مرتضی کریمی‌نیا

چون «ستوده» نام و سیرت از حرا برگشت

تصویر ضمیمه، درآمدی است در آغاز نوشته‌ام که به زودی دربارۀ تاریخ کتابت قرآن به خط مُحقَّق انتشار خواهد یافت. به مناسبت عید مبعث، آن را پیش از انتشار در اینجا به اشتراک می‌گذارم.

#خط_محقق
#عید_مبعث
@kariminiaa

قرآنی ایرانی از سدۀ پنجم هجری در کتابخانۀ ملی مصر

این اثر که به شمارۀ «مصاحف 185» در دارالکتب المصریة یا همان کتابخانۀ ملی مصر نگه‌داری می‌شود، یکی از نمونه‌های کهن ترجمۀ پارسی از قرآن کریم است که با خط کوفی مشرقی یا ایرانی کتابت شده است. جالب توجه آنکه کاتب یا مترجم در سطر آخر، مرتکب اشتباهی عجیب در ترجمۀ فارسی شده است. وی عبارت «وَ مَا كُنَّا غَائِبِينَ» (الاعراف: ۷) را چنین به فارسی بازگردانده است: «و ماییم ما غایبین»، یعنی جمله‌ای کاملا منفی را مثبت ساخته است.
تعبیر "ماییم ما" غالبا در ترجمه‌های کهن فارسی از قرآن در برابر "کنا نحن" به‌کار می‌رود.


#دار_الكتب_المصرية
#کتابخانۀ_ملی_مصر
#قرآن_های_کوفی_ایرانی
#ترجمه_های_کهن_قرآن

#Rasid_185
#National_Library_of_Egypt

@kariminiaa

مرتضی کریمی‌نیا pinned «مصحف مشهد رضوی: کامل‌ترین دستنویس قرآنی به خط حجازی از سدۀ نخست هجری (ویدئوی معرفی کوتاه) «مصحف مشهد رضوی» / مصحف المشهد الرضوي/ یا Codex Mashhad عنوانی است که من به مجموع دو نسخۀ قرآنی با خط حجازی کهن به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (مشهد)…»

مقایسه متنی کوتاه میان تفسیر رمانی (متوفای ۳۸۴ ق) و تفسیر تبیان شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ ق)

در پاسخ به درخواست دوستانی که پرسش‌های بیشتری مطرح کردند، برای ایضاح بیشتر در خصوص میزان ورود محتوای تفسیر رُمّانی در تفسیر تبیان شیخ طوسی، به عنوان نمونه، نسخه خطی تفسیر رمانی از سورۀ فلق را در اینجا قرار می‌دهم. کافی است متن این سه صفحه از تفسیر رمانی را با متن تفسیر تبیان شیخ طوسی مقایسه کنیم. روشن می‌شود که بدنه تفسیر التبیان شیخ طوسی، همان متن تفسیر رُمّانی (یعنی: الجامع لعلوم القرآن) با اندکی تغییر و جابجایی است.

توضیحات بیشتر در خصوص تفاوت‌های اندک میان این دو تفسیر را در فایل صوتی قبلی بر روی همین کانال تلگرام قرار داده‌ام.

یادآوری می‌کنم به زودی متن یک جزء از تفسیر رمانی (جزء سی‌ام قرآن کریم ) با تصحیح و پانویس من منتشر خواهد شد.


#تفسیر_تبیان
#الجامع_لعلوم_القرآن
#تفسیر_رمانی
@kariminiaa

اهمیت و اثر تفسیر گمشدۀ رُمّانی (متوفای 384 ق) بر مفسران شیعه و سنی پس از خود

چهارشنبه ۲۶ دیماه ۱۴۰۳ فرصتی شد در محضر آیة الله شبیری زنجانی حفظه الله وجمعی از شاگردان ایشان، برای دومین بار گزارشی از پژوهش چند سال اخیرم راجع به تصحیح تفسیر رمّانی (موسوم به: الجامع لعلوم القرآن/ الجامع لعلم القرآن) و تأثیر آن بر تفاسیر بعدی معتزله، شیعه و حتی اشاعره را ارائه دهم. خلاصه مطلب اینکه با تصحیح پاره‌های مختلف از چند بخش از تفسیر رمانی و مقابلۀ آن با تفسیر التبیان (شیخ طوسی) اکنون با اطمینان می‌توان گفت: دست کم ۹۰ درصد از متن تفسیر التبیان همان تفسیر رُمّانی است.

به جز شیخ طوسی، شماری دیگر از ادیبان و مفسران سنی و معتزلی در سدۀ پنجم هجری چون ابن فورَک، ابوالحسن حَوفی، ابن سیدَه، واحدی نیشابوری، حاکم جشمی و جز او نیز بدون ذکر نام رُمانی، مطالب تفسیر او را در آثار خود گنجانده‌اند. متن مصحّح یک مجلد این تفسیر، به‌زودی منتشر خواهد شد.
👆این فایل صوتی جلسه کوتاه امشب است که به لطف یکی از دوستان ضبط شده و به دستم رسیده بود. آن را برای اطلاع و استفادۀ پژوهشگران در اینجا منتشر می‌کنم.

#تفسیر_تبیان
#تفسیر_رمانی
@kariminiaa

علیهِ «کتابت پیوسته»: کهن‌ترین شواهد از کتابت قرآن در ایران و خراسان قرن دوم و سوم هجری

دیدگاه پذیرفته شده در میان پژوهش‌گران غربی، نخستین شواهد قرآن نویسی ایرانیان را از اوایل سدۀ چهارم هجری به بعد، و به خط کوفی مشرقی می‌انگارد. من در این مقاله کوشیده‌ام با ارائۀ اسناد و دلایلی نشان دهم سنت کتابت قرآن به خط کوفی اولیه در ایران و به ویژه در خراسان از سدۀ دوم هجری رواج داشته است و بسیاری از مصاحف قرآنی به خط کوفی که غربیان متعلق به مناطق مختلفی چون شامات، شمال آفریقا و عراق می‌دانند، درواقع حاصل ابتکار ایرانیان در خراسان قدیم یا ایران مرکزی بوده است.

کتابت پیوسته از ویژگی‌های کتابت قرآن از نخستین نمونه‌های حجازی تا نمونه‌های کوفی در قرون بعدی بوده است. ایرانیان در برخورد نخست خود با این نسخه‌های قرآنی، احتمالاً از همین سیستم تبعیت کرده‌اند، اما به تدریج در برخی مناطق شرقی، یعنی خراسان و ماوراء النهر از ادامۀ آن تن زده و کلمات عربی را در پایان سطر تقطیع نکرده‌اند. این شیوه باید بسیار زودتر در کتابت ایرانیان از قرآن به خط کوفی اولیه در سده‌های دوم و سوم هجری رخ داده باشد.

روشن است که محققانِ تاریخ هنر اسلامی، جملگی می‌پذیرند که قرآن نویسی ایرانی با خط کوفی ایرانی یا مشرقی از اواخر قرن سوم نمونه‌ها و شواهد بسیار دارد، اما تلاش من این است که نشان دهم ایرانیان سه قرن منتظر و تماشاگر نمانده‌اند تا یکباره از آغاز قرن چهارم کتابت مصاحف قرآن را آغاز کنند، درست همچنانکه از همان آغاز، در کار تولید و تطوّر دانش‌هایی چون نحو عربی، و قرائات، و تفسیر، و حدیث از دیگر مناطق جغرافیایی جهان اسلام پیشی گرفته بودند.

این مقاله همراه با مجموعه مقالاتی دیگر، در کتابی ویراستۀ فرانسوا دِروش، از سوی انتشارات بریل در اواخر سال 2024 انتشار یافته است:
Morteza Karimi-Nia, “Against Scriptio Continua: Iranian Approaches to the Copying of the Qurʾān during the Second and Third Centuries AH (Eighth and Ninth Centuries CE),” in: The Qur’an and Its Handwritten Transmission, edited by François Déroche, Leiden: Brill, 2024, pp. 190-208.

لینک دریافت فایل مقاله:
https://www.kateban.com/media/files/676fd6950fe43.pdf

#Scriptio_continua
#Iranian_kufic_qurans
#قرآن_های_کوفی
#مصاحف_ایرانی
#کتابت_پیوسته

@kariminiaa

MS Yah. Ar. 374: An Edition and Study of an Unknown Muʿtazilite Tafsīr (4th/10th-5th/11th Centuries)

Morteza Karimi-Nia

Abstract
Early Muʿtazilite Qurʾānic exegeses form an important part of the classical exegetical heritage. Although influential on subsequent commentaries, most of these works of the prominent Muʿtazilite exegetes of the late 4th century AH, have been lost, with few extant manuscripts. Meanwhile, a recently accessible manuscript of an unknown early commentary, likely of Iranian provenance and reflecting a distinctly Muʿtazilite approach, offers valuable new material. Housed in the National Library of Israel (Ms. Yah. Ar. 374), this unexplored text represents a significant document for the history of Muʿtazilite exegesis. The author is unlikely to be among the prominent figures mentioned above, but perhaps a lesser-known Muʿtazilite from Baghdad or Rayy, or possibly a Hanafi Muʿtazilite from 5th or 6th- century AH Khurasan or Transoxiana.

@kariminiaa

پاره‌ای از یک تفسیر ناشناختۀ معتزلی، احتمالاً از سدۀ چهارم یا پنجم هجری: دربارۀ نسخۀ خطی Yah. Ar. 374 و تصحیح آن

مرتضی کریمی‌نیا

چکیده:
تفاسیر قرآنی معتزله در قرون نخست، بخشی مهم از میراث کهن تفسیری‌اند که در عین اثرگذاری بر سایر تفاسیر، به تدریج از میان رفته‌اند. تنها بخشی از اقوال تفسیری از مشهورترین این مفسران معتزلی تا پایان سدۀ چهارم هجری‌، در گزارش مفسران بعدی برجای مانده است. دراین میان، تصاویر نسخه‌ای از یک تفسیر کهن ناشناخته (در کتابخانۀ ملی اسرائیل، به شمارۀ Ms. Yah. Ar. 374) به صورت عمومی در اختیار قرار گرفته که محتوای آن به روشنی حاکی از رویکرد معتزلی نویسندۀ آن است. مؤلف این اثر هیچ یک از مفسران معروف معتزلی نمی‌تواند باشد، اما چه بسا یکی از مفسران کمتر شناخته شدۀ معتزلی در بغداد یا ری، یا یکی از معتزلیان حنفی در خراسان وماوراء النهر باشد.
در این مقاله، علاوه بر تصحیح متن برجای مانده از این اثر، نکاتی در خصوص تاریخ تفسیر معتزله، همراه با مروری بر ویژگی‌ها واهمیت این تفسیر نویافته ارائه شده است.

انتشار یافته در آینه پژوهش، سال 35، ش 4 (شمارۀ پیاپی 208)، مهر و آبان 1403، ص 105-156.
@kariminiaa

تصاویری از اوراق مختلف قرآن 3610 در موزۀ ملی ایران، به تاریخ 416 قمری به خط کوفی مشرقی

متن انجامۀ پایانی:

کاتبه ابو محمد جعفر بن علي بن جعفر الوراق غفر الله له ولوالديه ولجميع المؤمنين والمؤمنات والمسلمين والمسلمات ولمن قال آمين في شهر ربيع الآخر سنة ست عشر وأربع مائة

أعجَم هذا الجامع محمد بن أبي زکريا، فالحمرة قراءة أبي عمرو، وبالخضرة‌ قراءة الکسائي والوقوف‌ بلازورد.

اللهم اغفر لابي نصر منصور المذهّب ولوالديه ولجميع أمة محمد صلی اللّه عليه وعلی آله الطيبين الطاهرين وسلم کثيراً
@kariminiaa

MS 3610 in the National Museum of Iran: A Qurʾān in Eastern Kufic from Khorasan, copied by Abū Muḥammad Jaʿfar b. Alī al-Warrāq in 416 AH/ 1025 AD

Morteza Karimi-Nia


Abstract
MS 3610 in the National Museum of Iran is one of the oldest extant dated Qurʾānic manuscripts, written in Eastern or Iranian Kufic script. It is strongly believed to have been written in the Khorasan region. The colophon indicates it was transcribed in Rabīʿ al-Ākhir, 416/ June 1025, by the scribe Abū Muhammad Jaʿfar b. Alī al-Warrāq. Abū Naṣr Manṣūr al-Mudhahhib was the illuminator, and the diacritical marks were applied by Muḥammad b. Abī Zakariyā according to the readings of Abū ʿAmr al-Basrī and al-Kisāʾī al-Kūfī. The 149 folios remaining of this manuscript, comprising approximately 28 parts (juzʾ) of the Qurʾān, offer valuable insights into early 5th/ 12th century Qurʾānic scribal practices in Khorasan, including textual variations, orthography, reading variants, Kufic script, and illumination.

@kariminiaa

قرآن 3610 در موزۀ ملی ایران، کتابت ابومحمد جعفر بن علی الوراق در 416 قمری به خط کوفی مشرقی

مرتضی کریمی‌نیا

چکیده:
نسخۀ قرآنی به شمارۀ 3610 در موزۀ ملی ایران یکی از قدیم‌ترین قرآن‌های تاریخ دار، به خط کوفی مشرقی یا کوفی ایرانی است که به احتمال قوی در منطقۀ خراسان کتابت شده است. مطابق اطلاعات مذکور در انجامۀ نسخه، تاریخ کتابت آن ماهِ ربیع الآخر سال 416 هجری، کاتب آن ابومحمد جعفر بن علی الورّاق، مُذهِّبش ابونصر منصور المُذهِّب، و اِعراب گذار نسخه محمّد بن ابی زکریا است که نسخه را بر اساس دو قرائتِ ابوعمرو بصری و کِسائی کوفی اعراب گذاری کرده است. 149 برگ باقی مانده از این نسخه که تقریباً مشتمل بر 28 جزء قرآن است، یکی از اسناد مهم برای بررسی جوانب مختلف قرآن نویسی از حیث متن، املاء، قرائات، خط کوفی، و تذهیب در آغاز سدۀ پنجم هجری در خراسان به شمار می‌آید.

مقالۀ انتشار یافته در آینه پژوهش، سال 35، ش 5 (شمارۀ پیاپی 209)، آذر و دی 1403، ص 65-112.

@kariminiaa

قرآن علی بن حمزة بن الحسین بندار مموله مشهدی:
وقف در سال ۶۱۴ هجری بر خانقاه برپا شده در بازار مشهد

نسخه‌ای سی پاره از قرآن کریم در ماه رمضان سال ۶۱۴ هجری بر یکی از خانقاه‌های شهر مشهد وقف شده که اکنون چهارده جزء آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود. واقف این اثر، فردی به نام علی بن حمزة بن الحسین بندار مموله مشهدی، در وقف‌نامۀ خود اظهار می‌دارد که این قرآن سی پاره را بر خانقاهی که در میانۀ بازار شهر مشهد مقدس بنا کرده است وقف می‌کند و آن را به دست متولی این خانقاه و بقعه، محمود بن محمد بن علي الشعیبی سپرده است. از مجموع سی پارۀ این قرآن، اکنون بنا به جستجوی من، چهارده جزء در کتابخانۀ آستان قدس رضوی باقی مانده که برخی از این اجزاء کامل‌اند، برخی چند برگه از آغاز یا انتها نقص دارند، و از برخی تنها چند ورق بر جای مانده است.

مطالعه شش وقفنامۀ فارسی برجای مانده از این اثر برای شناخت تاریخ شهر قدیم طوس جالب توجه است.

مقالۀ انتشار یافته در مجلۀ آینه پژوهش، سال 35، ش 207، مرداد و شهریور 1403، ص 567-577.

https://jap.isca.ac.ir/article_76375_c795903911d3e9ee2d8fd965b894361d.pdf

@kariminiaa

قرآن نِگِل منسوب به دستخط خلیفۀ سوم، عثمان بن عفان

در روستای نِگِل، واقع در کردستان ایران، نسخه‌ای از قرآن نگهداری می‌شود که در چند دهۀ اخیر به دلیل انتسابش به خلیفۀ سوم، عثمان بن عفان شهرت بسیار دارد و از جاذبه‌های گردشگری این روستا در کردستان ایران است. تا جایی که من می‌دانم اکنون حدود 20 نسخۀ قرآنی در سراسر جهان هست که به کتابت خلیفه عثمان نسبت داده می‌شود. قرآن نگل در میان همۀ آنها یک استثناست: این اثر بر روی کاغذ کتابت شده که دست کم در دو قرن نخست در حجاز و عراق وجود نداشته است. دیگر آنکه خط این قرآن، کوفی مشرقی یا کوفی ایرانی است که در ایران مرکزی و خراسان سدۀ چهارم و پنجم رواج داشته است. تزیینات طلا و تذهیب‌های اصیل این نسخه نیز متعلق به دوران غزنوی و شاید سلجوقی است. لذا این اثر بسیار ارزشمند تاریخی که از سوی مردم محلی به صدر اسلام نسبت داده می‌شود، درواقع قرآنی بسیار زیبا از سدۀ پنجم هجری به خط کوفی ایرانی است.

این اثر که پس از دو بار سرقت و بازیابی، اکنون در محفظۀ شیشه‌ای در مسجد روستا نگهداری می‌شود، چند سال پیش به دست استاد حمید ملکیان به زیبایی مرمت شده است.

@kariminiaa

یادداشت هایی در پایان قرآنی در سال ۳۷۱ هجری،
کتابت عبدالعزیز بن أحمد المعروف بأبي صادق،
در کتابخانه آستان قدس رضوی (مشهد)


✍️وکتبه عبدالعزیز بن أحمد المعروف بأبي صادق |
في شهور سنة إحدی وسبعین وثلثمائة |
غفر الله ولوالدیه ولجمیع أمة محمد المصطفی |
صلی الله علیه وعلی آله وسلم تسلیماً طيباً مبارکاً |
لابي بکر محمد بن محمد بن أبي بکر بن علقمة حفظه الله وأبقاه


✍️کنت صنعتُ هذا السُّبع في منزل ونسي عليّ |
منذ شهور والان فقد ردّ إلی وبعدُ سلّمته إلی |
الأخ أبي بکر ؟ الله ومع هذا أیضاً سُبع آخر |


✍️من اعتصم بالله کفاه فهو حسبه وعلاه |
فالله یدعوا الی دار السلام ویهدي من یشاء الی صراط مستقیم |
بسم الله الرحمن الرحیم |
الحمد لله رب العلمین وصلی الله علی محمد خیر البریة محمد و آله الطیبین |
وحسبنا الله ونعم الوکیل نعم المولی ونعم النصیر |

دربارۀ چاپ فاکسیمیله «مصحف مشهد رضوی»

نیکلای سینای
استاد مطالعات اسلامی، دانشگاه آکسفورد

مرتضی کریمی‌نیا با ویرایشی ماهرانه از دو دست‌نوشت قرآنی کهن که در کنار هم «مصحف مشهد رضوی» را شکل می‌دهند یک دستاورد نوآورانه در پژوهش‌های چندرشته‌ای حوزۀ مخطوطات به ارمغان آورده است. این ویرایش شامل تصویر فاکسیمیله حدود پانصد صفحه از نسخۀ خطی است که به موازات هر صفحه ویرایشی مبتنی بر یک نشان‌گذاری رنگی هوشمندانه، دگرسانی‌های آن از «رسم» متعارف قرآن و نیز دگرگونی‌های بعدی این دست‌نوشت را برجسته می‌کند. افزون بر این، پانوشت‌های مفصل و متبحرانۀ ویراستار در هر صفحه است که عملا یک شرح مستمر از سراسر این مصحف به دست داده است. خصوصا، کریمی‌نیا نشان می‌دهد که ترتیب سوره‌ها در «مصحف مشهد رضوی» بعداً دست‌خوش پیرایشی اساسی شده است تا با ترتیب رسمی سوره‌های قرآن سازگاری یابد. کاربرِ این تصحیح نفیس احساس می‌کند به یک مخطوط قرآنی کهن دسترسی بی‌واسطه و نامحدود یافته است و یک عینک دیجیتالی ظریف به چشم دارد که این مصنوع مکتوب را با لایه‌های متعدد اطلاعات تکمیلی و تحلیل‌های محققانه همراه می‌کند.

متن اصلی یادداشت نیکلای سینای به زبان انگلیسی چنین است:

On the facsimile edition of Codex Mashhad

Nicolai Sinai
Professor of Islamic Studies
University of Oxford

Morteza Karimi-Nia’s masterly edition of two early Qurʾanic manuscripts that jointly make up the so-called Codex Mashhad is a pioneering feat of multi-pronged manuscript scholarship. The edition contains a facsimile of some five-hundred manuscript pages placed in synoptic opposition to an edition employing a sophisticated system of colour-coding, which inter alia highlights divergences from the standard rasm of the Qurʾan as well as later changes to the manuscript. This is additionally accompanied by the editor’s detailed and erudite analytic footnotes, which effectively amount to a running commentary on the entire codex. Among other things, Karimi-Nia shows that the surah order of Codex Mashhad underwent substantial later modification aimed at bringing it in line with the Qurʾan’s canonical surah order. A user of this exquisitely produced edition will feel like being given unfettered first-hand access to an ancient Qurʾanic manuscript while gazing through a sophisticated pair of digital glasses supplementing the scribal artefact by various layers of supplementary information and scholarly analysis.

https://codexmashhad.com/en/on-the-facsimile-edition-of-codex-mashhad/

https://t.me/kariminiaa