Бой мамлакатлар билан камбағал мамлакатлар орасидаги фарқ яна бир нарсада аён бўлади. Ижтимоий мавқе ва пулни орасидаги боғлиқликда.
Камбағал жамиятларда пули бор одамни мавқеси ўз ўзидан кўтарилаверади, фарқи йўқ, бу пулни уюшган жиноий гуруҳ аъзоси сифатида орттирганми ёки коррупция орқали давлат билан ишлаб орттирганми. Ундай одамлар билан бошқа одамлар қўл бериб кўришаверишади, керак бўлса, ОАВ ҳам улар ҳақида ёзади. Яъни биринчи хусусияти пулни келиб чиқиши аҳамиятсиз. Иккинчиси, пул билан мавқе бирга бир айирбошланади.
Бойроқ мамлакатларда пулни жуда қийинлик билан мавқега алиштирса бўлади. Масалан, АҚШда мактаб директорини мавқеси жуда баланд — лекин жуда кам пул топади. Кичик бизнесмен, ойига бир миллион доллар даромад қилса ҳам, ўша жамиятдаги мактаб директоридан, ёки катта нашрга ишлайдиган журналистдан, ёки юз баробар кам пул топадиган давлат арбобидан мавқеси анча паст бўлади. Энг қизиғи буни улар биладилар. Ёзувчилар кам пул топишади, лекин ижтимоий мавқеси баланд, ёки дипломатларни ёки ҳарбийларни ва ҳоказо.
Бу нарсани менимча ҳамма яхши билади, АҚШдаги ёки Европадаги журналистни ёки олимни, ундан юзлаб баробар кўпроқ пул топадиган тадбиркордан мавқеси каттароқ эканлигига ҳамма аҳамият берган бўлса керак.
Лекин бир қизиқ нарсага эътиборни қаратмоқчиман. Айниқса урушдан кейин, кўп рус бойлари шартли ғарбга кўчиб шу нарсани англашаётгани жуда қизиқлигини. Уларни кўринадиган бойликлари — катта уйи, қиммат автомашинаси ва ҳоказо, ғарбий жамиятларда кўрсатилиши осон, лекин мавқесини ошириши қийин бўлган нарсалар, деярли имконсиз. Шунинг учун улар нима қилишади? Албатта бошида фрустрация, яъни қабул қилиш қийин. Ахир уларда миллионлаб долларлари бор, лекин ғарбда ҳеч ким уларни бу учун ҳурмат қилмайди. Улар ўйлашадики, анча йил яшасам уларни ўша жамиятларга қабул қилишлари мумкин, мавқелари ошиши мумкин. Бу ҳам хато. Бир неча ўн йиллаб Англияда яшаган бойлар буни жуда англашади ва фарзандлари туғилишидан олдин Этонга ёзиб қўйишади, шоядки келажакда фарзандларини мавқеси баланд бўлсин деб.
АҚШда ҳам буни йўли бор, лекин доим яхши ишлайди дея олмаймиз. Улардан бири хайрия. Хайрия билан хайрияни фарқи бор. Масалан, Афғонистондан Калифорнияга кўчиб келган миллионер яхши биладики, агар Афғонистонга хайрия қилса уни хайриясини таъсир доираси юқорироқ. Лекин АҚШдаги мавқеси учун табиийки, АҚШдаги у кирмоқчи бўлган ҳамжамиятга пул бериши афзалроқ. Шунинг учун ҳам, Калифорния ўрмонидаги қурт қумурсқаларни муҳофаза қилиш ҳамжамиятига миллионлаб пул беришни, Афғонистондаги очарчиликдан қийналаётган ҳамқишлоқларига беришдан афзал деб билади. Баъзи бир тадбиркорлар АҚШни муҳим университетларига хайрия беришади — у ҳам бир умид биланки, балки шундай хайрия берсам, ўша жойни атрофдагилар уни кўпроқ ҳурмат қилади ёки энг камида эртага фарзандларини ўша университетга кириши осонроқ бўлади. Худди шундай йўналиш санъатга пул ажратиш. Санъат ва маданият атрофидаги одамлар уларни қабул қилиши ёки ҳеч бўлмаганда тадбирларига чақириб туришлари учун, санъатга, галереяларга ва шу каби тадбирларни молиялаштиришга пул беришади. Бир қизиқ нуқта шундаки, шу пулга мавқени сотиб олиш қиммат туради. Яъни пулга мавқе олиш имконсиз эмас — шунчаки ниҳоятда қиммат. Яъни мавқени «айирбошлаш курси» ўта қиммат. Пули бор лекин мавқеси йўқ одам, пиччоқа илиниши учун керакли университетга ёки муҳим музейга 5-55 миллион доллар хайрия қилиши керак. Яъни масалан, ўзи 100 миллиони бор одамни мавқесини кўтариш жуда қиммат. Айниқса, шубҳали даромад манбасидан пул топса. Лекин шартли Афғонистон ёки Россияда 100 миллион доллар бор одамни мавқеси шундоқ ҳам баланд бўлади. Шу нарса кўпчиликка яхши кўринмайди.
Бу дистрибуцияни нафақат тепасида, балки ўртасида ҳам муҳим.
Масалан, АҚШда катта корхона ёки банкда ишлайдиган тажрибали ходим йилига 500 минг доллар ишлайди. Бу албатта катта пул. Лекин маъно шундаки, мавқе учун етарли эмас. Иммигрант жамиятлардаги «биринчи авлод муаммоси» деб ҳам буни аташади. Яъни молиявий барқарорлик, мавқе билан келмайди.
