیت ضبط خیلی بیش‌تر از محتوا اهمیت داده و خیلی جای کار داره تا مطلوب بشه؛ اما به‌خاطر تلاش زیادشون روی بالا بودن کیفیت بصری و شنوایی، به‌نظرم لایق معرفی‌ان.

۱۴. چارچرخ
الف) ★★★★
ب) ★★★★
پ) ★★★★
ث) ★
ج) ★★★★
این پادکست در قسمت‌های اصلی به تاریخ‌چۀ یک شرکت خودروسازی و در قسمت‌های فرعی به ارائۀ داستانی از مسابقات اتومبیل‌رانی می‌پرداخت. متأسفانه یک سال از آخرین فعالیت‌شون می‌گذره. موضوع‌شون بکر بود و برای هر قسمت پی‌دی‌اف منابع گسترده‌ای که استفاده می‌شد و ازش یک روایت منسجم و شنیدنی درمی‌اومد رو ارائه می‌دادن. چارچرخ، با وجود نداشتن مخاطب خیلی گسترده، زحمت زیادی پشت‌اش بود و بارها می‌شه بشنویم‌اش.

۱۵. چکش
الف) ★★★★
ب) ★
پ) ★★★★
ث) ★★
ج) ★★★★
چکش از دیگر پادکست‌هایی با موضوعی جدید و خاصه. کل برنامه حول صحبت دربارۀ ارتباط هنر و حقوقه. جایی که آثار هنری یا باستانی به مسائل قانونی برمی‌خورن. با وجود صحت اکثر مطالبِ ارائه‌شده اما منبع‌محوری خوبی در پادکست نداریم. صدای سازنده هم بسیار مناسبه.


۱۶. چیزکست
الف) ★★★★★
ب) ★★
پ) ★★★★
ث) ★★★★★
ج) ★★★★
این پادکست همون‌طور که از اسم‌اش پیداست تاریخِ چیزهاست. سازنده در هر قسمت که گاهی تبدیل به پرونده‌های چندقسمتی می‌شه تاریخ یک چیز، از نفت گرفته تا تیغ ریش‌تراش رو برامون تعریف می‌کنه. روایت‌اش بسیار همه‌پسند و راحته و همین باعث می‌شه خوب تو خاطر بمونه. منبع‌محوری خوبی نداره -در دو قسمت اخیر ذکر می‌کنه- و دید تجدیدنظرطلبانه‌ای هم در تاریخچۀ موضوع بهمون نمی‌ده.

۱۷. دموکراسی در کار
الف) ★★★★
ب) ★★★★
پ) ★★★★
ث) ★★
ج) ★★★★★
این پادکست دربارۀ مسائل چپ‌‌گرایی و کارگریه. سازنده از ابتدا با تشریح الفبای عقاید خودش شروع می‌کنه و در ادامه به مسائل تخصصی‌تر می‌پردازه. آگاهی از اهمیت مسائل روز توش رعایت شده و مثلاً سر وقایع 'زن زندگی آزادی' سلسله برنامه‌های مناسبتی مفیدی درش وجود داره. سطح سوادی که این پادکست از مسائل بهتون می‌ده قابل توجه و ارزنده‌ست.

۱۸. رادیو مرز
الف) ★★★★★
ب) ★★★★★
پ) ★★★★★
ث) ★★★★★
ج) ★★★★★
این پادکست در نوع خودش واقعاً خاصه و می‌شه گفت بی‌نظیره‌. سازنده در هر قسمت موضوعی که مورد بحث و جدل و جدایی بین آدم‌هاست رو برمی‌گزینه و از کسانی که اون موضوع براشون اثر منفی داشته دعوت می‌کنه راجع بهش حرف بزنن. گوشیدن به چنین روایت‌هایی توجه مارو نسبت به رفتاری که با دیگران داریم و اهمیت‌ مناسب بودن‌اش جلب می‌کنه. کاش همه بتونن این‌هارو درک کنن.

۱۹. رادیو نیست
الف) ★★★★
ب) ★★★
پ) ★★★★
ث) ★★★
ج) ★★★★
اولین چیزی که راجع به این پادکست نظر شما رو جلب می‌کنه هویت بصری زییاشه که در تارنماشون خیلی واضح‌تر می‌شه ازش لذت برد. یک گروه این‌کاره و فعال پشت چنین برنامه‌ای نشستن که هرکس مسئولیت بخشی از فعالیت رو به عهده داره و باعث می‌شه با پخشی منظم کیفیت ثابت و حتی رو به رشدی داشته باشن. پادکست دربارۀ مکان‌هاییه که قبلاً در ایران -خصوصاً تهران- وجود داشتن و الآن نیستن. هربار با ارتباط گرفتن با آدم‌هایی که اونارو به یاد می‌آرن و بررسی شواهد و مدارک تلاش می‌کنن سندی بر وجود داشتن اون‌جا در زمانی که گذشته به‌جا بذارن. در منبع‌محوری نیاز به تلاش بیش‌تر دارن و مصاحبۀ خالی کافی نیست.

۲۰. رپاپ
الف) ★★
ب) ★★★★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★
در این پادکست مثل بی‌پلاس ما خلاصۀ کتاب‌هارو می‌شنویم‌. ایراد اول اینه که سازنده بر مباحث مورد بحث احاطۀ خوبی نداره و بارها چیزهای ساده رو اشتباه تلفظ می‌کنه، دیگه این‌که پخش‌اش هم دارای یک برنامۀ منظم نیست و گوشه‌های تاریک متن رو برامون گره‌گشایی نمی‌کنه. اما در کل برای یک آشنایی اولیه با اثر بد نیست.

۲۱. ساگا
الف) ★★★
ب) ★
پ) ★★★★
ث) ★★★
ج) ★★★
این پادکست داستان‌های اسطوره‌ای رو برامون روایت می‌کنه. با لحن داستان‌گویی معمول جلو می‌ره که شاید برای بعضی‌ها خوش‌آیند نباشه. منبع‌محوری خوبی نداره که اصلاً قابل قبول نیست. ولی خب جز 'اسطوراخ' -که دیگه تولید نمی‌شه- رقیب خاصی براش به‌خاطر ندارم. در کل با آوردن یک گویندۀ حرفه‌ای و ذکر درست منابع خیلی می‌تونست از اینی که هست باکیفیت‌تر باشه.
@startreatments

"فهرستی از سی پادکست خوب فارسی" (بخش سوم)

۲۲. شیرازه (کتاب‌خانۀ قرن)
الف) ★★★★
ب) ★★★★★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★★★
این پادکست که ذیل بی‌بی‌سی فارسی تهیه می‌شه در این سری خودش به سراغ معرفی و بررسی صد کتاب تأثیرگذار این قرن در ایران معاصر رفته. از لحاظ کیفیت گفت‌وگوها یک‌سروگردن از اکثر برنامه‌های شبیه خودش بالاتره و اطلاعات بسیار خوبی رو به بیننده منتقل می‌کنه.
تقریباً تمام مصاحبه‌شوندگان استادان برجستۀ دانشگاه‌ان و جابه‌جا ارجاع به صفحات همون کتاب صورت می‌گیره که یک کلاس درس برای باقی خلاصه‌کنندگان کتاب مبتدیه.

۲۳. عدم
الف) ★★★★
ب) ★★★★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★★★★
این پادکست به شرح موضوعاتی در تاریخ اندیشه و فلسفه در دوران پیشامدرن می‌پردازه. سازنده بسیار آدم دانا و باسوادی در موضوعه و گزینش‌های جالبی هم انجام می‌ده. در تلگرام‌شون متن هر پادکست رو با ارجاعات دقیق می‌ذاره، اما به‌تر بود در طول اون قسمت هم بهشون ارجاع می‌داد. از لحاظ صحت صحبت‌ها عالیه و دیدگاه‌های تجدیدنظرطلبانه رو در نظر می‌گیره.

۲۴. فارکست
الف) ★★★★
ب) ★★★★
پ) ★★★
ث) ★★
ج) ★★★★
این پادکست در اصل گفت‌گو دربارۀ مقاله‌های چاپ شده در نشریۀ مطرح و معتبر اکونومیسته. در هر قسمت گفت‌وگویی با یک متخصص امر در مورد اون موضوع صورت می‌گیره. همین حول یک متن خاص بودن باعث می‌شه انسجام مطالب حفظ بشه، اما ذکر منابع دیگری که به موضوع و بحث مربوطن خوب صورت نمی‌گیره که باعث می‌شه برای شنوندۀ غیرحرفه‌ای چندان قابل دنبال کردن نباشه.

۲۵. فلسفۀ علم
الف) ★★★★
ب) ★★
پ) ★★★
ث) ★★
ج) ★★★★
این پادکست با این‌که اسم‌اش فلسفۀ علمه اما اون‌قدر هم 'فلسفی' نیست. در واقع 'اندیشیدن راجع به علم' براش نام مناسب‌تریه. در طول هر قسمت سازندگان به بحث و گفت‌وگو با مهمانی مرتبط با موضوع می‌پردازن و راجع به تفکر علمی و سنجش‌گرانه و موضوعات فیزیک و زیست‌شناسی و غیره مباحثه می‌کنن. کیفیت مطالب ارائه شده برای دنبال‌کنندگان مبتدی خوبه اما ذکر منابع چندان خوبی ندارن که نیاز به یک وقت‌گذاری خاص اما لازم داره.

۲۶. گازت
الف) ★★★★
ب) ★★★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★★★★
این پادکست که اخیراً زحمت ساخت‌اش هم بیش از پیش شده راجع به تاریخ مطبوعات و نشریه‌های ایرانه. کمی موضوعات و ترتیب قسمت‌ها شلخته‌ست و سخت می‌تونید بفهمید روند معرفی و بررسی چه‌طور داره پیش می‌ره. اما پژوهش‌های انجام شده بسیار شنیدنی و کم‌یابن که باعث می‌شه حتی شنیدن چند قسمت متوالی ازشون سخت نباشه. از لحاظ ذکر منابع و کیفیت ساخت هم قابل قبولن.

۲۷. لوگوس
الف) ★★★
ب) ★★
پ) ★★★★
ث) ★★
ج) ★★★★
این پادکست دربارۀ فلسفه‌ست. سازنده‌ در هر قسمت یک موضوع فلسفی که گاهی به مسائل روز جامعه در پیوند هستن رو وسط می‌کشه و سؤالی رو راجع به دانسته‌های ما از دنیامون مطرح می‌کنه. با وجود سواد زیاد سازنده اما اتکا به همین دانش باعث شده منبع‌محوری و ذکر منابع خوبی رو شاهد نباشیم. اخیراً روند انتشار قسمت‌ها هم دچار بگیرنگیر شده. اما خود برنامه بسی ارزنده‌ست. کیفیت صدا می‌تونست به‌تر باشه.

۲۸. ماجرای مشروطه
الف) ★★★★★
ب) ★★★★★
پ) ★★★★★
ث) ★★★★★
ج) ★★★★★
شاید بشه گفت به‌ترین پادکست فارسی، پادکست ماجرای مشروطه‌ست. از کیفیت ضبط گرفته تا کیفیت پژوهش‌ها و ذکر منابع و صدا و پخش منظم و هرچی که می‌شه بهش پرداخت این پادکست عالیه. موضوع همون‌طور که مشخصه دربارۀ انقلاب مشروطۀ ایرانه، اما جالب این‌جاست که پس از حدود یک سال از شروع پادکست هنوز به این انقلاب نرسیدیم و سازنده به شکلی هنرمندانه داره با شرح مقدمات بحث شنونده رو برای رسیدن به اون نقطه آماده می‌کنه. دید سازنده به تاریخ‌های تاکنون نوشته شده انتقادیه و همین باعث می‌شه یک طرح بحث خاص رو داشته باشیم، نه تکرار مکررات.

۲۹. مترونوم
الف) ★★★★★
ب) ★
پ) ★★★★
ث) ★★
ج) ★★★★
این پادکست در هر قسمت روایت ساخته شدن یک ترانۀ مشهور فارسی که عموماً قدیمی هم هست رو روایت می‌کنه. بالطبع چنین چیزی اون‌قدر توان ذکر منابع نداره اما خوب بود سازنده به مرجع اطلاعات جسته‌گریخته‌اش اشاره کنه. کیفیت ضبط و ساخت قابل قبوله اما زمان انتشار قسمت‌ها سینوسی و بی‌برنامه‌ست.

۳۰. میم
الف) ★★★★
ب) ★★★★
پ) ★★★
ث) ★★
ج) ★★★★
این پادکست به شرح و خلاصه کردن مقاله‌های روزنامه‌نگارانۀ مشهور می‌پردازه. منبع‌محوری سازنده به دلیل همین مسئله بالاست و تسلط خوبی هم روی محتوای اون اثر پیدا کرده و با روایتی شنیدنی بیان‌اش می‌کنه. این‌که‌ مقاله‌ها خیلی‌هاشون حتی قبل از ترجمه شدن به فارسی چنین شرحی داشته باشن رضایت‌بخشه.
@startreatments

"فهرستی از سی پادکست خوب فارسی" (بخش نخست)

معیارها:
الف. صدای خوب گوینده و کیفیت ضبط و تدوین بالا
ب. منبع‌محوری و ذکر منابع
پ. داشتن سواد داستان‌پردازی و خسته‌کننده نبودن روایت
ث. تولید و پخش منظم و گسترده در نرم‌افزارها
ج. کمینگی تعداد اشتباهات و بیشینگی صحت مطالب

۱. آلبوم
الف) ★★★★★
ب) ★
پ) ★★★★★
ث) ★★★
ج) ★★★★
این پادکست دربارۀ آلبوم‌های موسیقی غربیه. از داستان زندگی هنرمندی که اون‌ها رو ساخته و نحوهٔ ساخته شدن آلبوم و ماجرای تک‌تک‌ آهنگ‌هاش می‌گه. دو بخش دیگه دارن، یکی‌اش به نام 'ویژبوم' آلبوم‌های خوب منتشر شده در سال‌ اخیر میلادی رو بررسی می‌کنه و دیگری به نام 'سانگل' به‌صورت خلاصه‌تر به ماجرای ساخته شدن یک آهنگ مشهور می‌پردازه. سازنده خوش‌سلیقه‌ست و وقت زیادی روی هر قسمت می‌ذاره که باعث می‌شه چندان تعداد تولیداتش بالا نباشه، اما از لحاظ کیفیت کم‌نظیره.

۲. آرتیست
الف) ★★★
ب) ★
پ) ★★★
ث) ★★½
ج) ★★★★
پادکست آرتیست دربارۀ زندگی بازیگران هالیوودیه. این‌که از کودکی تا بزرگ‌سالی چه‌طور رشد یافتن و زندگی هنری‌شون چه‌طور جلو رفته. منبع‌محوری خاصی نداره و به‌نظر اصل‌اش بر پایۀ مصاحبه‌ها و زندگی‌نوشت‌های انگلیسیه.

۳. ابدیت و یک روز
الف) ★★★★
ب) ★★★
پ) ★★★★
ث) ★★★
ج) ★★★★★
پادکست ابدیت و یک روز دربارۀ سینماست، خصوصاً سینمای ایران. سازنده بنیان اصلی رو روی گفت‌وگو با افراد کاردرست در اون حوزه قرار داده و با ارتباطات خوبی که داره انسان‌های فرهیخته‌ای رو دعوت کرده. اطلاعات بالای سازنده باعث دوچندان شدن جذابیت گفت‌وگوهاست.

۴. اپیتومی بوکس
الف) ★★★★½
ب) ★★★★★
پ) ★★★
ث) ★
ج) ★★★★
در این پادکست کتاب‌هایی که سازنده خونده خلاصه و ارائه می‌شد. متأسفانه یکی دو ساله دیگه فعالیت نمی‌کنه اما بایگانی بسیار خوبی داره و پژوهش‌هاش برای فهم نکته‌های تاریک هر اثر قابل تقدیر بوده. آثار معرفی شده عموماً گرایشی لیبرال دارن.

۵. استرینگ کست
الف) ★★★★★
ب) ★★★
پ) ★★★
ث) ★★
ج) ★★★★½
پادکستی که در هر قسمت یک ماجرای مرتبط با علوم تجربی رو بیان می‌کنه که در یک کتاب یا مقاله تشریح شدن و پیوند اون اثر هم قرار داده می‌شه. کیفیت ضبط و نظم بسیار خوبه و سبک خاص خودش رو پیدا کرده. متأسفانه دیگه بعد ۱۲۰ قسمت منتشر نمی‌شه.

۶. بوم
الف) ★★★★
ب) ★★★
پ) ★★★
ث) ★★
ج) ★★★★
پادکستی دربارۀ فلسفه که توش اندیشۀ فیلسوفان رو به‌طور خلاصه بیان می‌کنه. اکثر قسمت‌هاش از کوتاهی محتوا رنج می‌برن اما دو قسمت اخیر که برای فصل جدیدشونه مناسب‌تر بوده. قبل این دو قسمت نیز ذکر منابع نداشتن. سواد سازنده نسبت به فلسفه قابل قبوله.

۷. بی‌پلاس (فقط بخش خلاصۀ کتاب)
الف) ★★★
ب) ★★★★
پ) ★★★
ث) ★★
ج) ★★★
شاید معروف‌ترین پادکست فارسی که دو بخش داره. یک بخش خلاصۀ کتابه که بخش پیش‌نهادی منه. اون‌جا هر کتاب رو گروهی می‌خونن و نکات جالب‌اش رو به شنوندگان می‌گن. اما بخش تاریخی اصلاً راضی‌کننده نیست‌. هم این‌که در اصل برنامۀ یوتیوبیه و تمرکزش از بخش صوتی ماجرا کم شده، هم این‌که اصلاً منبع‌محور نیست.

۸. پاراگراف
الف) ★★★★
ب) ★★★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★★
پادکستی تاریخی که در اون عموماً به ترتیب سیر وقایع تاریخ جهان رو می‌شنویم. به‌طور کلی دیدگاه‌های تجدیدنظرطلبانه درش جایی ندارن و همون روایت‌های مشهور و کلاسیک رو می‌شنویم. مثلاً یکی از منابع رنسانس‌اش کتاب یاکوب بورکهارت بود که خب حداقل صدها کتاب در دهه‌های اخیر در نقد روی‌کردش نوشتن. در کل کیفیت ضبط و ذکر منابع قابل قبولی داره.

۹. پرچم سفید
الف) ★★★★
ب) ★★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★★
این پادکست دربارۀ تاریخ جنگ‌هاست. از جنگ‌های جهانی اول و دوم گرفته تا جنگ هشت ساله. متأسفانه معمولاً فقط یک منبع در هر موضوع به‌کار گرفته می‌شه که در طول برنامه هم بهش ارجاع خاصی نمی‌دن. اما به‌طور کلی اشتباهات زیادی نداره.

۱۰. پرسه
الف) ★★★★★
ب) ★★★
پ) ★★★★
ث) ★★★
ج) ★★★
پادکست پرسه حاصل مطالعات سازنده در مسائل گوناگونه. از به قدرت رسیدن پوتین در روسیه تا مواد روان‌گردان. هر پرونده‌ منابع خاصی داره که عموماً کتاب‌ان و سازنده با زیبایی اونا رو پله‌پله شرح می‌ده. صداش خیلی به دل‌ام می‌شینه.

۱۱. رادیو تراژدی
الف) ★★★★★
ب) ★★★★★
پ) ★★★★
ث) ★★★½
ج) ★★★★
تراژدی یکی از باکیفیت‌ترین پادکست‌هاست که در هر پرونده به شرح زندگی یک شخص خاص یا یک روایت خاص از فردی نه‌چندان خاص می‌پردازه. منبع‌محوری بسیار خوبی دارن که باعث می‌شه هرجا حرفی بزنن بگن از کجا خوندن‌اش. کیفیت ضبط و غیره هم خوبه. قبلاً مجله‌شون رو معرفی کرده بودم.

۱۲. جسو
الف) ★★★
ب) ★
پ) ★★★
ث) ★★★
ج) ★★★
این پادکست داستان‌هایی که در پشت یا حاشیۀ یک نقاشی برجسته وجود داره رو روایت می‌کنه. متأسفانه منبع‌محور نیست و کیفیت ضبط، صدا و روایت معمولیه. اما موضوع خاص‌اش شنیدنی‌اش می‌کنه.
@startreatments

واقعاً تهیۀ این فرسته خیلی طولانی و خسته‌کننده بود. حاصل چندسال گوشیدن به برنامه‌های گوناگونه.
چند ماه دیگه چیزهایی که این‌جا نبودن و برام نیاز به بررسی بیش‌تر داشتن رو می‌ذارم.
شما حالا تا می‌تونید برای بقیه بفرستید.🫶
پادکست‌های شعرخوانی، طنز، جنایی و داستانی رو نیاوردم از قصد. اگر نبودن دلیل بر بد بودنشون نیست.
فهرست هم بر اساس الفباست.

t.me/adam_podcast