پرویز شاهمرسی

#اوغلان_آدلاری
چالمان: (‏Çalman‏) دیوار. برجسته. بسیار. ‏زننده. گزنده. چپر از ترکه های ظریف. ‏
چامان: (‏Çaman‏) کباب. تنبل. شفق. ‏سرخی غروب. جادوگر.گوشت خرد ‏شده. ‏
چامای: (‏Çamay‏) حلقوم. سیب آدم. ‏
چاندار: (‏Çandar‏) پریشان. بهم ریخته.‏
چاندیر: (‏Çandır‏) بهم ریخته. ضعیف. ‏
چاوار: (‏Çavar‏) هیزم. کبریت. ‏
چاواش: (‏Çavaş‏) خورشید. نامدار. بالغ. ‏
چاولان: (‏Çavlan‏) آبشار. نامدار. ‏
چاووش: (‏Çavuş‏) منادی. ‏
چتین آلپ: (‏Çətin alp‏) دلاور شکست ‏ناپذیر. ‏
چتین ار: (‏Çətinər‏) مرد استوار. ‏
چتین ال: (‏Çətinəl‏) قوی پنجه. ‏
چتینای: (‏Çətinay‏) روشنتر ازماه. ‏
چتین قایا: (‏Çətin qaya‏) صخرة محکم. ‏
چرکس: (‏Çərkəs‏) پیکان. نوک تیز. ‏لباس بلند زنان. قانع. عقاب.‏
@parvizshahmarasi

#ترکیب
آخان دامان: ‏Axan daman‏ آب باریکه. آنچه که کم کم ‏و مداوم بیاید. ‏

#بازیهای_محلی_آذربایجان
خان توْپبی (‏Xan topbi‏):
نوعی بازی دو نفرة کودکانه در خوی. کودک اول با گل ‏هاونی درست می‎کند و با آب دهان ته آن را محکم می‎کند. او این ظرف را در دست ‏می‎گیرد و به دوستش می‎گوید :«خان توپبی» دوستش می‎گوید: «گول توپبی. هانی ‏قندی؟» دیگر می‎گوید: «بودور گلدی». کودک اولی هاونی را که در دستش دارد، ‏روی دهانه بر زمین می‎زند. خان توپبی با صدا از هم پاشیده و ته آن باز می‎شود. طرف ‏مقابل باید با گِل این جای باز شده را پر کند ولی اگر هاون از هم نپاشیده باشد، همه ‏هاون به طرف مقابل خواهد رسید. سپس کودک دیگر خان توپبی خود را بر زمین ‏خواهد زد.‏
@parvizshahmarasi

#اصطلاح
آت اؤلدۆرۆب گلمک: ‏At öldürüb gəlmək‏ برق آسا ‏آمدن. ‏

#ضرب_المثل
از سستی آدمیزاد است که گرگ خونخوار می شود: ‏
تازینین هیزلیگیندن، دوْشان سامانلیقدا بالالار. ‏

#تاریخ
آغاز علم ترک شناسی در مجارستان (4):
زولتان گومبوژ (1935-1877) با کتابی به نام Die bulgarisch- türkischen Lehnwörter in der ungarischen Sprache (1912)در علم ترک شناسی شناخته می شود. در این کتاب اقتباسات زبان مجاری از ترکی باستان مورد بحث واقع شده و از نظر قواعد زبان ترکی پژوهش شده است. نویسنده در این کتاب از شواهد این اقتباسات بهره گرفته، خطوط اصلی و ویژگیهای یکی از خاصترین گویشهای ترکی یعنی ترکی چوواش را بررسی کرده است. گومبوژ در این کتاب روش مورد استفاده دانشمند بزرگ دانمارکی یعنی ویلهلم تامسون را توسعه داده و وحدت واژگانی میان ترکی و مجاری را به صورت علمی بیان کرده است.
@parvizshahmarasi

ویرایش جدید نرم افزار فرهنگ ترکی شاهمرسی.
قابل استفاده در اندروید بالا.
با سپاس از برنامه نویس گرامی.

#قیز_آدلاری
گول دیلک: (‏Gül dilək‏) آرزوی زیبا.‏
گولر: (‏Gülər‏) خندان. متبسم.‏
گولرتان: (‏Gülər tan‏) زیبا چون تبسم و ‏روشن چون ماه. ‏
گولرمان: (‏Gülər man‏) خنده رو. ‏
گول سئون: (‏Gülsevən‏) عاشق گل. ‏
گولساری: (‏Gülsarı‏) گل زرد. ‏
گولسان: (‏Gülsan‏) همچون گل. ‏
گولسانا: (‏Gülsana‏) گل شمار.‏
گول سحر: (‏Gül səhər‏) گل صبحگاهی. ‏
گولسرن: (‏Gülsərən‏) گل افشان.‏
گولسل: (‏Gülsəl‏) زیبا چون گل. ‏
گولسن: (‏Gülsən‏) زیبا چون خنده. ‏
گولسوم: (‏Gülsüm‏) گلرنگ. مانند گل.‏
گولسون: (‏Gülsün‏) خنده رو و زیبا. ‏
گول سوْنا: (‏Gülsona‏) زیبا چون گل و ‏کبک. ‏
گول سوْی: (‏Gül soy‏) گل تبار.‏
گولشن: (‏Gülşən‏) گلشن. گلزار. ‏
گول قاییت: (‏Gül qayıt‏) گل برگرد. ‏دختربس. ‏
گول قدم: (‏Gül qədəm‏)گل قدم.‏
گول قونچا: (‏Gül qunça‏) گل شکفته.‏
گول قیز: (‏Gül qız‏) دختر گل.‏
@parvizshahmarasi

#ترکیب
آخان تؤكن: ‏Axan tökən‏ درهم برهم. ‏

#بازیهای_محلی_آذربایجان
خئنج خئنج (‏Xenc xenc‏):
نوعی بازی جمعی با چوبدستی در اردبیل. زمینی به شکل ‏مستطیل در نظر می‎گیرند. هر کدام از بازیکنان چوبی در دست دارد. بازیکن اول ‏پشت به زمین، چوبش را از بالای سر به داخل زمین پرتاب می‎کند. وقتی همه پرتاب ‏کردند، بازیکنی که چوبش بیشتر رفته، در مرحله اول بصورت لی لی از روی چوبها ‏گذشته و طول زمین را می‎پیماید و باز می‎گردد. اگر موفق شود، در مرحله دوم دوباره ‏لی لی کنان این بار بصورت مارپیچ همان مسیر را می‎رود و برمی‎گردد. اگر در مسیر ‏رفت و برگشت، پای او به چوبها بخورد و یا پای دومش به زمین برخورد کند، ‏سوخته است و باید مسیر رفت و برگشت را به همة بازیکنان سواری بدهد. در این ‏صورت بازیکن دیگر بازی را ادامه می‎دهد.‏
@parvizshahmarasi

#اصطلاح
آت اۆستۆنده وریان آلماق: ‏At üstündə vəryan almaq‏ ‏کار بیهوده کردن. ‏

#ضرب_المثل
از رمه خیری نماند چون نماند میش بان: ‏تاریسیز یئرده اوْتور، حاکمسیز یئرده اوْتورما. ‏

#دیدگاه
سیدجواد طباطبایی نظریه ایرانشهری را به عنوان قالبی جدید در تحلیل تاریخ اندیشه سیاسی در ایران مطرح کرد. ایشان در این نظریه بیشتر بر دو عنصر زبان فارسی و فرّ ایزدی، به عنوان دو رکن اساسی تداوم تاریخی ایران تکیه داشت. البته آنچنان که بر می آید وزن اصلی را به زبان فارسی می دادند. با توجه به این رویه، نظریه ایرانشهری، در واقع همان شوونیسم آریایی در قالب جدید است. این نظریه بر انکار دو عنصر مهم یعنی زبان و فرهنگهای غیرفارسی و همچنین جایگاه دین اسلام در تاریخ ایران استوار شده است. به همین خاطر نیز مورد استقبال دو گروه سلطنت طلبان و شوونیستها قرار گرفت. این در حالی است که حداکثر کارکرد این نظریه، انکار بخشی از واقعیت زبانی و فرهنگی و برجسته کردن بخش دیگر است. آنچه این نظریه را در گام اول عقیم ساخته، فرض ملّی شمردن زبان فارسی در ایران است. واقعیت تاریخی این است که اولاً زبان ملی مقوله ای جدید در جهان است و نمی توان آن را به ادوار پیش از دو قرن اخیر سرایت داد و دیگر اینکه زبان فارسی فاقد مشخصه های لازم برای کسب عنوان«زبان ملّی» در ایران است چراکه اصولاً مفهوم ملّت ایران، به طور دقیق احصاء نشده است. واقعیت موجود در ایران نشانگر این نکته است که زبان فارسی، زبان مشترک جمعیت ایرانی است. تأکید بر گزاره های نادرست موجب شده است که نظریه ایرانشهری، ملغمه ای از بی دانشی و انکار واقعیت باشد. اگر نامخواهی و نانخواهی پیروان دو آتشه این نظریه را هم بر آن بیفزاییم، حقیقت بیشتر نمایان می شود. به تعبیر بهتر درد این افراد نانخواهی است نه ایرانخواهی.
@parvizshahmarasi

#تاریخ
آغاز علم ترک شناسی در مجارستان (3):
شاگردان آرمین وامبری نقشی مهم در رشد و بلوغ علم ترک شناسی در مجارستان داشتند. گابور بالینت با پژوهشهایش در زمینه لهجه تاتاری غازان شناخته شده است. ژوزف توری بیشتر بر روی لهجه جغتایی و عثمانی پژوهیده است. جایگاه او در شناخت لهجه عثمانی برجسته است. ایگناس کونوس بر لهجه های ترکی و ادبیات مردمی ترکی تمرکز کرده و نمونه هایی جالب از ادبیات مردمی را گرد آورده است. او مدیر مجله keleti Szemle را برعهده داشت که مهمتریم جایگاه را در میان ارگانهای ترک شناسی دارد.
@parvizshahmarasi

#اوغلان_آدلاری
چاغلار: (‏Çağlar‏) جوشان. متلاطم. آبشار. ‏
چاغلی: (‏Çağlı‏) با غیرت. نیرومند.‏
چاغمان: (‏Çağman‏) انسان زمان معاصر. ‏آبشار.‏
چاغوا: (‏Çağva‏) باران سیل آسا.‏
چالاب: (‏Çalab‏) خداوند. ‏نمود. جلوه. ‏
چالار: (‏Çalar‏) متمایل به رنگ .. شباهت ‏نزدیک.
چالاسین: (‏Çalasın‏) دلاور. برنده. قاطع. ‏
چالاش: (‏Çalaş‏) مزد. اجرت. برهنه. ‏بدون زین. اتاق یا بنایی که با چوب ‏درخت و کاه پوشانده شود. تلاش. ‏
چالان: (‏Çalan‏) زمینی سیاه که در آن ‏علف نروید گویا که آنجا را سوزانده ‏اند. زننده. نوازنده. خسته. برهنه. بدون ‏زین. ‏
چالپان: (‏Çalpan‏) گیرا. جالب. ‏
چالخار: (‏Çalxar‏) الک لرزان دستگاه ‏بوجاری و هر چیز شبیه به آن. همزن.
@parvizshahmarasi

#ترکیب
آخان باخان: ‏Axan baxan‏ شفیق و دلسوز. ‏

#ضرب_المثل
من از بهر حسین در اضطرابم، تو از عباس می گویی جوابم؟:
کئچی جان هاییندا، قصّاب پیی آختاریر.

#بازیهای_محلی_آذربایجان
حامام حامام:
استاد به وسیلة کاسه‎ای که آن را از شن و ماسه پر می‎کند برای هر بازیکن پشته‎ای ‏درست می‎کند که آن را حمام می‎نامند. هر بازیکن پشتة خود راز زیر خالی می‎کند و ‏به آن شکل می‎دهد و مثلاً دهلیزهایی زیر آن می‎سازد که به هم راه دارند اما سعی ‏می‎کند طوری این راهها را باز کند که سقف محکم و استوار باشد. بعد استاد از کار ‏آنها بازدید می‎کند و با مشت بر سقف این حمامها می‎کوبد و می‎گوید:«حامام یات» ‌‏(حمام بریز) و بازیکن در جواب می‎گوید:« آی یاتمارام»(آی نمی‎ریزم) . اگر پس از ‏دو سه بار سوال و جواب و مشت کوبیدن، سقف حمام خراب نشد، بازیکن برنده ‏است. به این بازی «حامام یات» نیز می‎گویند. ‏
@parvizshahmarasi

#قاعده
نمونه از جناس خطی در زبان ترکی:
اؤله من: ‏Öləmən‏ نعش. جسد. ‏
اۆله من: ‏Üləmən‏ مهندس. ‏

#اصطلاح
آت اۆستۆ ایش گؤرمک: ‏At üstü iş görmək‏ کاری را با ‏عجله و سرسری انجام دادن. ‏

#ضرب_المثل
گوز داده، تغار شکسته، طلاق هم می خواهد: ‏
یئرینه ایشه مگی بس دگیل، شیرین چای دا ایسته ییر. ‏

#تاریخ
آغاز علم ترک شناسی در مجارستان (2):
ژانوس رپیژکی (1855-1817) نخستین استاد زبان ترکی در دانشگاه بوداپست بود. او مؤلف یک دستورزبان ترکی است. آرمین وامبری ترک شناس نامدار مجار شاگرد رپیژکی بوده است. وامبری در فاصله سالهای 1862 تا 1901 آثار متعددی در موضوع زبان ترکی منتشر کرد. آثار او بویژه در معرفی لهجه های جغتایی، تاتاری و همچنین کتابهایی چون قوتادقوبیلیک بسیار اهمیت دارند. فارغ از نقش سیاسی، نقش وامبری در روند علم ترک شناسی نقشی برجسته است. ترک شناسان برجسته ای چون ژوزف توری، گابور بالینت، ایگناس کونوس و ... از شاگردان او بوده اند.
@parvizshahmarasi

#قیز_آدلاری
گول تمام: (‏Gül tamam‏) گل تمام. ‏دختر بس. ‏
گول تن: (‏Gül tən‏) گل اندام. ‏
گولجان: (‏Gülcan‏) گل اندام.‏
گول چیچک: (‏Gül çiçək‏) گل و ‏شکوفه. ‏
گولچو: (‏Gülçü‏) گلفروش. گل پرور.‏
گول چیرای: (‏Gül çıray‏) گلرخ.‏
گول چیمن: (‏Gül çimən‏) گل چمن. ‏
گولچین: (‏Gülçin‏) گلچین.‏
گول خال:(‏Gül xal‏) خال گلی. ‏
گول خانیم:(‏Gül xanım‏) خانم گل. ‏
گول خومار:(‏Gül xumar‏) گلدوست.‏
گولدار: (‏Güldar‏) گلدار. گلی.‏
گول دانا: (‏Güldana‏) گل دانه.‏
گولدر: (‏Güldər‏) همواره گلچین. ‏
گولدرن: (‏Güldərən‏) گلچین.‏
گولدن: (‏Güldən‏) از تبار گل. ‏
گول دنیز: (‏Gül dəniz‏) گل دریا. ‏
گولدو: (‏Güldü‏) خندید. شکفت. ‏
گولدور: (‏Güldür‏) قطرة اشك كروي ‏شكل.‏
گول دور: (‏Gül dur‏) گل اندام. ‏
گول دوروش:(‏Gül duruş‏)گل اندام.‏
گولدوز: (‏Güldüz‏) گلچین.‏
@parvizshahmarasi

#ترکیب
آخار یایین: ‏Axar yayın‏ برنامه رادیویی.‏

#بازیهای_محلی_آذربایجان
حامام پوش:
نوعی بازی دسته جمعی کودکانه در خوی. این بازی با خاک و آب انجام می‎شود. ‏بچه‎ها هر کدام در جلوی خود یک مخروط از خاک خشک درست می‎کنند. آب ‏می‎آورند و محیط مخروط را با آن خیس می‎کنند. سپس با گرداندن دست خود بر ‏روی این مخروط می‎گویند: «حامام پوش پول گتیر، پول گتیرمه سن قیل گتیر». با ‏گفتن این جملات سطح حامام پوش بتدریج سفت می‎شود و به شکل گنبد در ‏می‎آید. در اطراف گنبد با چوبی چند منفذ باز می‎کنند و خاک خشک داخل گنبد را ‏خالی می‎کنند. ‏
@parvizshahmarasi

#قاعده
نمونه از جناس خطی در زبان ترکی:
اۆله مک: ‏Üləmək‏ پخش کردن. پراکندن. بریدن. ‏
اؤله مک: ‏Öləmək‏ مشکل تراشیدن. ‏

#اصطلاح
آتا دایاغین قارماق: ‏Ata dayağın qarmaq‏ رسم پدران را ‏حفظ کردن. ‏

#ضرب_المثل
گنه کرد به بلخ آهنگری، به شوشتر زدند گردن مسگری: کئچی دوشدو قووونا، جرمه گلدی قویونا.

#تاریخ
آغاز علم ترک شناسی در مجارستان (1):
علم ترک شناسی در مجارستان سابقه ای دیرینه دارد. زبانشناسان مجار از دیرباز به دلیل وجود اقتباسات ترکی در زبان مجاری، نیاز به بررسی زبان ترکی را ضروری می شمردند. کوششهای ترکی پژوهش بویژه پس از آن افزایش یافت که مجارستان در ترکیب حکومت عثمانی قرار گرفت. عثمانیان در سال 1541 پایتخت مجارستان را تصرف کردند و این استیلاء تا سال 1686 ادامه یافت. این دوران طولانی موجب اخذ اقتباسات بیشتری از زبان ترکی عثمانی در زبان مجاری شد. بدین ترتیب تعداد اقتباسات ترکی در زبان مجاری بیش از پیش افزایش یافت. یک شاعر مجار به نام بالینت بالاسی (1594-1554) نقشی برجسته در آغاز علم ترک شناسی مجارستان دارد. بالاسی ترکی را تا آنجا آموخته بود که می توانست به این زبان شعر بگوید.
@parvizshahmarasi

#اوغلان_آدلاری
جیغاتای: (‏Cığatay‏) دلاور. مبارز. تودة ‏مردم. نیرومند.‏
چاپار: (‏Çapar‏) نامه رسان. قاصد. ‏خبررسان. پیک. سوار. سواره. مرد ‏زردفام. انسان خالدار با چشمهای سبز. ‏
چاپان: (‏Çapan‏) غارتگر. چپاولگر. ‏لباس ژنده و پاره. پیک. قاصد. نامه. ‏
چاپای: (‏Çapay‏) ماه نامدار. مشهور. ‏
چاپلان: (جان)(‏Çaplan‏) نوعی شاهین. ‏
چاپین: (‏Çapın‏) تاراج. نوعی بیلچه ‏کوچک. نوعی پاپوش چرمی که بر ‏روی کفش پوشند. ستم. تاراج. ‏
چاخین: (‏Çaxın‏) آذرخش. آتش. آبی ‏چشم. خداي آتش در باور تركان. ‏
چارای: (‏Çaray‏) غذا. آذوقه. یدک. ‏
چاشماز: (‏Çaşmaz‏) قطعی. ‏
چاشمای: (‏Çaşmay‏) عیناً. مطابق. ‏
چاغ آچان: (‏Çağ açan‏) آغازگر عصر ‏جدید. ‏
چاغاتای: (‏Çağatay‏) مدرن. معاصر. ‏مشهور. ‏
چاغخان: (‏Çağxan‏) سرور زمان. ‏
چاغداش: (‏Çağdaş‏) معاصر. ‏
چاغری: (‏Çağrı‏) دعوت. باز (پرنده).‏
@parvizshahmarasi

#ترکیب
آخار گۆج: ‏Axar güc‏ نیروی هوایی. ‏

#بازیهای_محلی_آذربایجان
حامبالا مینمک (‏Hambala minmək‏) (کول سواری):
نوعی بازی پسرانه. ابتدا ‏یک نفر را به قید قرعه به عنوان حمّال انتخاب می‎کنند که بایستی در فاصلة 10 تا 15 ‏متری دیگران دولا شده و منتظر بماند. یکی از بازیکنان سنگی در دست گرفته و ‏می‎کوشد تا آن را مخفیانه به یکی از بازیکنان بدهد. در این لحظه او به طرف حمّال ‏می‎دود و سایر بازیکنان می‎کوشند با پاهایشان او را بزنند. اگر پای آنها به او بخورد، ‏بازی تمام می‎شود و او باید در دور بعد نقش حمّال را بازی کند. در صورتی که بدون ‏خوردن پای دیگران، به حمّال برسد به پشت او سوار شده و تا خط شروع کولی ‏خواهد گرفت. ‏
@parvizshahmarasi

#قاعده
نمونه از جناس خطی در زبان ترکی:
اؤلۆنج: ‏Ölünc‏ جنازه. ‏
اولونج: ‏Ulunc‏ ناهموار. معوج.‏

#ضرب_المثل
از ده ویران کی ستاند خراج: بوْش داماردان قان چیخماز. ‏

#داستانلاریمیز
«شو» داستانی (4):
او بیر بؤلوک چئری ‏ آییریب، ایچلریندن ان گنجلرینی سئچه رک ‏اسکندرین اوستونه یوللادی. تیگیتی ‏ گئدنلرین هامیسی گنج چورقاق ‏ ‏اولدوغونو ایره لی سوردو. باجارامازلارسا سونوجون کؤتو اولاجاغینی سؤیله ‏دی. «شو» خاقان تیگیتینی دوغرولاییب، یاشلی اوسمان بیر سوباشینی ، ‏چئریلری ایله گؤندردی. ‏
بونلار، بیر زامان سونرا اسکندرین گؤندردیگی اؤنچو جووقالاری ‏ ایله ‏قارشیلاشدیلار. تورک ارلری اسکندرین اؤنچولرینه بیر گئجه باسقینی ‏یاپدیلار. چوخ قانلی بیر باسقین ایدی. اؤلوم قالیم سؤزو ایدی. ‏
اسکندرین اؤنچو جووقالاری پوزقونا اوغرادیلار. تورک ارلریندن بیری، ‏اسکندرین چئریلریندن بیرینی بیر قیلینجدا ایکیه بؤلموش، چئرینین بئلینه ‏باغلادیغی آلتون دولو بیر قاییشی پارچالاناراق ایچینده کی آلتونلار یئره ‏ساچیلمیشدیر. اسکندرین چئریسینی قانی ایله بولامیشدی.‏
ائرته گون گونشین ایشیقلاری بو قانلی آلتونلاری پاریلداتدی. بونو گؤرن ‏تورک ارلری بیربیرلرینه باخیب «آلتون قان! آلتون قان!» دئیه باغیردیلار. او ‏گوندن او یانا، بو باسقینین اولدوغو یئره یاخین اولان بیر داغین آدی آلتون ‏داغی اولدو. ائله سؤیله نیب قالدی. ‏
باسقیندان سونرا «شو» خاقان ایله اسکندر بیر داها سونرا ساواشمادیلار، ‏باریشدیلار. باریشین سونو هر ایکی جیرقا ‏ اوچون ده یاخشی سونوجلار ‏وئردی. بیربیری آردینجا بایلالار دوزلمگه باشلاندی. اویغورلار ایله باشقا ‏تورک ائللری بایلالارا یئرلشدیلر.‏
‏«شو» خاقان دا بالاساغونا دؤندو. «شو» قالاسینی ساغلاملاشدیردی. بایلانی ‏گلیشدیردی ‏. بوتون بونلاری ائتدیکدن سونرا بیر ده آرباو‏ ‏ قویدو. بو آرباو ‏ائله بیر آرباو ایدی کی هر یاندا دویولدو. لئیلکلر بو بایلایا کیمی گلدیکلری ‏چاغدا، آرباو اوزوندن داها اؤتگه کئچمه دیلر، بایلانی آشا بیلمه دیلر.‏
@parvizshahmarasi