गीर्वाणवाण्यनुरागिगणः॥ Group for those who like Samskritam

अनुग्रहनिग्रहाभेदेन सेव्यानुराग एवात्मनिक्षेपः—
विरचय मयि दण्डं दीनबन्धो दयां वा
गतिरिह न भवत्तः काचिदन्या ममास्ति।
निपततु शतकोटिर्निर्भरं वा नवाम्भस्
तदपि किल पयोदः स्तूयते चातकेन ॥२१॥
श्रीरूपपादानां

O Friend of the needy, whether You chastise me or reward me, in the whole wide world I have no other shelter but You. Whether the thunderbolt strikes or torrents of fresh waters shower down, the chatak bird (who drinks only the falling rainwater) perpetually goes on singing the glories of the raincloud.

—Sri Rupa Goswami

सम्भाषण-संस्कृतम्
(वार्तावाहिनी)
Phone pay number - 9849641892

The Greatness of Sanskrit Scholars and Scriptures
The concept of time measurement as detailed in ancient Sanskrit scriptures exemplifies the extraordinary intellect and profound analytical skills of the scholars and sages of India. These calculations, unique to Hindu cosmology, reveal not only an advanced understanding of time but also a meticulous approach to defining its smallest and largest scales.

Precise Time Divisions:

A Truti is 1/1000th of a second.
100 Trutis form 1 Vedha.
3 Vedhas equal 1 Lava.
3 Lavas correspond to 1 Nimesha (the blink of an eye).
3 Nimeshas make 1 Kshana, and 5 Kshanas equal 1 Kashta.
Continuing this hierarchy, 15 Kashtas form 1 Laghu, and 15 Laghus equate to 1 Danda.
2 Dandas constitute 1 Muhurta, and 2 Muhurtas comprise 1 Nalika.
Subsequently, 7 Nalikās make 1 Yama or Praharam, 4 of which complete one day-night cycle.
Cyclical Time Measurement:

A day is divided into 2 halves, forming one full day.
15 days constitute a Paksha (fortnight), and 2 Pakshas complete a Month.
Two months form a Ritu (season), and 6 Ritus comprise 1 Year.
Cosmic Time Scales:

Kali Yuga lasts for 432,000 years.
Dwapara Yuga spans 864,000 years.
Treta Yuga endures for 1,296,000 years.
Krita Yuga (Satya Yuga) extends to 1,728,000 years.
Together, these four Yugas form a Chaturyuga (Epoch Cycle) of 4.32 million years.
Advanced Chronology:

71 Chaturyugas constitute 1 Manvantara, and 14 Manvantaras comprise 1 Kalpa.
200 Kalpas equal 1 Day of Brahma, and 365 such days make 1 Brahma Year.
100 Brahma Years complete Brahma’s Lifetime, which equals one day for Lord Vishnu, who then begins the creation cycle anew.
This unparalleled approach to time computation, rooted in profound cosmological insights, stands as a testament to the intellectual rigor of Sanskrit scholars. These scholars explored the universe with precision, formulating theories and frameworks long before similar advancements emerged in other parts of the world.

The scriptures that encapsulate these ideas—the Vedas, Puranas, and other canonical texts—remain unmatched in their breadth and depth. They encompass cosmology, philosophy, mathematics, and spirituality, illustrating the sophisticated worldview of ancient Indian civilization.

Hindus can take immense pride in this legacy, as the knowledge systems developed by their ancestors reflect an advanced understanding of the universe that continues to inspire scholars worldwide. It is crucial to recognize and celebrate this heritage, acknowledging the immense contributions of Sanskrit scholars to global knowledge and culture.

#vedicscience

द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते ।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ॥
समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनिशया शोचति मुह्यमानः ।
जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः ॥

“Two birds of beautiful plumage,
Ever-united in friendship,
Perch on the same tree.
Among them,
One eats the tasty berry [of the tree],
And the other, not eating, watches over [the first].
On the same tree,
The puruṣa [i.e., the embodied living entity], absorbed,
Laments because of [his] powerlessness, being deluded.
When he sees the other, the Lord, satisfied, and his [i.e., the Lord’s] greatness,
He becomes free from lamentation.”

बिलाद् बहिर्बिलस्यान्तः स्थितमार्जारसर्पयोः ।
मध्ये चाखुरिवाभाति पत्नीद्वययुतो नरः ॥

अनपत्यताकारणतः, अर्थलाभादिहेतुना, अन्यकारणेन वा केचन पत्नीद्वययुताः भवन्ति । तादृशानां जीवनं नितरां शोचनीयं भवति प्रायः । मार्जारेण अनुधाव्यमानः कश्चन मूषकः कदाचित् एकं बिलं प्राविशत् । तस्य पुरतः उपस्थितः आसीत् घोरः सर्पः ! अग्रे गतं चेत् सर्पात् अपायः, पृष्ठतः गतं चेत्, तत्रैव स्थितं चेत् वा मार्जारात् विपत्तिः । एतादृश्यां स्थितौ सः वराकः अनन्यगतिकः किं वा कुर्यात् ? तस्य यथा, तथैव भवति पत्नीद्वययुतस्य मनुष्यस्यापि स्थितिः । एवं ननु ?
चाटुचणकः।

युधिष्ठिरस्य या कन्या नकुलेन विवाहिता। पूजिता सहदेवेन सा कन्या वरदा भवेत्।। द्ववीअर्थी श्लोक

May the daughter of Yudhishthira who was married to Nakula, and who was worshipped by Sahadeva, be a benefactor to us.

The correct meaning of this shloka is as follows. Here synonyms and grammatical beauty have been kept very skillfully.

Yudhishthira is also the name of Himalaya. They always stand unmoved. Hence mountains are also called Bhudhar, Achal, Mahidhar, Yudhishthira etc. in Sanskrit. Here Yudhishthira means mountain (Himalaya).
Come to the word Nakul. Here the rule of Naan Tatpurusha compound is applied. The one who has no clan is Nakul. That is, Lord Shiva. He has no father. He is the eternal, unborn Mahadev, hence he has no clan.
Sahadeva. This word has two meanings. According to the word form, by Sahadev. And according to Karmadharaya Samas and Tritiya Karak, the meaning will be with Dev. So the meaning is with Dev. Here Dev has also come in the meaning of Mahadev (Shiva).

Now put the meaning in the right way...

May that daughter of Yudhishthira (Himalaya) who was married to Nakula (Shiva) and who was worshipped along with (Maha)dev, be a benefactor to us.



युधिष्ठिर (हिमालय) की जिस पुत्री का विवाह नकुल (शिव) के साथ हुआ, तथा (महा)देव के साथ जिसकी पूजा हुई, वह कन्या (पार्वती) हमारे लिए वरदायिनी हो।

य: स्थिरेण तिष्ठति स: पर्वत: तस्य कन्या वा पुत्री पार्वती I कश्चित् पुरुष: अस्ति I तस्य कुटुम्बं नास्ति, अत: स: नकुल:I शिवस्य कुलं नास्ति I स: शिव: नकुल: पार्वतीं परिणयति I सा सर्वै: देवै: आराधिता अस्ति I
😀😀😀

Answer
https://www.quora.com/How-do-Vaishnavas-interpret-the-Shatarudriya-and-Maha-Mrityunjaya-Mantra-which-says-Shiva-is-Supreme/answer/Venkatanaatha-Suta


Interesting view.

मुक्तिस्पृहायाः प्रातिकूल्यम्—
भवबन्धच्छिदे तस्मै स्पृहयामि न मुक्तये।
भवान्प्रभुरहं दास इति यत्र विलुप्यते ॥१९॥
श्रीश्रीहनुमतः

The aspiration for liberation is particularly unfavourable—
I have no aspiration for that liberation which is meant to sever material bondage, and in which the relationship, ‘You are master, and I, servant,’ is completely lost.
—Sri Sri Hanuman

मकर-सङ्क्रान्ति-महापर्व

यस्मिन् दिने सूर्यः मकरराशिं प्रविशति, तद्दिनं मकर-सङ्क्रान्तिः कथ्यते । एतस्माद्दिनात् आरभ्य षण्मासावधौ सूर्यः उत्तरायणे सञ्चरति । उत्तरायणकालः देवानां दिवसः कथ्यते, दक्षिणायनकालश्च तेषां रात्रिः इति शास्त्रमतम् । अत एव मकरसङ्क्रान्तिः देवानां सुप्रभातकालः वर्तते । अस्मिन् दिवसे कृतस्य स्नानं, दानं, जपः, तपः, श्राद्धम् इत्यादिकानुष्ठानस्य अत्यधिकं महत्त्वं वर्तते । उच्यते यत् अस्मिन्नवसरे कृतं दानं परिणामे तत् शतगुणीभूय दातुः समीपं प्रत्यागमिष्यतीति । अस्मिन्नवसरे कृतं गोघृतस्य कम्बलस्य च दानमपि अतिमहत्त्वम् आवहति । एतयोः दाता सम्पूर्णभोगान् भुक्त्वा अन्ते मोक्षं प्राप्नोति । उक्तमस्ति -
माघे मासि महादेव
यो दद्यात् घृतकम्बलम् ।
स भुक्त्वा सकलान् भोगान्
अन्ते मोक्षं च विन्दति ।। इति ।
मकर-सङ्क्रान्ति-दिवसे गङ्गास्नानं, गङ्गातटे कृतं दानञ्च विशेषमहत्त्वभूतं वर्तते ।
मकरसङ्क्रान्तौ तीर्थराज-प्रयागस्य, परशुरामकुण्डस्य तथा गङ्गासागरस्य पर्वस्नानन्तु प्रसिद्धमेव ।
नानाक्षेत्रविशेषे सङ्क्रान्तौ विशेषलोकनियमाः दृश्यन्ते । उत्तरप्रदेशे इदं व्रतं 'खिचडी' इति नाम्ना ख्यातम् । अत एव अस्मिन् दिवसे 'खिचडी'-तिलदानस्य विशेषमहत्त्वमस्ति इति मन्यते तत्रत्यैः । महाराष्ट्रे विवाहिताः स्त्रियः अस्यां सङ्क्रान्तौ प्रथमतः तैलं, कपासः, लवणम् इत्यादीनि वस्तूनि सौभाग्यवतीभ्यः नारीभ्यः प्रददति । बङ्गाले अस्मिन् दिवसे स्नानं विधाय तिलदानं कुर्वन्ति जनाः । दक्षिणभारते इदं पर्व 'पोंगल' इति नाम्ना ख्यातम् ।
असमे तद्दिने 'भोगालीबिहु'पर्व सहर्षम्आचर्यते जनैः । पूर्वेद्युः स्वगृहस्य बहिर्भागे कृषिक्षेत्रेषु वा 'भेलाघर' इति तृणगृहस्य निर्माणं कृत्वा रात्रौ तत्रैव उषित्वा च भोजननृत्यविनोदादिभिः आनन्दपूर्वकं तद्रात्रिं यापयेयुः । ततः सङ्क्रान्ति-दिवसस्य प्रातःकाले सर्वे सम्मिल्य तत्तृणगृहम् अग्निं संयोज्य प्रज्ज्वालयेयुः । ततः स्नात्वा, पूजादिकं नित्यकर्म विधाय तिललड्डुकादिकं प्रसादत्वेन सप्रीति स्वीकुर्युः ।
राजस्थानस्य प्रथानुसारं तद्दिने सौभाग्यवत्यः स्त्रियः तिल-लड्डुकं, 'घेवर'-लड्डुकं, 'मोतिचूर'-लड्डुकम् इत्यादिनामुपरि रूप्यकाणि संस्थाप्य वायनत्वेन स्वश्वश्रूं प्रणमन्ति तथा कस्यापि वस्तुनः चतुर्दशसङ्ख्यया सङ्कल्पं विधाय चतुर्दशब्राह्मणेभ्यः तद्दानत्वेन प्रददति ।
एवं प्रकारेण विभिन्नक्षेत्रेषु स्वस्वपरम्परानुसारं मकरसङ्क्रान्तिपर्व सानन्दं परिपाल्यते सनातनधर्मावलम्बिभिः भारतीय-श्रद्धालुभिः इति । शम् ।

-- नारदः ।

लशुनं गृञ्जनं चैव पलाण्डुं कवकानि च।
अभक्ष्याणि द्विजातीनाममेध्यप्रभवानि च॥

laśunaṃ gṛñjanaṃ caiva palāṇḍuṃ kavakāni ca।
abhakṣyāṇi dvijātīnāmamedhyaprabhavāni ca॥

Garlic, turnip, onion, and mushroom are not edible for twice-borns and are inherently impure.

📍मनुस्मृतिः । ५।५॥  #Subhashitam

सीत्कारं शिक्षयति व्रणयत्यधरं तनोति रोमाञ्चम्|
नागरिकः किमु मिलितो न हि न हि सखि हैमनः पवनः|| धर्मदास

Loose translation:
Woman 1: He instructs me to hiss, scars my lips, and gives me goosebumps.
Woman 2: Would that be your secret lover, when he makes love to you?
Woman 1: Not at all, dear friend, it is the winter breeze!

ढीला अनुवाद :
महिला 1 : वह मुझे फुफकारने का निर्देश देता है, मेरे होठों को दाग देता है, और मुझे गुज़बंड देता है।
महिला 2 : क्या वह आपका गुप्त प्रेमी होगा, जब वह आपसे प्रेम करता है?
महिला 1 : बिलकुल नहीं, प्रिय मित्र, यह सर्दियों की हवा है!

Double entendre ,Hasyarasa
This little gem is another example of the apahnuti (अपह्नुति) or "say-and-deny" class of verses that uses puns to misguide the reader.
Source: Shaarngadharapaddhati (शार्ङ्गधरपद्धति) Verse 524. This anthology was compiled in 1363 CE by Shaarngadhara (शार्ङ्गधर), the royal preceptor of 'Hammirabhupati (हम्मीरभूपति) of Sakambhari (शाकम्भरी)', i.e. the Rajput king Hammir Dev Chauhan. It is in this compendium that the attribution to Dharmadasa is found.

The couplet under consideration has found its way into later anthologies like the Subhashita Ratnakara and the Subhashita Ratna Bhandagara. It is also quoted as an example of the apahnuti figure of speech in several treatises such as Alankara Shekhara (अलङ्कारशेखर) of Keshava Mishra (केशवमिश्र) and Kuvalayananda (कुवलयानन्द) of Appayya Dikshitar (अप्पय्यदीक्षित), both belonging to the 16th century.

Notes: The wordplay works here because all Sanskrit words for 'wind' (in particular, pavana, that is used here) are in the masculine gender.
The variant kiM milito (किं मिलितो) instead of kimu milito (किमु मिलितो) in the second half is also frequently encountered.

माता वदति। सर्वं भोजनं खादय। 🥣 भोजनं व्यर्थं न नाशनीयम्। 🙅🏻‍♀
शिशुर्वदति। मानवा‌ बहुस्वार्थिनो भवन्ति। 😏
माता पृच्छति। कथम्। 🤨
शिशुर्वदति। कथं त्यक्तं भोजनं नाशाय कथ्यते।😤 तत् कुक्कुरादिभिः 🐕 पशुभिर्भक्ष्यते। पिपीलिकाभिर्वा 🐜 खाद्यते। नोचेत् सूक्ष्मजीवैर्भक्ष्यते।🦠 किमेतेषां बुभुक्षा न भवति। 😬

#hasya

नमः संस्कृताय 🙏
12.01.2025
भानुवासरः

सुभाषितम् --

सर्वद्रव्येषु विद्यैव
द्रव्यमाहुरनुत्तमम् l
अहार्यत्वादनर्घ्यत्वाद्
अक्षयत्वाच्च सर्वदा ll

( हितोपदेशः )

पदविभागः-

सर्वद्रव्येषु, विद्या, एव, द्रव्यम्, आहुः, अनुत्तमम्,
अहार्यत्वाद्, अनर्घ्यत्वाद्, अक्षयत्वात्, च, सर्वदा ll

अन्वयः --

सर्वद्रव्येषु विद्या एव सर्वदा अहार्यत्वाद् अनर्घ्यत्वाद् अक्षयत्वात् च अनुत्तमम् द्रव्यम् आहुः l

सरलार्थः --

सर्वधनेषु सर्वदा विद्याधनं प्रधानं भवति l न अस्माद् उत्तमं किञ्चिद् अन्यत् भवति l विद्या न केनचित् हर्तुं शक्यते, तस्याः मूल्यं कियत् इति वक्तुं न शक्यते, तस्याः दानेन अपि सा वर्धते एव, न तु क्षीयते , इति बुधैः कथितम् l

Knowledge is the supreme most among all substances in the world, because it is unstealable, invaluable, and always imperishable.

*
धन्यवादाः 🙏

नमः संस्कृताय 🙏
11.01.2025
स्थिरवासरः

सुभाषितम् --

हर्तृर्न गोचरं याति
दत्ता भवति विस्तृता l
कल्पान्तेऽपि न या नश्येत्
किमन्यद्विद्यया विना ll

(सुभाषितरत्नावली )

पदविभागः --

हर्तृः, न, गोचरम्, याति, दत्ता, भवति, विस्तृता, कल्पान्ते, अपि, न, या, नश्येत्, किम्, अन्यत्, विद्यया, विना ll

अन्वयः --

हर्तृः गोचरं न याति l दत्ता (विद्या) विस्तृता भवति l या विद्या कल्पान्ते अपि न नश्येत्, (तया) विद्यया विना अन्यत् किम् (अस्ति) ?

सरलार्थः --

विद्या चोरैः अपि अपहर्तुं न शक्यते l अन्येभ्यः ददाति चेत् अस्माकं विद्या अपि विस्तृता भवति l कल्पान्ते अपि अस्याः नाशः न भविष्यति l अस्मिन् लोके विद्यायाः समानं न अन्यत् किमपि विद्यते l

The one which is not within the reach of a thief, the one which increases by sharing and the one which does not perish even at the time of dissolution of the world - which other such wealth can there be other than knowledge ?

*
धन्यवादाः 🙏

वाक्याभ्यासः -०५

लिङि -

१) रामः दिवास्वप्नं पश्येत् किम् ?
रामेण दिवास्वप्नः दृश्येत/दर्शनीयः/द्रष्टव्यः/दृश्यः किम्?

२) बालकः दन्तधावनं कुर्यात् ।
बालकेन दन्तधावनं क्रियेत/करणीयम्/कर्तव्यम्/कार्यम् ।

३) जननी बालेभ्यः स्निह्येत् ।
जनन्या बालेभ्यः स्निह्येत/स्नेहनीयम्/स्नेहितव्यम्/स्नेह्यम् ।

४) उद्योगी दूरवाणीं शृणुयात् ।
उद्योगिना दूरवाणी श्रूयेत/श्रवणीया/श्रोतव्या/श्रव्या।

५) छात्रः असत्यं वदेत् किम् ?
छात्रेण असत्यम् उद्येत/वदनीयं/वदितव्यं/वाद्यं किम् ?

६) हरिः विद्यां लभेत ।
हरिणा विद्या लभ्येत/लम्भनीया/लब्धव्या/लभ्या ।

७) विद्यार्थिनः गीतामपि पठेयुः ।
विद्यार्थिभिः गीतामपि पठ्येत/पठनीया/पठितव्या/पाठ्या।

८) तस्य गोधनं शनैः वर्धेत ।
तस्य गोधनेन शनैः वृध्येत/वर्धनीयम्/वर्धितव्यम्/वृध्यम् ।

९) बालिकाः गृहपाठं लिखेयुः ।
बालिकाभिः गृहपाठः लिख्येत/ लेखनीयः/लेखितव्यः/लेख्यः।

१०) सर्वे मातुः आदेशं पालयेयुः।
सर्वैः मातुः आदेशः पाल्येत/पालनीयः/पालयितव्यः/पाल्यः ।
             -- नारदः ।

नमः संस्कृताय 🙏
08.01.2025
सौम्यवासरः

सुभाषितम् --

अयुक्तं स्वामिनो युक्तं
युक्तं नीचस्य दूषणम् l
अमृतं राहवे मृत्युः
विषं शङ्करभूषणम् ll

(समयोचितपद्यमालिका )

पदविभागः --

अयुक्तम्, स्वामिनः, युक्तम्, युक्तम्, नीचस्य, दूषणम्, अमृतम्, राहवे, मृत्युः, विषम्, शङ्करभूषणम् l

अन्वयः --

स्वामिनः अयुक्तम् (अपि) युक्तं भवति l नीचस्य युक्तम् (अपि ) दूषणं भवति l राहवे अमृतम् (अपि) मृत्युः (अभवत्) l (परन्तु) विषं शङ्करभूषणम् (अभवत् ) l

सरलार्थः --

उत्तमजनस्य कृते अनुचितं वस्तु अपि उचितं भविष्यति l अधमजनस्य कृते उचितं वस्तु अपि अनुचितं भविष्यति l यथा राहवे अमृतमपि मृत्युकारकम् अभवत् , शङ्करस्य कृते विषमपि आभूषणम् अभवत्, तथा l

Unsuitable thing in case of the noble tends to turn into good; but the good turns into evil for the wicked. For the Rahu, nectar became poison but for the lord Siva, even poison turned into embrosian embellishement.

*
धन्यवादाः 🙏

साहाय्यं वाञ्छसि चेदुत्तिष्ठ!
--------------------------------

कश्चन निर्बुद्धिः शकटवाहकः शकटं नयन् कस्मिंश्चित्स्थले पङ्करुद्धचक्रं धुर्याणां महता प्रयत्नेनापि मोचयितुन्न शशाक । अक्षमस्तु स देवमह्वत् - " भो देव​, दीनोऽहम् ! निराश्रयोऽहम् ।अस्मिन् कृच्छ्रे मे सहायो भव​" । देवस्तु तच्छ्रुत्वा शकटवाहञ्च तूष्णीमासीनं दृष्ट्वा तमभाषिष्ट - "भो मूढ ! किमिति भवानलसो जोषमास्ते" । मत्साहाय्यं वाञ्छसि चेदुत्तिष्ठ । धुर्यांश्चोदय । रथाङ्गे सकन्धेनोपस्तम्भय । एवं कृतेऽहं साहाय्यं करोमि" । ततः शकटवाहेन तथा कृते शकटः पङ्काद्बहिरगमत् ।

तात्पर्यम् - य उद्यमवलम्ब्य दैवसाहाय्यमिच्छति स तल्लभते । निरुद्यमो दैवसाहाय्यं कदापि न लभते ।

धुर्यः - धुरं वहतीति धुर्यः - वृषभः। कृच्छ्रम् - दुःखम्/व्यथा/पीडा। जोषम् - तूष्णीम्/मौनम्।

एतेन कारणेन अहं विवाहं नेच्छामि किञ्चिदपि।🤣

आः पाकं करोषि पापिनि कथं पापी त्वदीयः पिता
रण्डे जल्पसि किं तवैव जननी रण्डा त्वदीया स्वसा ।
निर्गच्छ त्वरितं गृहाद्बहिरितो नेदं त्वदीयं गृहम्
चेदेवं बहिरेमि गर्दभगृहान्नात्रवतिष्ठे क्षणम् ॥
चाटुचणकः

यत्र विषमदाम्पत्यं भवति तत्र कलहः प्रवर्तते प्रतिदिनम् अपि । तादृशस्य विषमदाम्पत्यस्य चित्रणम् अस्ति अत्र । पत्न्या पाकः न कृतः इत्यतः कुपितः पतिः पृच्छति - 'अये दुष्टे, पापिनि, किमर्थं पाकः न कृतः त्वया ?’ इति । तदा कुपिता पत्नी प्रत्युत्तरं वदति - ‘नाहं पापिनी । तव पिता एव पापी’ इति । एतत् श्रुतवतः पत्युः कोपः प्रवृद्धः । सः अवदत् - ‘रण्डे, किमर्थं वृथा जल्पसि ?’ इति । तदा पत्नी आह - ‘तव जननी रण्डा, तव भगिनी च रण्डा, न अहम्’ इति । एतस्मात् क्रुद्धः पतिः गर्जति - ‘एतादृशानि दुर्वचनानि वदन्ती त्वम् अत्र स्थातुं नार्हसि । त्वरितं निर्गच्छ इतः’ इति । ‘एवं चेत् एषाऽहं निर्गच्छामि । गर्दभस्य तव गृहे क्षणमात्रम् अपि न तिष्ठामि’ इति वदति पत्नी ।
अहो विषमदाम्प्यत्ययुक्तस्य गृहस्य दुर्गतिः ।

निष्क्रामति कृष्णे सखीवाक्यम्
साचिकन्धरममुं किमीक्षसे
यातु यातु सखि पूतनार्दनः ।
वामरीतिचतुरां हि पामरीं
सेवतां परमदेवतामिव ॥ २२५ ॥
समाहर्तुः ।

[Seeing Radhika's mana increase to gigantic heights, Śrī Krşņa got up and departed. When She beheld Her beloved leaving the kuñja, Her māna slackened. Lalita said to Her:]

"O sakhī Rādha, why are You twisting Your neck to look over Your shoulder at Him? Don't look. Let Him go. Don't You know that He is called Pūtanärdana, the killer of Putana? When He was only six days old, He killed her by sucking out her life force. Now He's a full youth and You can imagine how much stronger He is. Therefore, if You want to save Your life, don't look at Him. Let Him go and lounge in the lap of that wretched maiden with whom He spent the night. She has no idea how to show love; her love for Him is artificial. Therefore, let Him go. If He wants to be cheated, why stop Him? Let that crooked gopī serve Him as if He is the Supreme Lord."

-Śrī Rupa Gosvāmī.
#padyavali

https://murthygss.tripod.com/Sabda_1.htm?fbclid=IwY2xjawHqD4NleHRuA2FlbQIxMQABHd9mg-SvyiZqexOrspAcv7A_klPVV2ksAVJMEerEQ-Hyq99mT5tnzhIM2w_aem_BStRu_gyrZszDwiqCf8d_A Very simple to find needed noun by last letter/!

[06.01, 14:14] +91 89780 93436: दुष्टनिग्रहः - सम्भाषणसन्देशः - जनवरी २०१९

पूर्वं काचित् मूषिका ग्रामे न्यवसत् । अयं ग्रामः नगरात् नातिदूरे काननस्य समीपे आसीत् । तत्र एकस्य कृषकस्य अन्नादीनां भाण्डारस्य निकटे एव तस्याः शोभनं गभीरं च बिलम् आसीत्। अतः तस्याः जीवनं सुखमयम् आसीत् । किन्तु दुःखस्य विषयः नाम कश्चन धूर्तः बिडालः काननात् आगत्य तस्याः शिशुन् भक्षयति स्म। अनेन सा वराकी सर्वथा खिन्नमानसा जाता ।

अथ एकदा सा पतिम् अवदत् "आर्य । मया बहुवारम् उक्तम् अस्य गृहस्य परित्यागं करवाम इति । परम् अन्नलोभेन भवता तत् न अङ्गीकृतम्। यदि अत्र इतोऽपि अधिककालं वासं कुर्याम तर्हि अस्माकं दुर्गतिः भवेत् । एतत् गृहं परित्यज्य अन्यत्र वसाम" इति ।

"भोः, अलं चिन्तया । एतस्याः समस्यायाः निवारणाय कमपि उपाय चिन्तयाम। त्वं धैर्यच्युता मा भव" इति उक्त्वा तां कष्टेन समाधाय सः मूषकः बहुधा अचिन्तयत् 'किं करोमि, कथं वनविडालस्य मारणं भवेत्' इति । तदवसरे कश्चन उपायः अस्फुरत् । सः सहर्षं स्वस्य उपायं पत्नीम् अकथयत् ।

अनन्तरदिने सः वनविडालस्य निवासं प्रति प्रस्थितः । हस्तयोः कण्टकं नीत्वा सः बिडालस्य शायिकासन्निकटे एव निलीनः अभवत् ।

मध्याह्नवेला समागता । विश्रामाय गृहम् आगतः बिडालः यावत् विश्रामार्थं सुखदायिन्यां घासनिर्मितायां शय्यायां शयितः तावता तेन मूषकस्य गन्धः सम्प्राप्तः । 'अत्र मूषकस्य गन्धः कथम् आयाति ? अत्र तु स्वप्नेऽपि मूषकाः आगन्तुं न शक्नुवन्ति । अद्य मया आप्रभातात् बहवो मूषकाः भक्षिताः। अनेन मम नासिकायां प्रविष्टः स्यात् मूषकाणां गन्धः' इति विचार्य सः निश्चिन्तः भूत्वा सुखनिद्रां सम्प्राप्तवान् ।

यावत् बिडालस्य निद्राभङ्गः भवेत् ततः पूर्वमेव मूषकः सावधानतया अग्रे गत्वा तस्य नेत्रद्वयमपि कण्टकेन अविध्यत् । तेन बिडालः अन्धः अभवत् । एतत् अवलोक्य मूषकः प्रसन्नः सन् गृहं प्रति प्राचलत् ।

गृहम् आगतः सः 'अहं विजयं प्राप्य आगतोऽस्मि । अहं विजयं प्राप्य आगतोऽस्मि' इति सहर्षम् अवदत् । इदं श्रुत्वा सर्वे मूषकाः प्रसन्नाः सञ्जाताः ।

राममन्दिरस्य अन्वेषणम् - सम्भाषणसन्देशः - एप्रिल् २०१०

राजा विक्रमादित्यः कश्चन प्रतापी सम्म्राट्। कदाचित् तस्य मनसि विचारः उत्पन्नः यत् राम जन्मभूमेः अन्वेषणं करणीयम् इति । श्रीरामस्य जन्मस्थानं सरयूतीरे अस्ति इति सः जानाति स्म । तस्मात् तस्य स्थलस्य अन्वेषणाय सः लघुसैन्यं स्वीकृत्य प्रस्थितवान् ।

सरयूतीरं तेन प्राप्तम् । किन्तु तत्र घनम् अरण्यं दृश्यते स्म । सैनिकसाहाय्येन सः अरण्ये अन्वेषणं कारितवान् । किन्तु क्वापि रामजन्मस्थानं न प्राप्तम् एव । एतस्मात् सः नितरां निराशः जातः। खेदेन सः कस्यचित् वृक्षस्य अधः उपाविशत् ।

अत्रान्तरे कश्चन तेजस्वी पुरुषः अश्वम् आरुह्य तत्र आगतवान् । तस्य शरीरं श्यामवर्णम् आसीत्। सः नदीतटं प्राप्य नद्यां निमज्ज्य अदृश्यतां गतः । एतत् दृश्यं दृष्ट्वा  विक्रमादित्यः महत् आश्चर्यं प्राप्नोत् ।

अचिरात् एव सः श्यामः जनः श्वेतवर्णतां प्राप्य नदीतः आगत्य तीरे उपस्थितः अभवत् ।

विक्रमादित्यः वेगेन तत्समीपं गत्वा तं प्रणम्य अपृच्छत् - "महात्मन् ! किम् एतत् आश्चर्यम् ! का एतस्य पृष्ठभूमिका ?" इति ।

तदा सः तेजस्वी पुरुषः अवदत् "अहम् अस्मि प्रयागराजः । प्रतिवर्षं सङ्क्रमणदिने जनाः पापक्षालनाय मत्समीपम् आगच्छन्ति । अतः अहं श्यामवर्णः जातः । तस्य क्षालनाय अहम् अत्र आगच्छामि । पापस्य अपगमस्य अनन्तरम् अहं श्वेतः भविष्यामि" इति ।

"प्रयागराजवर्य ! भवतः दर्शनं मम सौभाग्याय एव इति अहं भावयामि । श्रीरामस्य जन्मभूमेः अन्वेषणाय अहम् आगतः अस्मि । तद्विषये किं भवान् मम साहाय्यं कर्तुम् अर्हेत् ?'' इति अपृच्छत् विक्रमादित्यः ।

"यत्र गोमाता स्तन्येन मृद्राशिम् अभिषिञ्चेत् तदेव रामस्य जन्मस्थलम् । अतः तादृशं स्थलम् अन्विष्यताम् " इति उक्त्वा प्रयागराजः ततः निर्गतवान् ।
विक्रमादित्यः अनन्तरदिनतः एव तादृशस्य स्थलस्य अन्वेषणाय उद्यतः अभवत् ।

कदाचित् वने क्वचित् क्षीरं स्रावयन्ती धेनुः तेन दृष्टा । तस्मात् सः नितरां सन्तुष्टः अभवत् । भटानां द्वारा तेन तत्र खननं कारितम् । तस्मात् तत्र एकं मन्दिरं दृष्टिगोचरं जातम् । विक्रमादित्यः तत्रैव भव्यं मन्दिरं निर्मापितवान् । तदेव राममन्दिरत्वेन ख्यातं मन्दिरम् । आक्रामकेण बाबरेण एतस्य एव मन्दिरस्य नाशनं विहितम् ।

https://youtu.be/mNv03uqclfI?si=ctp5FaGpijucuVIG

वाक्याभ्यासः -०३

भूतकालः -
भूतकालिकानि वाक्यानि लङ्-रूपाणि/कृदन्तानि वा प्रयुज्य प्रस्तोतुं शक्यन्ते, यथा -
१) रामः विद्यालयम् अगच्छत्/गतवान् ।
रामेण विद्यालयः अगम्यत/गतः ।

२) बालकाः क्षीरम् अपिबन्/पीतवन्तः ।
बालकैः क्षीरम् अपीयत/पीतम् ।

३) वयं बहून् ग्रामान् अपश्याम/दृष्टवन्तः ।
अस्माभिः बहवः ग्रामाः अदृश्यन्त/दृष्टाः ।

४) एषः विद्यार्थी फलानि अखादयत्/खादितवान् ।
अनेन विद्यार्थिना फलानि अखाद्यन्त/खादितानि ।

५) आरक्षकाः ग्रामान् अरक्षन्/रक्षितवन्तः।
आरक्षकैः ग्रामाः अरक्ष्यन्त/रक्षिताः।

६) विद्यार्थिन्यौ भाषणम् अकुरुताम्/कृतवत्यौ ।
विद्यार्थिनीभ्यां भाषणम् अक्रियत/कृतम् ।

७) पितृव्यपुत्रः द्विचक्रिकाम् अनयत्/नीतवान् ।
पितृव्यपुत्रेण द्विचक्रिका अनीयत/नीता ।

८) वणिजः बहुधनम् अलभन्त/लब्धवन्तः ।
वणिग्भिः बहुधनम् अलभ्यत/लब्धम् ।

९) कर्मकरी गृहम् अमार्जयत्/मार्जितवती ।
कर्मकर्या गृहम् अमार्ज्यत/मार्जितम् ।

१०) माता निर्धनाय अन्नवस्त्रधनानि अयच्छत्/दत्तवती ।
मात्रा निर्धनाय अन्नवस्त्रधनानि अदीयन्त/दत्तानि ।
-- नारदः ।
**×***

पातालभोगिवर्गः
पातालम्. (4) - अधोभुवन (नपुं), पाताल (नपुं), बलिसद्मन् (नपुं), रसातल (नपुं)
अधोभुनपातालं बलिसद्म रसातलम्
1.8.1.1
पातालम्. (1) - नागलोक (पुं)
बिलम्. (4) - कुहर (नपुं), सुषिर (नपुं), विवर (नपुं), बिल (नपुं)
नागलोकोऽथ कुहरं शुषिरं विवरं बिलम्
1.8.1.2
बिलम्. (7) - छिद्र (नपुं), निर्व्यथन (नपुं), रोक (नपुं), रन्ध्र (नपुं), श्वभ्र (नपुं), वपा (स्त्री), शुषि (स्त्री)
छिद्रं निर्व्यथनं रोकं रन्ध्रं श्वभ्रं वपा शुषिः
1.8.2.1
भूमौ वर्तमानं रन्ध्रम्. (2) - गर्त (स्त्री-पुं), अवट (पुं)
भूरन्ध्रम्. (1) - सुषिर (वि)
गर्तावटौ भुवि श्वभ्रे सरन्ध्रे सुषिरं त्रिषु
1.8.2.2
अन्धकारः. (5) - अन्धकार (पुं-नपुं), ध्वान्त (नपुं), तमिस्र (नपुं), तिमिर (नपुं), तमस् (नपुं)
अन्धकारोऽस्त्रियां ध्वान्तं तमिस्रं तिमिरं तमः
1.8.3.1
घनान्धकारः. (1) - अन्धतमस (नपुं)
क्षीणतमस्. (1) - अवतमस (नपुं)
ध्वान्ते गाढेऽन्धतमसं क्षीणोऽन्धतमसं तमः
1.8.3.2
व्यापकतमस्. (1) - सन्तमस (नपुं)
नागाः. (2) - नाग (पुं), काद्रवेय (पुं)
विष्वक्संतमसं नागाः काद्रवेयास्तदीश्वराः
1.8.4.1
नागानाम् स्वामिः. (2) - शेष (पुं), अनन्त (पुं)
नागराजः. (2) - वासुकि (पुं), सर्पराज (पुं)
सर्पविशेषः. (1) - गोनस (पुं)
शेषोऽनन्तो वासुकिस्तु सर्पराजोऽथ गोनसे
1.8.4.2 #amarakosha

ध्रुवमपायेऽपादानम्

"एकस्मात् पदार्थात् अपरस्य पदार्थस्य पृथक्करणम्" अस्यां क्रियायाम् "यस्मात्" पृथक्करणं भवति, तत् कारकम् अपादानसंज्ञं भवति । यथा - वृक्षात् पर्णं पतति ।
कारके १.४.२३ इत्यस्मिन् अधिकारे यैः अष्टाभिः सूत्रैः अपादानसंज्ञायाः विधानम् क्रियते, तेषु इदं प्रथमम् सूत्रम् । यस्यां क्रियायां अपायः (= विश्लेषः / पृथक्करणम् / separation) विद्यते, तस्यां क्रियायाम् यद् अवधिभूतम् अस्ति, इत्युक्ते यः पदार्थः पृथक्करणस्य सीमां दर्शयति (यस्मात् पदार्थात् अन्यस्य पदार्थस्य अपायः जायते इत्याशयः), सः पदार्थः अपादानम् इति संज्ञां प्राप्नोति । यथा -
१. वृक्षात् पर्णं पतति इति क्रियायाम् "पर्णस्य वृक्षात् पृथक्करणं" भवति । अत्र वृक्षपदार्थः अवधिभूतः, अतः अत्र वृक्षपदार्थस्य अपादानसंज्ञा भवति ।
२. देवदत्तः धावतः अश्वात् पतति इति क्रियायाम् "देवदत्तस्य अश्वात् पृथक्करणं" भवति । अत्र अश्वपदार्थः अवधिभूतः, अतः अत्र अश्वपदार्थस्य अपादानसंज्ञा भवति ।
३. देवदत्तः ग्रामात् निर्गच्छति इति क्रियायाम् "देवदत्तस्य ग्रामात् पृथक्करणं" भवति । अत्र ग्रामपदार्थः अवधिभूतः, अतः अत्र ग्रामपदार्थस्य अपादानसंज्ञा भवति ।
४. कपिः पर्वताद् अवरोहति इति क्रियायाम् "कपेः पर्वतात् पृथक्करणं" भवति । अत्र पर्वतपदार्थः अवधिभूतः, अतः अत्र पर्वतपदार्थस्य अपादानसंज्ञा भवति ।
५. देवदत्तः सार्थात् हीनः इति क्रियायाम् "देवदत्तस्य सार्थात् (= समूहात्) पृथक्करणं" भवति । अत्र सार्थपदार्थः (समूहपदार्थः) अवधिभूतः, अतः अत्र सार्थपदार्थस्य अपादानसंज्ञा भवति ।
ध्रुवम् इति शब्दस्य अर्थः
सूत्रे प्रयुक्तस्य ध्रुवम् इति शब्दस्य अर्थः यद्यपि कोशेषु "स्थिरः" इति सामान्यरूपेण दीयते, तथापि अत्र अस्य शब्दस्य अर्थः अवधिभूतः इति स्वीक्रियते । यदि "ध्रुवम्" इत्यस्य अर्थः "स्थिरः" इति स्वीक्रियेत, तर्हि देवदत्तः धावतः अश्वात् पतति अस्मिन् वाक्ये अश्वपदार्थस्य स्थिरत्व-अभावात् अपादानसंज्ञा नैव स्यात् । परन्तु अत्रापि अपादानसंज्ञा अवश्यम् इष्यते, अतः अत्र "ध्रुवम्" इति शब्दस्य अर्थः सः पदार्थः यः पृथक्करणस्य सीमां प्रदर्शयति इति स्वीक्रियते ।
वस्तुतस्तु, ध्रुवम् इत्यस्य अर्थः स्थिरः इत्येव स्वीक्रियते चेदपि अत्र न कश्चन दोषः, यतः "स्थिरत्वम्" केवलम् "पृथक्करणस्य सन्दर्भेण" अस्ति, अन्यक्रियायाः सन्दर्भेण न । यथा, देवदत्तः धावतः अश्वात् पतति इत्यत्र यद्यपि धावनक्रियानुरोधेन अश्वस्य स्थिरत्वं नास्ति, तथापि पतनक्रियानुरोधेन तस्य स्थिरत्वमेव स्वीक्रियते, यतः अत्र अश्वः स्वयं नैव पतति । अतएव बालमनोरमाकारः ब्रूते - द्वयोः संयुक्तयोरन्यतरस्य चलनाद्विश्लेष इति स्थितिः । तत्र तादृश-चलन-अनाश्रयभूतम् ध्रुवम् । द्वौ पदार्थौ, यौ आदौ संयुक्तौ स्तः (यथा - वृक्षः पर्णं च), ताभ्याम् यदा एकः पदार्थः (पर्णम्) अन्यस्य (वृक्षस्य) अपेक्षया चलनं प्रारभते तदा तत्र विश्लेषः अस्ति इति उच्यते । अस्मिन् विश्लेषे द्वितीयः पदार्थः (वृक्षः) तु प्रथमस्य (पर्णस्य) अपेक्षया स्थिरः एव अस्ति । अयमेव विषयः ध्रुवम् इति शब्देन निर्दिष्टः वर्तते - इति अत्र बालमनोरमाकारस्य आशयः अस्ति ।

वार्त्तिकम् - जुगुप्साविरामप्रमादार्थानाम् उपसङ्ख्यानम्
अस्मिन् सूत्रे भाष्ये, काशिकायां च जुगुप्साविरामप्रमादार्थानाम् उपसङ्ख्यानम् इति वार्त्तिकं पाठ्यते । जुगुप्सा (घृणा, निन्दा), विरामः (परावृत्तिः), तथा च प्रमादः (कर्तव्यविस्मरणम्) - एतेषाम् अर्थानाम् सन्दर्भेण अपि अपादानं भवति - इति अस्य वार्त्तिकस्य आशयः । क्रमेण स्पष्टीकरणम् एतादृशम् -
१. जुगुप्सा - जुगुप्सा इत्युक्ते निन्दा, घृणा । यस्य पदार्थस्य विषये निन्दा प्राकट्यते, तस्य अपादानसंज्ञा भवति । यथा - पापात् जुगुप्सति । पापस्य निन्दां करोति इत्यर्थः । एवमेव, पापात् बीभत्सते । अत्र द्वयोः अपि उदाहरणयोः पापपदार्थस्य अपादानसंज्ञा भवति ।
२. विरामः - विरामः इत्युक्ते कस्माच्चित् पदार्थात् चित्तनिवृत्तिः । यस्मात् पदार्थात् चित्तनिवृत्तिः भवति, तस्य अपादानसंज्ञा भवति । यथा - पापात् विरमति । पापस्य चिन्तनं न करोति इत्याशयः । एवमेव, पापात् निवर्तते । उभयत्र पापपदार्थस्य अपादानसंज्ञा जायते ।
३. प्रमादः - प्रमादः इत्युक्ते स्वकर्तव्यात् विमोहः / परावृत्तिः । यस्मात् पदार्थात् एतादृशी परावृत्तिः भवति, तस्य अपादानसंज्ञा भवति । यथा - धर्मात् प्रमाद्यति । स्वधर्मस्य पालनं न करोति इत्याशयः । एवमेव धर्मात् मुह्यति । उभयत्र धर्मशब्दस्य अपादानसंज्ञा भवति ।

प्रौढविषयःअपादानस्य त्रयः भेदाः
वाक्यपदीये साधनसमुद्देशे भर्तृहरिणा अपादानस्य त्रयः भेदाः उक्ताः सन्ति -

निर्दिष्टविषयं किंचिदुपात्तविषयं तथा ।
अपेक्षितक्रियं चेति त्रिधापादानमुच्यते ॥ (वाक्यपदीये ३.७.१३६)
अपादानं त्रिविधम् अस्ति - (अ) निर्दिष्टविषयम् अपादानम्, (आ) उपात्तविषयम् अपादानम्, तथा च (इ) अपेक्षितक्रियम् अपादानम् । एतानि त्रीणि अपि अपादानानि प्रकृतसूत्रेणैव सिद्ध्यन्ति । एतेषाम् अर्थाः, उदाहरणानि च एतादृशानि -
१. निर्दिष्टविषयम् अपादानम्
यत्र अपायस्य साक्षात् (प्रत्यक्षरूपेण) निर्देशः दृश्यते, तत् अपादानम् निर्दिष्टविषयम् अपादानम् इत्युच्यते । यथा - वृक्षात् पर्णं पतति, ग्रामाद् आगच्छति, पर्वताद् अवरोहति - इत्यादिकम् ।
२. उपात्तविषयम् अपादानम्
उपात्तम् इत्युक्ते कथञ्चित् प्राप्तम् । यत्र अपायस्य साक्षात् (प्रत्यक्षरूपेण) निर्देशः न वर्तते, परन्तु अन्यस्यां कस्यांश्चित् क्रियायाम् "अपायः" गर्भितः अस्ति (इत्युक्ते तस्याः क्रियायाः माध्यमेन अपायः जायते), तत्र विद्यमानम् अपादानम् उपात्तविषयम् अपादानम् अस्ति इत्युच्यते । यथा - बलाहकात् विद्युत् विद्योतते (The lightening shines from the clouds) । अत्र विद्योतते इति मुख्या क्रिया अस्ति । परन्तु अस्याः क्रियायाः पूर्त्यर्थम् विद्युतः मेघात् निष्क्रमणम् अपि भवति । अनेन प्रकारेण अत्र मेघात् विद्युतः अपायः अप्रत्यक्षरूपेण विद्योतते अनया क्रियया प्रदर्शितः वर्तते । अतः अत्र "उपात्तविषयम् अपादानम् अस्ति" इति स्वीक्रियते । एवमेव, कुसुलात् पचति इत्यस्य अर्थः "कुसुलदेशात् पचनसामग्रीम् आनीय पचति" इति अस्ति । अत्रापि मुख्यक्रिया पचति इति अस्ति, तथापि अस्यां क्रियायाम् "पचनसामग्रेः कुसुलदेशात् पृथक्करणम्" इति अपायः अपि गर्भितः वर्तते । अतः इदम् अपि उपात्तविषयकस्य अपादानस्य उदाहरणम् ।
३. अपेक्षितक्रियम् अपादानम्
यत्र वाक्ये काऽपि क्रिया निर्दिष्टा नास्ति, परन्तु सन्दर्भं दृष्ट्वा समुचितायाः क्रियायाः अध्याहारं च कृत्वा तस्याः आधारेण अपायस्य ज्ञानं भवति, तत्र अपेक्षितक्रियम् अपादानम् अस्ति इत्युच्यते । यथा - कुतो भवान् ? अहं पाटलीपुत्रात् इत्यस्मिन् संवादे न काचित् क्रिया स्पष्टरूपेण दृश्यते । परन्तु अत्र सन्दर्भं दृष्ट्वा "इयं चर्चा आगमनक्रियायाः सन्दर्भेण अस्ति" इति निर्णयः भवितुम् अर्हति । अस्याम् आगमनक्रियायाम् पाटलीपुत्रपदार्थस्य अवधिभूतत्वात् अपादानसंज्ञा अपि जायते । इदम् अपेक्षितक्रियम् अपादानम् ।
प्रौढविषयःजुगुप्साविरामप्रमादार्थानाम् उपसङ्ख्यानम् इति वार्त्तिकस्य अनावश्यकता
प्रकृतसूत्रस्य भाष्ये भाष्यकारेण जुगुप्साविरामप्रमादार्थानाम् उपसङ्ख्यानम् इति वार्त्तिकं अवश्यं पाठितम् अस्ति; परन्तु तत्रैव अग्रे सः इदं वार्त्तिकम् अनावश्यकम् अस्ति इत्यपि ब्रूते -
तत्तर्हीदं बहु वक्तव्यम् ? न वक्तव्यम् । इह तावद् - अधर्माज्जुगुप्सते अधर्माद्बीभत्सते इति। य एष मनुष्यः प्रेक्षापूर्वकारी भवति, स पश्यति - दुःखोऽधर्मो नाऽनेन कृत्यमस्तीति । स बुद्ध्या संप्राप्य निवर्तते । तत्र ध्रुवमपायेऽपादानमित्येव सिद्धम्। इह धर्माद्विरमति धर्मान्निवर्तते इति। धर्मात्प्रमाद्यति धर्मान्मुह्यतीति। इह य एष मनुष्यः संभिन्नबुद्धिर्भवति स पश्यति - नेदं किंचिद्धर्मो नाम नैनं करिष्यामीति । स बुद्ध्या संप्राप्य निवर्तते । तत्र ध्रुवमपायेऽपादानमित्येव सिद्धम् । - महाभाष्यम्
अत्र भाष्यकारस्य आशयः अयम् - जुगुप्सा, विरामः, तथा च प्रमादः इत्येताभिः क्रियाभिः उपात्तविषयम् अपादानं दीयते, यत् सूत्रस्यैव आधारेण ज्ञापयितुम् शक्यम् । तत्कथम् इति चेत्, पापात् जुगुप्सति इत्यत्र आदौ बुद्धौ अहं पापं न करिष्यामि इति निर्णयं कृत्वा, ततः पापात् स्वस्य पृथक्करणं क्रियते, अतः जुगुप्सक्रियायाम् अपायः अवश्यमेव गर्भितः वर्तते । एवमेव, विरामस्य प्रमादस्य चापि विषये बुद्ध्याः निवृत्तिः अवश्यं भवति, अतश्च तत्रापि अपायः अवश्यमेव गर्भितः अस्ति इति भाष्यकारस्य आशयः अस्ति । अनेन प्रकारेण तिसृषु अपि क्रियासु अपायस्य उपस्थितित्वात्, ध्रुवमपायेऽपादानम् १.४.२४ इति प्रकृतसूत्रेणैव त्रयाणाम् अपि विषयाणाम् सन्दर्भेण अपादानसंज्ञा सम्भवति, तदर्थम् पृथक् वार्त्तिकम् अनावश्यकम् एव ज्ञेयम् - इति निर्णयः भाष्यकारेण अत्र दत्तः अस्ति ।

In denoting the सम्प्रदान-कारक -- कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् १.४.३२, the ४th case-affix of the Dative is used after the noun.
Ex. उपाध्यायाय गां ददाति 'He gives a cow to the teacher' देवदत्ताय रोचते 'it pleases Devadatta' १.४.३३ पुष्पेभ्यः स्पृहयति १.४.३६ 'he desires flowers.'
Vart:- The fourth case-affix should be employed when the sense is that of 'for the purpose thereof' as यूपाय दारु 'wood is for making posts.' कुण्डलाय हिरण्यं 'gold used for the purpose of making ear-ring.' रन्धनाय स्थाली 'pot for the sake of cooking.' अवहननायोलूखलं 'mortar for the sake of threshing.'
Vart:- The verb क्लृप and other verbs meaning 'to be fit or adequate for, result in, bring about, accomplish, produce, tend to,' govern the dative case: as, मूत्राय कल्पते यवागूः 'the barley gruel tends to produce urine.' So elso मूत्राय संपद्यते जायते वा यवागुः.
Vart:- The fourth case-affix is employed with the force of 'indicating a portent or calamity.' as.
वाताय कपिला विद्युदातपायाति लोहिनी ॥
पीता वर्षाय विज्ञेया दुर्भिक्षाय सिता भवेत् ॥
'The reddish lightening portends wind, extremely red indicates heat, yellow portends rain and white lightening prognosticates famine.'
Vart:- The fourth case-affix should be employed in connection with the word हितः as गोभ्योहितं 'good for cows.'

कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम्

अभिप्रैति इति शब्दस्य अर्थः
सूत्रे विद्यमानस्य अभिप्रैति इति शब्दस्य अर्थः अभिसम्बध्नाति इति दीयते । दानं दत्त्वा कर्ता कर्मसंज्ञकपदार्थस्य येन सह सम्बन्धं प्रस्थापयितुम् इच्छति, तस्य प्रकृतसूत्रेण सम्प्रदानसंज्ञा भवति इति अत्र आशयः वर्तते । यथा, राजा उपाध्यायाय गां ददाति इत्यत्र गोपदार्थः कर्मसंज्ञकः । दानक्रियया राजा अस्य गोपदार्थस्य उपाध्यायेन सह सम्बन्धं स्थापयति; अतः अत्र दानक्रियायाः कृते उपाध्यायस्य सम्प्रदानसंज्ञा भवति । किञ्च, अस्मिन् कार्ये कर्मसंज्ञकपदार्थस्य साहाय्यं स्वीक्रियते, अतः ददाति इत्यस्याः क्रियायाः कर्मपदम् अभिप्रैति इति क्रियायाः करणत्वरूपेण विधीयते । अनेन प्रकारेण " राजा गवा उपाध्यायम् अभिप्रैति" इत्यस्यैव अर्थस्य निर्देशार्थम् राजा गाम् उपाध्यायाय ददाति इति वाक्यं सिद्ध्यति । अतएव प्रकृतसूत्रे काशिकाकारः कर्मणा करणभूतेन कर्ता यम् अभिप्रैति इति अर्थं व्याचष्टे ।

दानम् इति शब्दस्य व्याख्या
भट्टोजिदीक्षितः प्रौढमनोरमायां दानशब्दस्य व्याख्याम् इत्थं ददाति - दानं च अ-पुनर्ग्रहणाय, स्व-स्वत्व-निवृत्तिपूर्वकम् पर-स्वत्व-उपादानम् । यत्र स्वस्य कस्यचन पदार्थस्य त्यागं कृत्वा (इत्युक्ते "सः पदार्थः मया पुनः न स्वीकरिष्यते" इति निश्चित्य) तस्य पदार्थस्य विषये कस्यचन अन्यस्य स्वामित्वं स्वीक्रियते, तत्रैव "दानम्" भवति इति उच्यते । यदि एतादृशः "नियतत्यागः" नास्ति, इत्युक्ते यदि किञ्चित् कालं यावत् एव स्वस्य किञ्चन वस्तु अन्यस्य कृते दीयते, तर्हि तत्र तत् कर्म "दानकर्म" नाम्ना नैव स्वीक्रियते, अतश्च तत्र प्रकृतसूत्रस्य प्रयोगः अपि न भवति । अतएव देवदत्तः रजकस्य वस्त्रं ददाति इति प्रयोगः क्रियते । देवदत्तः स्वस्य वस्त्रस्य त्यागं नैव करोति अपितु केवलं क्षालनार्थं तत् रजकस्य समीपे स्थापयति, अतः रजकस्य सम्प्रदानसंज्ञा नैव भवितुम् अर्हति इति अत्र आशयः अस्ति ।

सम्प्रदानम् इति अन्वर्थसंज्ञा उत न ?
यद्यपि सूत्रे पाणिनिमहर्षिभिः दानकर्मणा इति स्पष्टरूपेण नोच्यते, तर्ह्यपि प्रकृतसूत्रस्य प्रयोगः दानक्रियायाः सन्दर्भेण एव भवति इति अत्र काशिकाकारस्य मतम् अस्ति । तस्य पुष्ट्यर्थम् सः सम्प्रदानसंज्ञाम् अन्वर्थसंज्ञारूपेण स्वीकरोति । सम्प्रदानम् इत्यस्याः संज्ञायाः व्युत्पत्तिः - सम्यक् प्रदीयते अस्मै तत् सम्प्रदानम् - इति दानकर्मणः सन्दर्भेण एव दीयते, अतः अस्य सूत्रस्यापि प्रयोगः दानकर्मणः सन्दर्भेण एव स्यात् - इति काशिकाकारस्य आशयः वर्तते । परन्तु प्रकृतसूत्रस्य भाष्ये एतादृशः अन्वर्थतायाः आग्रहः न दृश्यते । किञ्च, भाष्यकारेण खण्डिकोपाध्याय शिष्याय चपेटिकां ददाति (The teacher gives a slap to the student) इत्येताः प्रयोगाः स्वयं कृताः सन्ति । अत्र यद्यपि ददाति इति क्रियापदं विद्यते तथापि अत्र "दानकर्म" नास्ति । एतादृशाः प्रयोगाः अपि भाष्यसम्मताः एव, अतश्च प्रकृतसूत्रस्य प्रयोगः दानकर्मं विहाय अन्येषु स्थलेषु अपि सम्भवति इति बहवः वैयाकरणाः मन्यन्ते । अतएव पिता पुत्राय पत्रं लिखति, माता बालकाय अपूपान् पचति इत्यादयः प्रयोगाः अपि सङ्गच्छन्ते । किञ्च, अस्मिन् पक्षे देवदत्तः रजकाय वस्त्रं ददाति इत्यपि प्रयोगः उचितः एव । अतः अस्मिन् पक्षे देवदत्तः रजकस्य वस्त्रं ददाति इति प्रयोगस्य साधुत्वम् - "सम्प्रदानस्य अविवक्षायां शेषत्वविवक्षया षष्ठी शेषे २.३.५० इत्यनेन षष्ठी भवति" - इति दीयते ।

वार्त्तिकम् - क्रियया यमभिप्रैति सोऽपि सम्प्रदानम्
यत्र वाक्ये कर्मपदं न विद्यते, तत्र कर्ता क्रियया स्वस्य सम्बन्धं येन सह स्थापयितुम् इच्छति, तस्य अपि सम्प्रदानसंज्ञा भवति - इति अस्य वार्त्तिकस्य अर्थः । यत्र कर्मपदं विद्यते तत्र तु कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् १.४.३२ इत्यनेनैव प्राप्ता सम्प्रदानसंज्ञा अनेन वार्त्तिकेन अकर्मकधातूनां सन्दर्भेण अपि विधीयते । अस्य व्याख्यानेषु उपलब्धानि उदाहरणानि एतादृशानि -
१. श्राद्धाय निगर्हते - "श्राद्धस्य निन्दां करोति" इति अस्य अर्थः । कश्चन देवदत्तः श्राद्धादेः कार्यस्य यदा निन्दां करोति तदा तेन निन्दाकर्मणा सः "मम अस्मिन् श्राद्धे विश्वासः नास्ति / इदं श्राद्धं मम मतेन न सम्यक् कृतम्" इत्यादिप्रकारेण श्राद्धक्रियया सह स्वस्य सम्बन्धं प्रस्थापयति । अतः अत्र क्रियया यमभिप्रैति सोऽपि सम्प्रदानम् इति वार्त्तिकेन श्राद्धपदार्थस्य सम्प्रदानसंज्ञा विधीयते ।
२. युद्धाय सन्नह्यते -"युद्धस्य निश्चयं करोति / युद्धार्थम् सज्जः भवति" इति अस्य अर्थः । अत्र सैनिकः "अहं युद्धं करोमि" इति निश्चयेन युद्धेन सह स्वस्य सम्बन्धं प्रस्थापयति, अतः अत्रापि अनेन वार्त्तिकेन युद्धपदार्थस्य सम्प्रदानसंज्ञा विधीयते ।

३. पत्ये शेते - "पत्या सह शेते / पतिम् अनुकूलयितुयम् शेते" इति अस्य अर्थः । अत्र पत्नी शयनक्रियया पत्या सह स्वस्य सम्बन्धं योजयति, अतः अत्रापि पतिपदार्थस्य अनेन वार्त्तिकेन सम्प्रदानसंज्ञा भवति ।
वस्तुतस्तु भाष्यकारेण तु इदं वार्त्तिकम् "अनावश्यकम्" इति उक्त्वा प्रत्याख्यातम् अस्ति । भाष्यकारस्य मतेन, सूत्रे विद्यमानः कर्मणा इति शब्दः क्रियायाः अपि अवश्यमेव ग्रहणं करोति, अतः एतानि उदाहरणानि अपि सूत्रस्यैव आधारेण साधुत्वं प्राप्नुवन्ति, तदर्थम् वार्त्तिकम् नैव आवश्यकम्, इति । अस्मिन् विषये अधिकं पिपठिषवः अस्य सूत्रस्य भाष्यं पश्येयुः ।
वार्त्तिकम् - यजेः कर्मणः करणसंज्ञा वक्तव्या संप्रदानस्य च कर्मसंज्ञा
यज् १.११५७ (यज्ञं करोति इत्यर्थः) अस्य धातोः कर्मपदस्य करणसंज्ञा भवति, तथा च सम्प्रदानस्य कर्मसंज्ञा भवति । अस्य उदाहरणं भाष्ये दीयते - पशुना रुद्रं यजते - इति । कस्मिंश्चित् यज्ञे रुद्रं मोदयितुम् पशोः बलिः दीयते चेत्, अत्र दानकर्मणि पशुः इति वस्तुतः कर्मपदम्, तथा च रुद्रः इति सम्प्रदानसंज्ञकं स्यात्, येन पशुम् रुद्राय ददाति इति प्रयोगः सिद्ध्यति । परन्तु अत्र दा-धातोः स्थाने यदि यज्-धातोः प्रयोगः क्रियते, तर्हि अनेन वार्त्तिकेन पशु इति कर्मपदस्य करणसंज्ञा, तथा च रुद्र इति सम्प्रदानस्य कर्मसंज्ञा भवति, येन पशुना रुद्रं यजते इति प्रयोगः सङ्गच्छते ।
प्रौढविषयः सम्प्रदानस्य त्रयः भेदाः
वाक्यपदीये भर्तृहरिणा सम्प्रदानस्य त्रयः भेदाः निर्दिष्टाः वर्तन्ते । तत्रस्था कारिका इयम् -
अनिराकरणात्कर्तुस्त्यागाङ्गं कर्मणेप्सितम् ।
प्रेरणानुमतिभ्यां च लभते संप्रदानताम् ॥ वाक्यपदीये ३.७.१२९
अन्वयः -कर्तुः कर्मणा ईप्सितं त्यागाङ्गम् अनिराकरणात्, प्रेरण-अनुमतिभ्याम् च सम्प्रदानतां लभते ।
अत्र विद्यमानः त्यागाङ्गम् इति शब्दः दानग्राहकस्य, इत्युक्ते "यः दानं स्वीकरोति" (यथा, उपाध्यायः) तस्य निर्देशं करोति । कर्मणा ईप्सितम् इति अस्य त्यागाङ्गस्य विशेषणम् । यत् त्यागाङ्गम् (दान)कर्मणा ईप्सितम्, तत् त्रिभिः प्रकारैः सम्प्रदानसंज्ञां लभते - इति अस्याः कारिकायाः आशयः । तदित्थम् -
१. अनिराकरणात् - यत्र त्यागाङ्गं न हि किञ्चन याचते, न च दानक्रियात् पूर्वम् त्यागाङ्गस्य अनुमतिः स्वीक्रियते, न च दत्तं दानम् त्यागाङ्गं त्यजति - तत्र तस्य त्यागाङ्गस्य सम्प्रदानसंज्ञा अनिराकरणात् भवति । यथा - भक्तः ईश्वराय पुष्पाणि ददाति । अत्र ईश्वरः न हि पुष्पाणि याचते, न च ईश्वरं पृष्ट्वा तस्मै पुष्पाणि दीयन्ते, न च ईश्वरः अर्पितानि पुष्पाणि निराकरोति । अतः अत्र ईश्वरपदार्थस्य सम्प्रदानसंज्ञा अनिराकरणात् भवति ।
२. प्रेरणात् - यत्र याचकेन पुनः पुनः पृष्टे सति, याचकस्य प्रार्थनया प्रेरणं प्राप्य तस्मै दानं दीयते, तत्र याचकस्य सम्प्रदानसंज्ञा प्रेरणात् भवति । यथा - धनिकः माणवकाय भिक्षां ददाति । अत्र माणवकेन पुनः पुनः पृष्टे सति तस्य स्थितिं दृष्ट्वा धनिकः तस्मै भिक्षां ददाति, अतः अत्र माणवकस्य सम्प्रदानसंज्ञा प्रेरणात् भवति ।

३. अनुमानात् / अनुमतेः - यत्र त्यागाङ्गेन कृतस्य कस्यचित् कर्मणः कृते तस्मै दक्षिणास्वरूपेण, उपायनस्वरूपेण (gift) वा किञ्चित् दीयते, तथा च तस्य दानस्य अस्वीकरणम् अपि त्यागाङ्गः कर्तुं शक्नोति, तत्र त्यागाङ्गस्य सम्प्रदानसंज्ञा अनुमतेः भवति । यथा, पिता उपाध्यायाय गां ददाति । अत्र उपाध्यायेन पाठनादिकं कार्यं किञ्चित् कृतम् अस्ति, अतः दक्षिणास्वरूपेण पिता उपाध्यायाय् गां ददाति - इति आशयः वर्तते । किञ्च, यदि उपाध्यायः इदानीं गां न इच्छति, तर्हि अस्य दानस्य अस्वीकारम् अपि सः कर्तुम् अर्हति । अतः अत्र उपाध्यायस्य सम्प्रदानसंज्ञा अनुमतेः भवति ।
अस्मिन् विषये अधिकं पिपठिषवः वाक्यपदीयम्, अथवा प्रकृतसूत्रस्य पदमञ्जरीव्याख्यानं पश्येयुः ।

शिक्षकः। कस्मैचिज्जनाय नारङ्गं दानीयं चेत् कथं दद्याः।
कौतुकः। गृहाणेदं नारङ्गम्।
शिक्षकः। नैवम्। अधिवक्तृवद्।
कौतुकः। रामनरेशस्य पुत्रोऽहं कौतुकः गुर्जरप्रदेशस्य कर्णावतीनदरस्य वास्तव्यः स्वेच्छया जाग्रदवस्थायां न कस्यचिदपि कथनस्य पुरस्सरं भये वैतत् नारङ्गाख्यं फलं यस्य सकलं स्वामित्वं ममाधिकारे अस्ति सबीजरसत्वङ्मांसं तुभ्यं ददामि। तथैव च तुभ्यं पूर्णाधिकारमपि यच्छामि यत्त्वं स्वेच्छयेदं फलं कर्तयितुं निष्कोशयितुं क्षेप्तुं धेनवे वा दातुं शक्नोषि तथा त्वं स्वेच्छयेदं फलम् अन्यस्मै कस्मैचिद् दातुं शक्नोषि।
इत्थमहम् उद्घोषयामि यद् अस्मात् कालात् परमिदं फलं विना केनापि विवादेन मम स्वीकृत्यैव त्वदधीनं भविष्यति तथा च मम कोऽप्यधिकारः अस्मिन् फले न भविष्यति।
शिक्षकः। 😳😳

#hasya

नमः संस्कृताय 🙏
30.12.2024.
इन्दुवासरः

सुभाषितम् --

गुणैरुत्तमतां याति
नोच्चैरासनसंस्थितः l
प्रासादशिखरस्थोऽपि
काकः किं गरुडायते ll

पदविभागः --

गुणैः, उत्तमताम्, याति, न, उच्चैः, आसनसंस्थितः, प्रासादशिखरस्थः, अपि, काकः, किम्, गरुडायते l

अन्वयः --

(मनुष्यः स्वस्य) गुणैः (एव) उत्तमतां याति, उच्चैः आसनसंस्थितः (इति कारणेन) न l प्रासादशिखरस्थः अपि काकः गरुडायते किम् l

सरलार्थः --

मनुष्यः स्वस्य गुणैः एव श्रेष्ठतां प्राप्नोति, न तु उन्नतस्थाने उपविष्टः इति कारणेन l प्रासादस्य शिखरे उपविष्टः सन्, काकः गरुडः न भवति l

One becomes the best by virtues, and not by being seated on a high position. A crow cannot become an eagle, by being seated on the top of a palace.

धन्यवादाः 🙏

वाक्याभ्यासः - ०१

लटि -
ईश्वरः सर्वं जानाति । ईश्वरेण सर्वं ज्ञायते ।

पण्डिताः वेदं पठन्ति ।
पण्डितैः वेदः पठ्यते ।

दाता रूप्यकाणि यच्छति ।
दात्रा रूप्यकाणि दीयन्ते ।

बालाः मधुराणि इच्छन्ति ।
बालैः मधुराणि इष्यन्ते ।

शुनकाः मार्गं जिघ्रन्ति ।
शुनकैः मार्गः घ्रायते ।

महिलाः संस्कृतगीतं गायन्ति ।
महिलाभिः संस्कृतगीतं गीयते ।

संस्कृतप्रेमिणः वाक्यानि लिखन्ति ।
संस्कृतप्रेमिभिः वाक्यानि लिख्यन्ते ।

कामान्धाः दोषान् न पश्यन्ति ।
कामान्धैः दोषाः न दृश्यन्ते ।

वृद्धाः अपि संस्कृतशिक्षणाय प्रयतन्ते ।
वृद्धैः अपि संस्कृतशिक्षणाय प्रयत्यते ।
****
*नारदः*

चन्दनकर्दमकलहे भेको माध्यस्थ्यमापन्नः ।
ब्रूते पङ्कनिमग्नः कर्दमसाम्यं न चन्दनं वहति ॥
 कदाचित् चन्दनकर्दमयोः कलहः प्रवृत्तः - ‘आवयोः कतरः श्रेयान्’ इति । तदा कश्चन मण्डूकः माध्यस्थ्यम् आवहत् । मण्डूकः कर्दमप्रियः, कर्दमवासी च इति सर्वे जानन्ति एव । सः अवदत् - ‘चन्दनं कर्दमसाम्यं वोढुं न अर्हति । अतः कर्दमः एव श्रेयान्’ इति । यः चन्दनमूल्यम् एव न जानाति तस्य निर्णयः एतस्मात् भिन्नं भवितुं न अर्हति खलु ? एषु दिनेषु एतादृशः व्यवहारः आधिक्येन दृश्यते लोके ।

माधुर्यकादम्बिनी
अहन्ता लौकिकविषयत्वे चेत्संसार परमार्थिकतायां तु मोक्षः।
___
अहङ्कारस्य द्वे वृत्ती अहन्ता ममता च इति । तयोर्ज्ञानेन लयो मोक्षः, देहगेहादिविषयत्वे बन्धः, अहं प्रभोर्जनः सेवकोऽस्मि सेव्यो मे प्रभुर्भगवान् सपरिकर एव रूपगुणमाधुरीमहोदधिरिति पार्षदरूपविग्रहभगवद्विग्रहादिविषयत्वे प्रेमा । स हि बन्धमोक्षाभ्यां विलक्षण एव पुरुषार्थचूडामणिरित्युच्यते ।

तत्र क्रमः । अहन्ताममतयोर्व्यवहारिक्यामेव वृत्तावतिसान्द्रायां सत्यां संसार एव । अहं वैष्णवो भूयासं प्रभुर्मे भगवान् सेव्यो भवत्विति यादृच्छिक्यां श्रद्धाकणिकायां सत्यां तद्वृत्तेः पारमार्थिकत्वगन्धे भक्तावधिकारः । ततः साधुसङ्गे सति पारमार्थिकत्वगन्धस्य सान्द्रत्वं । ततो भजनक्रियायामनिष्ठितायां सत्यां तयोः परमार्थे वस्तुन्येकदेशव्यापिनी वृत्तिः व्यवहारे पूर्णैव । तस्यां निष्ठितायां परमार्थे बहुलदेशव्यापिनी व्यवहारे प्रायिक्येव । रुचावुत्पन्नायां परमार्थे प्रायिक्येव वृत्तिर्व्यवहारे तु बहुदेशव्यापिनी । आसक्तौ जातायां परमार्थे पूर्णा व्यवहारे तु गन्धमात्री । भावे तु परमार्थ एवात्यन्तिकी वृत्तिर्व्यवहारे तु बाधितानुवृत्तिन्यायेनाभासमयी । प्रेमणि तयोरहन्ताममतयोर्वृत्तिः परमार्थे परमात्यन्तिकी व्यवहारे तु नैकापीति ।

“The ahaṅkāra has two vṛttis (functions): ahantā [i.e., I-ness, or identification) and mamatā [i.e., my-ness, or, possessiveness]. Dissolution of these two through jñāna is [called] mokṣa. Their being fixed upon objects of the senses, such as the body and home, is [called] bondage. ‘I am Prabhu’s person [i.e., I belong to Prabhu]. I am a servant, and Prabhu is my object of service. Bhagavān [i.e., Prabhu] along with his companions is verily a vast ocean of sweetness in form and qualities”—their [i.e., these two functions of the ahaṅkāra] being fixed upon the figure of a body of an associate [of Bhagavān] and upon the figure and so forth of Bhagavān [i.e., the vṛtti of ahantā functioning so as to produce identification with the body of an associate of Bhagavān, and the vṛtti of mamatā functioning so as to produce an affectionate sense of my-ness in relation to the figure, qualities, activities, and so forth of Bhagavān] is [called] prema. That [i.e., prema] is distinct from bondage and mokṣa, and is said to be the crown-jewel of puruṣārthas.

“The course [of development] in this regard [is as follows]: when the vṛttis of ahantā and mamatā are present very densely only in worldly affairs, there is only [the condition known as] saṁsāra. When a fortuitous (yādṛcchikī) particle of śrāddhā comes about, [such that one has the resolve,] ‘I shall become a Vaiṣṇava, and my master, Bhagavān, shall be my object of service,’ then those vṛttis have a trace of relation to Ultimate Reality (Paramārtha) and one has eligibility (adhikāra) for bhakti. Then, when association with sādhus occurs, density of that trace of relation to Ultimate Reality develops. Then, when unfixed (aniṣṭhitā) engagement in bhajana occurs, their [i.e., ahantā and mamatā’s] vṛttis are partially in the object, Ultimate Reality, and fully in worldliness. When that [i.e., engagement in bhajana] is fixed (niṣṭhitā), then they are extensively in Ultimate Reality and only mostly in worldliness. When ruci arises, then the vṛttis are mostly in Ultimate Reality, but [still] extensively in worldliness. When āsakti appears, then they are fully in Ultimate Reality, but [still] bearing just a trace in worldliness. In bhāva, however, the vṛttis are absolutely in Ultimate Reality, but possessed of a semblance in worldliness like the continuance of a negated entity. In prema, these vṛttis of ahantā and mamatā are absolutely to the fullest extent in Ultimate Reality and not in worldliness at all.”

https://youtu.be/eLoAZ4BUdlw?si=xYRtTA-DKOrwOjUf

नमः संस्कृताय 🙏
26.12.2024.
गुरुवासरः

सुभाषितम् --

अनुगन्तुं सतां वर्त्म
कृत्स्नं यदि न शक्यते l
स्वल्पमप्यनुगन्तव्यं
मार्गस्थो नावसीदति ll

(वल्लभदेवस्य सुभाषितावली )

पदविभागः --

अनुगन्तुम्, सताम्, वर्त्म, कृत्स्नम्, यदि, न, शक्यते, स्वल्पम्, अपि, अनुगन्तव्यम्, मार्गस्थः, न, अवसीदति l

अन्वयः --

यदि सतां वर्त्म कृत्स्नम् अनुगन्तुं न शक्यते (तर्हि ) स्वल्पम् अपि अनुगन्तव्यम् , (अनेन ) मार्गस्थः न अवसीदति l

सरलार्थः --

सज्जनानां मार्गं पूर्णतया अनुसर्तुं यदि न शक्यं तर्हि अल्पतः वा अनुसर्तव्यम् । सत्पथे विद्यमानः जनः कदापि विनष्टः न भविष्यति।

Even if it is not possible to follow the righteous path entirely, one should do it as much as he can. One who is in the righteous path, will never suffer.

धन्यवादाः 🙏

https://youtu.be/Q8JYVWIJ7Xw?si=9FLGr-rVnFcRCXw8

क्षणं प्रतिक्षणं यन्नवं नवं
तच्च सुन्दरं सच्च तच्छिवम्।
वर्षनूतनं ते शुभं मुदं
उत्तरोत्तरं भवतु सिद्धिदम्।
स्वामी तेजोमायानन्दः

Happy New Year my dear friends!
पाश्चात्यनववर्षस्य भवताम्! समेषाम्मदीयहार्दिकान्यभिनन्दनानि!

वर्षे नवेस्मिन् भवतां सुखानि यशांसि लक्ष्मीर्बहु सत्फलानि।सन्तु प्रतिष्ठा विजयो जगत्यां वर्धापनानीह सुकामना मे।।

१। राज्याङ्गानि सप्त सन्ति।
• There are seven components of a state.
• राज्य के सात अंग होते हैं।

२। राज्याभिषेकः चलति।
• The coronation ceremony is going on.
• राज्याभिषेक चल रहा है।

३। राज्यापहरणं तेन वञ्चित्वा कृतम्।
• The usurpation of the kingdom was done by him after having  deceived.
• राज्य का अपहरण उसने छल करके किया।

४। राज्यकर्ता कः अस्य देशस्य।
• Who is the ruler of this country?
• इस देश का शासक कौन है।

५। राज्यच्युतः जातः वाली स्वदोषेणैव।
•  Vali became a kingdom-loser  due to his own fault.
• वाली अपने ही दोष के कारण राज्य से च्युत हो गया।

६। राज्यतन्त्रं सुचालयन्ति मन्त्रिणः।
• The ministers are running  the administration well.
• मंत्री राज्यतंत्र को सुचारु रूप से चलाते हैं।

७। राज्यलोभः बहूनां भवत्येव।
• The greed for power exists in many.
• राज्य का लोभ कई लोगों में होता है।

८। राज्यसुखे मग्नः रावणः।
• Ravana was immersed in the pleasures of kingdom.
• रावण राज्य के सुखों में मग्न था।

९। राज्यभङ्गः प्रतिवेशिदेशस्य जातः।
• Political collapse of the neighboring country happened.
• पड़ोसी देश में राज्यकभङ्ग हो गआ।

१०। राज्यवर्धनं काङ्क्षते दुर्योधनः।
• Duryodhana desires expansion of his kingdom.
• दुर्योधन अपने राज्य के विस्तार की इच्छा रखता है।

@samvadah #vakyabhyas

१। सुखाशस्तु गृहे एव स्यात्।
• Eating peacefully happens at home only.
• सुखपूर्वक भोजन तो घर पर ही होता है।

२। सुखदा भवति ईशभक्तिः।
• Devotion to God brings contentment.
• ईश्वर की भक्ति सुखदायी होती है।

३। सुखोपविष्टः भव।
• Sit comfortably.
• सहजता से बैठो।

४। सुखैषिणः सर्वे वर्तन्ते।
• Everyone desires happiness.
• सभी सुख की कामना करने वाले होते हैं।

५। सुखदोह्या मे धेनुः।
• It is easy to milk my cow.
• मेरी गाय सुखदोह्या है।

६। सुखबोधो भवति बुद्धिमतः।
• Understanding is easy for the intelligent.
• बुद्धिमान के लिए समझना सरल होता है।

७। सुखस्पर्शः मातुः एव भवति।
• A mother's touch alone is comforting.
• केवल मां का स्पर्श ही सुखद होता है।

८। सुखसाध्यं न भवति सर्वम्।
• Not everything is attained comfortably.
• सब कुछ सुख से प्राप्त नहीं होतीं।

९। सुखभेद्याः चक्रव्यूहाः अर्जुनाय।
• The formations of the Chakravyuha are easy to penetrate for Arjuna.
• अर्जुन के लिए चक्रव्यूह भेदना सरल है।

१०। सुखायनारूढः अहं भयमुक्तः।
• Having mounted the well trained horse, I am free from fear.
• प्रशिक्षित घोड़े पर बैठा हुआ मैं भयमुक्त हूँ।

@samvadah #vakyabhyas

नमः संस्कृताय 🙏
26.12.2024.
गुरुवासरः

सुभाषितम् --

अनुगन्तुं सतां वर्त्म
कृत्स्नं यदि न शक्यते l
स्वल्पमप्यनुगन्तव्यं
मार्गस्थो नावसीदति ll

(वल्लभदेवस्य सुभाषितावली )

पदविभागः --

अनुगन्तुम्, सताम्, वर्त्म, कृत्स्नम्, यदि, न, शक्यते, स्वल्पम्, अपि, अनुगन्तव्यम्, मार्गस्थः, न, अवसीदति l

अन्वयः --

यदि सतां वर्त्म कृत्स्नम् अनुगन्तुं न शक्यते (तर्हि ) स्वल्पम् अपि अनुगन्तव्यम् , (अनेन ) मार्गस्थः न अवसीदति l

सरलार्थः --

सज्जनानां मार्गं पूर्णतया अनुसर्तुं यदि न शक्यं तर्हि अल्पतः वा अनुसर्तव्यम् । सत्पथे विद्यमानः जनः कदापि विनष्टः न भविष्यति।

Even if it is not possible to follow the righteous path entirely, one should do it as much as he can. One who is in the righteous path, will never suffer.

धन्यवादाः 🙏

उपरितनस्य सन्देशस्य सन्धिविच्छेदः


अद्य यावद् ईदृशं महाकायं सत्त्वं वयं न एक्षिष्महि ! 😲

कस्मिश्चिद् अनडुहि शाद्वले चरति सति तत्र कूर्दमानानाम् अल्पकायानां दर्दुराणां मध्य एकस्तस्य पादभारेण आक्रान्तः अमृतः । अपरे दर्दुरा गृहान् अव्राजिषुः तत्प्रवृत्तिं मात्रे अख्यन् । "मातः अद्य यावद् ईदृशं महाकायं सत्त्वं वयं न एक्षिष्महि" । तच्छ्रुत्वा दर्दुरी-उदरम्-ईषद्-आध्माय तान् अनु-युयोज "किम् एतावान् स सत्त्व आसीत्?"। ते चख्युः "एतस्मादपि महत्तरोऽभवत्" । भूयोऽप्याध्मातुं प्रवृत्ता साप्राक्षीत् - "किमेतावान्" । त ऊचुः - "मातः, उदरस्फुटनं यावदाध्मातापि तेन समत्वं नाप्स्यसि" । ततोऽखर्वेण गर्वेणाध्माता सत्युदरं स्फुटित्वा सा पञ्चत्वं जगाम ।

अद्ययावदीदृशं महाकायं सत्त्वं वयं नैक्षिष्महि ! 😲

कस्मिश्चिदनडुहि शाद्वले चरति सति तत्र कूर्दमानानामल्पकायानां दर्दुराणां मध्य एकस्तस्य पादभारेणाक्रान्तोऽमृत। अपरे दर्दुरा गृहानव्राजिषुस्तत्प्रवृत्तिं मात्रेऽख्यन् । "मातः अद्ययावदीदृशं महाकायं सत्त्वं वयं नैक्षिष्महि" । तच्छ्रुत्वा दर्दुर्युदरमीषदाध्माय ताननुयुयोज "किमेतावान्स सत्त्व आसीत्?"। ते चख्युः "एतस्मादपि महत्तरोऽभवत्" । भूयोऽप्याध्मातुं प्रवृत्ता साप्राक्षीत् - "किमेतावान्" । त ऊचुः - "मातः, उदरस्फुटनं यावदाध्मातापि तेन समत्वं नाप्स्यसि" । ततोऽखर्वेण गर्वेणाध्माता सत्युदरं स्फुटित्वा सा पञ्चत्वं जगाम ।

तात्पर्यम् -

निर्धनेन स्वसामर्थ्यं सम्यक्परिच्छिद्य व्ययः करणीयः । श्रीमता सार्धं पौरोभाग्यं कर्तुमुद्धतश्चेद्दर्दुरीव नंष्टा ।

शाद्वलः - नवतृणबहुलदेश इत्यमरः । शादो नवतृणं विद्यतेऽत्र इति शाद्बलः । दर्दुरः - दृणाति कर्णौ शब्देन इति दर्दुरः। मण्डूकः इत्यर्थः। अनडुह् - वृषभः। स्फुटनम् - विदारणम् -कुटादित्वात् ल्युटि न गुणः ।

#पद्यपाठः-१

चन्द्रं गता पद्मगुणान्न भुङ्क्ते
पद्माश्रिता चान्द्रमसीमभिख्याम् ।
उमामुखं तु प्रतिपद्य लोला द्विसंश्रयां प्रीतिमवाप लक्ष्मीः ॥
~ कालिदासः (कुमारसम्भवम्)

Hint : अत्र त्रीणि वाक्यानि सन्ति (as displayed) , अतः 3 sets of कर्तृकर्माद्यभिज्ञानं we've to do first

https://www.youtube.com/watch?v=nWHP_4CAKb8

१। भीष्मः शङ्खम् अधमत्।
• Bhishma blew the conch.
• भीष्म ने शंख बजाया।

२। निपीतं त्वया प्रदूषितं जलम्।
• The water consumed by you is contaminted.
• प्रदूषित जल तुम्हारे द्वारा पिया गया।

३। ग्रीष्मकाले पल्वलं परितः सर्वे पशवः आयान्ति।
• All the animals gather around the pond during summer.
• ग्रीष्मकालः में सभी पशु तालाब के चारों ओर इकट्ठा होते हैं।

४। सर्वा भूमिः भूकम्पनेन लोलिता।
• The entire area was shaken by the earthquake.
• पूरी भूमि भूकंप से हिल कांप गई।

५। धरणीधराः पर्वताः दुर्गाः सन्ति।
• Mountains, the bearers of the earth, are insurmountable.
• पर्वत जो धरती को थामे हुए हैं वे दुर्गम हैं।

६। क्षिप्रमेहि।
• Come quickly.
• शीघ्र आओ।

७। पुत्रमरणवार्तां श्रुत्वा मातुः हृदयं पतितम्।
• On hearing the news of her son’s death, the mother’s heart sank.
• पुत्र की मृत्यु का समाचार सुनकर माँ का हृदय बैठ गया।

८। अहं गच्छेयम् आहोस्वित् सा गच्छति।
• Shall I go, or is she going?
• मैं जाऊँ या वह जा रही है।

९। हे कृपणे मामपि देहि भोजनम्।
• Hey! miser women, feed me too.
• हे कृपणे मुझे भी भोजन दो।

१०। व्रजेत् न विवेकी दुर्मार्गम्।
• A wise person should not tread the wrong path.
• विवेकी व्यक्ति दुर्मार्ग पर नहीं चले।

@samvadah #vakyabhyas

🌿 त्यज दुर्जनसंसर्गं भज साधुसमागमम्।
कुरु पुण्यमहोरात्रं स्मर विष्णुं सनातनम्॥

🌞 दुर्जनसंसर्गं दुष्टसङ्गं त्यज। साधुसमागमं सज्जनसम्मेलनं भज उपगच्छ। अहोरात्रम् आदिवसं पुण्यं कुरु। सनातनं नित्यं विष्णुं स्मर।

🌷दुष्टों के संग को त्यागो। सज्जनों के संग को अपनाओ। दिन-रात पुण्य करो। सनातन भगवान विष्णु का स्मरण करो।

🌹 Abandon the company of the wicked. Accompany the assembly of the good. Perform virtuous deeds all day. Remember the eternal Vishnu.

📍नारदपुराणम् । १।१६।१७॥ #Subhashitam

त्रिचक्रीयवाहनचालकस्य विवाहः प्रचलन् आसीत्। यदा कन्या मण्डपम् आगत्य स्वस्थान उपाविशत् तदा सोऽब्रवीत् किञ्चिद् उपस्रियताम् अन्यैकाऽप्युपवेष्टुं शक्ष्यति।

विवाहः स्थगितः।

#hasya

अस्थूलश्चाणुश्चैव स्थूलोऽणुश्चैव सर्वतः ।
अवर्णः सर्वतः प्रोक्तः श्यामो रक्तान्तलोचनः ।
ऐश्वर्ययोगाद्भगवान् विरुद्धार्थो ऽभिधीयते ॥
२,१।२४२ ॥
तथापि दोषाः परमे नैवाहार्याः कथञ्चन ।
गुणा विरुद्धा अप्येते समाहार्याः समन्ततः ॥
कुर्मपुराणे

“Said to be in all respects non-gross and non-subtle as well as gross and subtle, in all respects colorless as well as swarthy and of eyes with reddish corners—by virtue of his capability (aiśvarya), Bhagavān is described as an entity possessed of contradiction [i.e., one in whom contradictory characteristics coexist]. Nevertheless, faults are never to be ascribed to the Supreme by any means. Even these contradictory qualities are to be fully integrated [in him, i.e., understood to coexist and function cooperatively].”

https://www.youtube.com/watch?v=QCDY94aKOM4 #saralavyakaranam

मिथो विरोधिनोऽप्यत्र केचिन्निगदिता गुणाः ।
हरौ निरङ्कुशैश्वर्यात्कोऽपि न स्यादसम्भवः ॥
२,१।२४१ ॥
mitho virodhino’py atra kecin nigaditā guṇāḥ |
harau niraṅkuśaiśvaryāt ko’pi na syād asambhavaḥ ||
(Bhakti-rasāmṛta-sindhu: 2.1.241)

“Although some of the aforementioned qualities [of Hari] are contradictory to one another, no sort of impossibility can exist in Hari on account of [his] unchecked capability (aiśvarya) [i.e., his being capable of subduing all and his being the shelter of all].”

१। विहगैरभिनादितम् इदं वनं प्रातःकाले।
• This forest is resonant with birds' sounds in the morning.
• यह वन प्रातःकाल में पक्षियों की ध्वनियों से गूंज रहा है।

२। मत्तः भृङ्गराजः पुष्परसं चूषति।
• The intoxicated bumblebee sucks nectar of the flowers.
• मतवाला भृंगराज पुष्पों का रस चूसता है।

३। द्विजगणाः देशान्तरगमनं कुर्वन्ति।
• The flocks of birds migrate to other countries.
• पक्षियों के समूह अन्य देशों की ओर गमन करते हैं।

४। सर्वथा अनिन्दिता अस्ति माता सीता।
• Mother Sita is absolutely blameless.
• माता सीता सर्वथा निर्दुष्ट हैं।

५। पक्षवातैः धान्यानि विकीर्णानि।
• The grains were scattered by the wind of birds' wings.
• पक्ष जनित वायु से धान्य बिखर गए हैं।

६। मेघाः जलं मुमुचुः।
• The clouds pour rain.
• मेघों ने जल बरसाया।

७। तरस्विनी भद्रकाली राक्षसं हन्ति।
• The fierce Bhadrakali kills the demon.
• तरस्विनी भद्रकाली राक्षस का वध करती हैं।

८। विहङ्गसंघहीना जाता वाटिका उच्चध्वनिना।
• Due to loud sound, the garden became devoid of flock of birds.
• ऊँचे स्वर के कारण वाटिका पक्षीगणविहीन हो गई।

९। विधूतकेशी बाला केशप्रसाधनाय मातरम् आह्वयति।
• The girl with disheveled hair calls her mother for hair grooming.
• बिखरे केश वाली बालिका अपनी माँ को केश संवारने के लिए बुलाती है।

१०। प्रियभार्यस्य रामस्य पत्नी हृता रावणेन।
• That Rama, who loves his wife dearly; his wife was abducted by Ravana.
• जिनको अपनी भार्या प्रिय है उन राम की पत्नी सीता का हरण रावण द्वारा किया गया।

@samvadah #vakyabhyas

Nyaya: Insights into Indian Philosophical Pillar
 
Nyāya, one of the six orthodox schools of Indian philosophy, offers a comprehensive framework that extends beyond mere logical and epistemological dimensions, touching upon ethics, metaphysics, and the art of debate. This article aims to provide a holistic understanding of Nyāya, exploring its various facets to enrich the knowledge of scholars, students, and particularly UPSC aspirants delving into the depths of Indian philosophical traditions.

Historical Context and Evolution
Nyāya, meaning "rule" or "method," emerged around the 6th century BCE, founded by Sage Akṣapāda Gautama. The Nyāya Sūtras, attributed to Gautama, serve as the cornerstone of this philosophical system. Over centuries, Nyāya evolved, interacting with other schools of thought, leading to a rich tradition of debate and commentary, significantly shaping Indian intellectual history.

Core Philosophical Tenets
At its core, Nyāya is concerned with the means of acquiring valid knowledge (Pramāṇa). It recognizes four sources of knowledge:
Perception (Pratyakṣa): Direct sensory experience as the primary means of obtaining knowledge.
Inference (Anumāna): Logical reasoning and deduction.
Comparison (Upamāna): Knowledge derived through analogy.
Testimony (Śabda): Knowledge gained from reliable sources, including sacred scriptures.

Nyāya's Logical Framework
Nyāya's significant contribution to Indian philosophy is its rigorous logical framework. It developed a detailed system of logic and dialectics, outlining the structure of arguments, the classification of fallacies, and the rules of debate. This framework was not only used within the Nyāya school but also adopted by other philosophical traditions, facilitating cross-disciplinary dialogues and debates.

Metaphysical Insights
Beyond logic and epistemology, Nyāya offers a rich metaphysical view. It posits that understanding the nature of reality, encompassing the self, the material world, and the metaphysical, is crucial for liberation (Moksha). Nyāya's metaphysics is structured around categories (Padārthas), including substance, quality, motion, universality, particularity, and inherence, providing a comprehensive ontology.

Ethical Considerations
Nyāya philosophy extends into the realm of ethics, emphasizing the importance of righteous living and moral conduct as foundational to achieving knowledge and liberation. It advocates for a life of virtue, ethical discipline, and the pursuit of truth, aligning with the broader moral objectives of Indian philosophical traditions.

Debate and Discourse
Nyāya is renowned for its emphasis on the art of debate, advocating for a reasoned approach to the resolution of philosophical and theological questions. The Nyāya Sūtras lay down elaborate guidelines for conduct in debates, emphasizing the importance of clarity, precision, and logical consistency. This aspect of Nyāya not only enriched philosophical discourse but also fostered a culture of intellectual inquiry and debate in ancient India.

Interactions with Other Schools
Nyāya's influence is evident in its interactions with other philosophical schools, both orthodox and heterodox. It engaged in vigorous debates with Buddhist and Jain scholars, among others, leading to a dynamic exchange of ideas and the refinement of its doctrines. Over time, Nyāya merged with the Vaisheshika school, leading to the combined Nyāya-Vaisheshika system, which further enriched its philosophical outlook.

Contemporary Relevance
For contemporary scholars and UPSC aspirants, Nyāya offers invaluable lessons in critical thinking, logical reasoning, and the structured presentation of arguments. Its emphasis on clear reasoning and evidence-based argumentation is remarkably relevant today, providing tools for analytical thinking and effective communication.

Conclusion
Nyāya stands as a testament to the intellectual rigor and philosophical depth of Indian thought. Its comprehensive approach, encompassing logic, metaphysics, ethics, and the art of debate, offers a rich field of study for those seeking to understand the complexities of Indian philosophy. For UPSC aspirants, delving into Nyāya not only broadens their intellectual horizons but also equips them with critical thinking skills essential for their academic and professional journeys.

Categories of Nyāya-śāstra
https://www.wisdomlib.org/hinduism/essay/the-concept-of-sharira-as-prameya/d/doc1149796.html

Indian philosophy - Nyaya Sutras, Logic, Epistemology | Britannica
https://www.britannica.com/topic/Indian-philosophy/The-Nyaya-sutras

बहुसादृश्यात्मकशब्दसमूहः।!😊👍

राजाहस्सखिभ्यष्टच्

यस्य तत्पुरुषसमास्य उत्तरपदरूपेण 'राजन्', 'अहन्' उत 'सखि' एतेषु कश्चन शब्दः विधीयते, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति ।


काशिका   राजन् अहन् सखि इत्येवमन्तात् तत्पुरुषात् प्रातिपदिकात् टच् प्रत्ययो भवति। महाराजः। मद्रराजः। परमाहः। उत्तमाहः। राज्ञः सखा राजसखः। ब्राह्मणसखः। इह कस्माद् न भवति — मद्राणां राज्ञी मद्रराज्ञी, लिङ्गविशिष्टपरिभाषया प्राप्नोति ? लघ्वक्षरस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते राजशब्दस्य सवर्णदीर्घार्थं प्रथमं प्रयोगं कुर्वन्नेतद् ज्ञापयति — यस्याकारेण सवर्णदीर्घत्वं संभवति तस्येदं ग्रहणमिति॥

आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः 

काशिका   समानाधिकरण उत्तरपदे जातीये च प्रत्यये परतो महत आकारादेशो भवति। महादेवः। महाब्राह्मणः। महाबाहुः। महाबलः। जातीये — महाजातीयः। समानाधिकरणजातीययोरिति किम्? महतः पुत्रो महत्पुत्रः। लक्षणोक्तत्वात् एवात्र न भविष्यतीति चेद्, बहुव्रीहावपि न स्याद् महाबाहुरिति। तदर्थं समानाधिकरणग्रहणं वक्त व्यम्। अमहान् महान् संपन्नो महद्भूतश्चन्द्रमा इत्यत्र गौणत्वाद् महदर्थस्य न भवत्यात्वम्॥ महादात्वे घासकरविशिष्टेषूपसंख्यानं पुंवद्ववचनं चासमानाधिकरणार्थम्॥ महत्या घासो महाघासः। महत्याः करो महाकरः। महत्या विशिष्टो महाविशिष्टः॥ अष्टनः कपाले हविष्युपसंख्यानम्॥ अष्टाकपालं पुरोडाशं निर्वपेत्॥ हविषीति किम्? अष्टकपालं ब्राह्मणस्य॥ गवि च युक्ते ऽष्टन उपसंख्यानं कर्तव्यम्॥ अष्टागवेन शकटेन। युक्त इति किम्? अष्टगवं ब्राह्मणस्य। तपरकरणं विस्पष्टार्थम्॥
#samasa

श्रुतिविमृग्यश्रीहरिनामसंश्रयणमेव परममुक्तानां भजनम्—

निखिलश्रुतिमौलिरत्नमाला
द्युतिनीराजितपादपङ्कजान्त।
अयि मुक्तकुलैरुपास्यमान!
परितस्त्वां हरिनाम संश्रयामि ॥२२॥
श्रीरूपपादानां

nikhila-śruti-mauli-ratna-mālā-
dyuti-nīrājita-pāda-paṅkajānta |
api mukta-kulair upāsyamānaṁ
paritas tvāṁ hari-nāma saṁśrayāmi ||
(Stava-mālā: Nāmāṣṭaka, 1
The pure devotional service rendered by the great liberated souls: complete refuge in the Holy Name of the Lord, as sought after by all the Vedas—

The acme of all the Vedas, the Upanisads, are like a string of transcendental jewels. The tips of the toes of Your lotus feet, O Holy Name, are eternally worshipped by the radiance emanating from those jewels. You are constantly worshipped by the great liberated souls (headed by Narad and Suka, whose hearts are reposed in complete absence of worldly aspirations). Therefore, O Name Divine, I surrender unto You in every time, place, and circumstance.

—Sri Rupa Goswami
Namāshtakam

Commentary
he hari-nāma, tvām ahaṁ paritaḥ sarvabhāvena saṁśrayāmi | nikhilāḥ śruti-maulaya upaniṣadas tā eva ratna-mālās tāsāṁ dyutibhir nīrājitaḥ pāda-paṅkajayor anto nakha-rūpā sīmā yasyeti vācyena sahābhedādikaṁ bodhyam | ‘yatra mūrti-dharāḥ kalā’ iti smaraṇān mūrtānāṁ nikhilānāṁ śrutīnāṁ vedānāṁ mauliṣu śiraḥsu yā ratnamālās tābhir ity apare |
(Excerpt from the ṭīkā of Baladeva Vidyābhūṣaṇa)

“O name of Hari! In all respects (paritaḥ), I take shelter fully in you, the tips, that is, extremities in the form of the nails, of whose lotus feet are worshiped by the radiances of the jewel necklaces of foremost of all the Śrutis, that is, the Upaniṣads. Hereby, [the name’s] nondifference from the referent [i.e., Hari himself] and so forth is to be understood [i.e., is conveyed]. Based on the remembrance [i.e., the statement in SB 11.17.5], ‘Where the Vedas are present bearing forms’ (yatra mūrti-dharāḥ kalā), in another sense [the meaning is ‘you the tips of whose lotus feet are worshiped] by [the radiances of] the jewel necklaces on the heads of all the personified Vedas.’”

१। सर्वे रुद्धश्वासाः सन्तः मौनेन स्थितवन्तः आसन्।
• Everyone held their breath and stood silently.
• सभी सांस रोक कर चुपचाप ठहरे हुए थे।

२। किं तेन।
• so what?
• तो क्या।

३। क्वापि गतः सः भवतु नाम।
• Let him be gone anywhere.
• वह कहीं भी गया हो छोड़ो।

४। मया तु अयत्यत।
• I have tried.
• मेरे द्वारा तो प्रयास कर लिया गया।

५। तथा सति किं कर्तव्यम्।
• That being the case, what should be done?
• वैसा होने पर क्या करना चाहिए।

६। एवं रहसि किमर्थं रक्षितम् स्यात्।
• Why has this probably been protected in a secret place.
• ऐसे गुप्त में क्यों इसका रक्षण किया गया है।

७। अपि सुदूरात् आनीतं तेन।
• Has this been brought by him from a long distance.
• क्या उसके द्वारा बहुत दूर से लाया गया है।

८। उपशताः जनाः भोजनाय उपविशन्ति।
• Less than 100 peope are sitting for lunch.
• सौ से कुछ कम लोग भोजन करने के लिए बैठते हैं।

९। जलाभावात् कूपनिर्माणार्थं भूमिः खाता।
• Due to water shortage, in order to construct a well, ground has been dug.
• जल की न्यूनता के कारण कुआँ बनाने के लिए भूमि की खुदाई की गई।

१०। नदिकातः जलम् आनय।
• Bring water from the rivulet.
• नदिका से जल लाओ।

@samvadah #vakyabhyas

https://www.youtube.com/watch?v=w04FQy17tP0 #saralavyakaranam

बहूत्तममिदं लघुचलच्छित्रम्। सर्वे समवलोयन्त्ववश्यम्।♥️😊
संंस्कृतं सर्वस्य निदानमेव इत्यस्य मुख्यविषयोभवति।

https://youtu.be/ohdezf5C32c?si=kcorGS6zToUKpfG7&sfnsn=mo

भगवद्भक्तिहीनस्य जातिः शास्त्रं जपस्तपः ।
अप्राणस्यैव देहस्य मण्डनं लोकरञ्जनम् ॥
शुचिः सद्भक्तिदीप्ताग्निदग्धदुर्जातिकल्मषः ।
श्वपाकोऽपि बुधैः श्लाघ्यो न वेदज्ञोऽपि नास्तिकः ॥
bhagavad-bhakti-hīnasya jātiḥ śāstraṁ japas tapaḥ |
aprāṇasyaiva dehasya maṇḍanaṁ loka-rañjanam ||
śuciḥ sad-bhakti-dīptāgni-dagdha-durjāti-kalmaṣaḥ |
śvapāko’pi budhaiḥ ślāghyo na veda-jño’pi nāstikaḥ ||
(Hari-bhakti-sudhodaya: 3.11–12; cited in Mādhurya-kādambinī: 1.10; alluded to in Prārthanā: 21.2)
“The nobility, [knowledge of] śāstra, japa, and austerity of someone devoid of bhakti to Bhagavān are [like] decorations on a lifeless body [which are merely] pleasing to the world [i.e., to the public in general, but not to Bhagavān himself]. Even a purified dog-eater [i.e., an outcaste, however], the contamination of whose low-birth has been burned away by the blazing fire of pure bhakti, is praiseworthy by the wise; [whereas] even an unbelieving knower of the Veda is not [i.e., regardless of the level of one’s knowledge and the like (nobility, austerity, etc.), anyone devoid of bhakti is unworthy of praise from the wise, since their character and conduct are of no real significance to Bhagavān].”

कोपान् मुसलधारावर्षं वर्षतीन्द्रे व्रजौकसां रक्षणार्थं गोवर्धनधारणम् -

श्रीशुक उवाच -
( अनुष्टुप् )
इन्द्रस्तदाऽऽत्मनः पूजां विज्ञाय विहतां नृप ।
गोपेभ्यः कृष्णनाथेभ्यो नन्दादिभ्यश्चुकोप ह ॥ १ ॥
गणं सांवर्तकं नाम मेघानां चान्तकारिणाम् ।
इन्द्रः प्रचोदयत् क्रुद्धो वाक्यं चाहेशमान्युत ॥ २ ॥
अहो श्रीमदमाहात्म्यं गोपानां काननौकसाम् ।
कृष्णं मर्त्यमुपाश्रित्य ये चक्रुर्देवहेलनम् ॥ ३ ॥
यथादृढैः कर्ममयैः क्रतुभिर्नामनौनिभैः ।
विद्यां आन्वीक्षिकीं हित्वा तितीर्षन्ति भवार्णवम् ॥ ४ ॥
वाचालं बालिशं स्तब्धं अज्ञं पण्डितमानिनम् ।
कृष्णं मर्त्यमुपाश्रित्य गोपा मे चक्रुरप्रियम् ॥ ५ ॥
एषां श्रियावलिप्तानां कृष्णेनाध्मापितात्मनाम् ।
धुनुत श्रीमदस्तम्भं पशून् नयत सङ्‌क्षयम् ॥ ६ ॥
अहं चैरावतं नागं आरुह्यानुव्रजे व्रजम् ।
मरुद्‍गणैर्महावेगैः नन्दगोष्ठजिघांसया ॥ ७ ॥
श्रीशुक उवाच -
इत्थं मघवताऽऽज्ञप्ता मेघा निर्मुक्तबन्धनाः ।
नन्दगोकुलमासारैः पीडयामासुरोजसा ॥ ८ ॥
विद्योतमाना विद्युद्‌भिः स्तनन्तः स्तनयित्‍नुभिः ।
तीव्रैर्मरुद्‍गणैर्नुन्ना ववृषुर्जलशर्कराः ॥ ९ ॥
स्थूणास्थूला वर्षधारा मुञ्चत्स्वभ्रेष्व-भीक्ष्णशः ।
जलौघैः प्लाव्यमाना भूः नादृश्यत नतोन्नतम् ॥ १० ॥
अत्यासारातिवातेन पशवो जातवेपनाः ।
गोपा गोप्यश्च शीतार्ता गोविन्दं शरणं ययुः ॥ ११ ॥
शिरः सुतांश्च कायेन प्रच्छाद्या सारपीडिताः ।
वेपमाना भगवतः पादमूलमुपाययुः ॥ १२ ॥
कृष्ण कृष्ण महाभाग त्वन्नाथं गोकुलं प्रभो ।
त्रातुमर्हसि देवान्नः कुपिताद् भक्तवत्सल ॥ १३ ॥
शिलावर्षानिपातेन हन्यमानमचेतनम् ।
निरीक्ष्य भगवान् मेने कुपितेन्द्रकृतं हरिः ॥ १४ ॥
अपर्त्त्वत्युल्बणं वर्षं अतिवातं शिलामयम् ।
स्वयागे विहतेऽस्माभिः इन्द्रो नाशाय वर्षति ॥ १५ ॥
तत्र प्रतिविधिं सम्यग् आत्मयोगेन साधये ।
लोकेशमानिनां मौढ्याद् हनिष्ये श्रीमदं तमः ॥ १६ ॥
न हि सद्‍भावयुक्तानां सुराणामीशविस्मयः ।
मत्तोऽसतां मानभङ्‌गः प्रशमायोपकल्पते ॥ १७ ॥
तस्मात् मच्छरणं गोष्ठं मन्नाथं मत्परिग्रहम् ।
गोपाये स्वात्मयोगेन सोऽयं मे व्रत आहितः ॥ १८ ॥
इत्युक्त्वैकेन हस्तेन कृत्वा गोवर्धनाचलम् ।
दधार लीलया कृष्णः छत्राकमिव बालकः ॥ १९ ॥
अथाह भगवान् गोपान् हेऽम्ब तात व्रजौकसः ।
यथोपजोषं विशत गिरिगर्तं सगोधनाः ॥ २० ॥
न त्रास इह वः कार्यो मद्धस्ताद्रिनिपातने ।
वातवर्षभयेनालं तत्त्राणं विहितं हि वः ॥ २१ ॥
तथा निर्विविशुर्गर्तं कृष्णाश्वासितमानसः ।
यथावकाशं सधनाः सव्रजाः सोपजीविनः ॥ २२ ॥
क्षुत्तृड्व्यथां सुखापेक्षां हित्वा तैर्व्रजवासिभिः ।
वीक्ष्यमाणो दधावद्रिं सप्ताहं नाचलत् पदात् ॥ २३ ॥
कृष्णयोगानुभावं तं निशम्येन्द्रोऽतिविस्मितः ।
निःस्तम्भो भ्रष्टसङ्‌कल्पः स्वान् मेघान् संन्यवारयत् ॥ २४ ॥
खं व्यभ्रमुदितादित्यं वातवर्षं च दारुणम् ।
निशम्योपरतं गोपान् गोवर्धनधरोऽब्रवीत् ॥ ॥
निर्यात त्यजत त्रासं गोपाः सस्त्रीधनार्भकाः ।
उपारतं वातवर्षं व्युदप्रायाश्च निम्नगाः ॥ २६ ॥
ततस्ते निर्ययुर्गोपाः स्वं स्वमादाय गोधनम् ।
शकटोढोपकरणं स्त्रीबालस्थविराः शनैः ॥ २७ ॥
भगवानपि तं शैलं स्वस्थाने पूर्ववत्प्रभुः ।
पश्यतां सर्वभूतानां स्थापयामास लीलया ॥ २८ ॥
( मिश्र )
तं प्रेमवेगान् निभृता व्रजौकसो
यथा समीयुः परिरम्भणादिभिः ।
गोप्यश्च सस्नेहमपूजयन् मुदा
दध्यक्षताद्‌भिर्युयुजुः सदाशिषः ॥ २९ ॥
( अनुष्टुप् )
यशोदा रोहिणी नन्दो रामश्च बलिनां वरः ।
कृष्णमालिङ्‌ग्य युयुजुः आशिषः स्नेहकातराः ॥ ३० ॥
दिवि देवगणाः सिद्धाः साध्या गन्धर्वचारणाः ।
तुष्टुवुर्मुमुचुस्तुष्टाः पुष्पवर्षाणि पार्थिव ॥ ३१ ॥
शङ्‌खदुन्दुभयो नेदुर्दिवि देवप्रचोदिताः ।
जगुर्गन्धर्वपतयः तुंबुरुप्रमुखा नृप ॥ ३२ ॥
( मिश्र )
ततोऽनुरक्तैः पशुपैः परिश्रितो
राजन् स्वगोष्ठं सबलोऽव्रजद्धरिः ।
तथाविधान्यस्य कृतानि गोपिका
गायन्त्य ईयुर्मुदिता हृदिस्पृशः ॥ ३३ ॥


इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥
हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥

https://www.youtube.com/watch?v=hg2pnh5kCus&list=PLMpjXA1WXEym17O0MFvY9P4L417fn5lPQ&index=23

क्षुत्तृड्‍‌‌‌व्यथां सुखापेक्षां हित्वा तैर्व्रजवासिभि: । वीक्ष्यमाणो दधाराद्रिं सप्ताहं नाचलत् पदात् ॥ २३ ॥
kṣut-tṛḍ-vyathāṁ sukhāpekṣāṁ
hitvā tair vraja-vāsibhiḥ
vīkṣyamāṇo dadhārādriṁ
saptāhaṁ nācalat padāt
10.25.

Lord Kṛṣṇa, forgetting hunger and thirst and putting aside all considerations of personal pleasure, stood there holding up the hill for seven days as the people of Vraja gazed upon Him.
10.25.23

श्रीमद्विश्वनाथचक्रतिकृता सारार्थदर्षिणी

श्रुत्वृड्व्यथां हित्वेति तन्निरन्तरदर्शना- नन्दादेव यदुक्तं वैष्णवे-
"ब्रजैकावासिभिर्हर्षविस्मिताक्षैर्निरीक्षितः । गोपगोपीजनैहृष्टैरतिविस्फारितेक्षणैः । संस्तूयमानचरितः कृष्णः शैलमधारयत्" ।।

कृष्णोऽत्रसर्वाभिमुखो बभूवेति बोध्यम् । अत्र श्रीकृष्णसौन्दर्यलावण्य-पीयूषपानेन ब्रजौकसां प्रेयसीसौन्दर्यादितीत्यनेन कृष्णस्य च क्षुधादिविगमोऽभवदिति अत्र सप्ताहव्यापिन्या सांवर्त्तकमेघ-वृष्टेश्चापि यन्मायुरमण्डलं न ममज्ज तत्खलु भगवच्छक्त्यैव सद्यः पयः- शोषणादिति ज्ञेयं तथा पष्ठित्रटिकस्यैव कालस्य दिवसत्वात् घटीति प्रसिद्धा घटिका गणनेनैव ब्रजजनानां सप्तदिवससंज्ञानमभूत् इत्यपि ज्ञेयम् ।।२३

The Vrajavāsis forgot about hunger and thirst for seven days because they were immersed in the ecstatic bliss of seeing Krsna continu- ously. This is explained in the Visnu Purana:

vrajaika-väsibhir harsa-vismitākşair niriksitah gopa-gopi-janair hrstaih priti-visphäriteksanaih samstuyamāna-caritah krsnah sailam adhārayat

"Śrī Krsna held up the mountain while His praises were chanted by the Vrajavāsīs, all of whom now had the opportunity to dwell together with Him, and who glanced at Him with joyful and amazed eyes. Thus the cowherd men and women were all elated, and out of loving affection they opened their eyes wide."

It should be understood that Krşņa stood directly facing everyone. By continuously drinking the nectar of the beauty and sweetness of Krsna, the Vrajavāsīs felt no hunger, thirst or fatigue, and Śrī Krsna, by seeing the beautiful forms of His beloved gopis, also forgot about eating, drinking and sleeping. The seven days of continuous rain from the Samvartaka clouds failed to flood the district of Mathură because the Supreme Lord, simply by His icchā-śakti (Supreme will power), immediately dried up the water as it fell to the ground. For the Vrajavāsis the seven days passed as if they were one ghatika. [One ghatika equals 24 minutes]

Krşņa said, "I will protect the cowherd community (gostham) from this disturbance created by Indra because Vraja is my home (mас- charanam means mat-sharanam) and I am the master (mat-natha) of the house." The Anekartha-varga dictionary, saranam grha- raksitroh. "The word saranam can mean either home or protector."
Krsna said, "Vraja is the place where My father, brother and dear ones (mat-parigraham) live. Not only will I protect these people from this disturbance, but I protect all people even at the time of mahā-pralaya (annihilation of the universe)." To indicate this, Krsna says, "I have taken this vow (me vrata ahitah)." (18)

Hari-vamsa confirms that Śrī Krsna picked up Govardhana Hill with His left hand: sa dhrtah sangato meghair girih savyena panina, "With His left hand Krsna picked up that mountain, which was touching the clouds." With the umbrella of Giriraja, Krsna blocked the Samvartaka clouds and created a living space in the form of a house beneath the mountain. Krşņa held the mountain without any difficulty, just like a child holding a mushroom. When Krsna was preparing to lift Govardhana Hill, a partial expansion of His Yogamāyā potency named Samhariki temporarily removed all the rain from the sky so that as Krsna ran very swiftly from the porch of His house to the mountain, neither His turban nor other garments became wet.(19)

विश्वनाथचक्रवार्तीकृता सारार्थवर्षिणी

किञ्च, यतस्तत्कृतमिदमत्र सङ्कटमुपस्थितं तस्मा-. गोपाये मम शरणं गृहरूपं "शरणं गृहरक्षित्रोः" इत्यनेकार्थवर्गः । गृहस्यास्याहमेव नाथ इत्याह- मन्नाथं मम परिग्रहाः पितृभ्रातृ- प्रेयस्यादयो यत्र तत् न केवलमस्मादेव सङ्कटाद्गोपाये अपि तु सर्वस्मादपि सङ्कटान्महाप्रलयकालादपीत्याह-स प्रसिद्धोऽयं व्रतो नियमो मे मया आहितो गृहीतः ।। १८ ।।

इति स्वगतमुक्त्वा एकेन हस्तेनेति वामेनैव यदुक्तं हरिवंशे "स धृतत्सङ्गतो मेधैर्गिरिः सब्येन पाणिना । ग्रहभावं गतस्तत्र गृहाकारेण वर्चसा" इति छत्राकं शिलीन्ध्रमिव दधारेति दिधीर्घासमये योगमायांशभूतया संहारिक्या शक्त्या तावत्यपि वृष्ठिराकाश एव तथा सञ्जहे यथा स्वगृहालिन्दातिवेगेन गोवर्द्धनमुद्धर्त्तुमभिद्रुतवतो भगवत उष्णीषादिवासांस्यपि नातिस्तिमितानीति ज्ञेयम् ।। १९ ॥

तस्मान्मच्छरणं गोष्ठं मन्नाथं मत्परिग्रहम् । गोपाये स्वात्मयोगेन सोऽयं मे व्रत आहित: ॥ १८ ॥

इत्युक्त्वैकेन हस्तेन कृत्वा गोवर्धनाचलम् ।
दधार लीलया विष्णुश्छत्राकमिव बालक: ॥ १९ ॥

10.25.18-19
I must therefore protect the cowherd community by My transcendental potency, for I am their shelter, I am their master, and indeed they are My own family. After all, I have taken a vow to protect My devotees.

Having said this, Lord Kṛṣṇa, who is Viṣṇu Himself, picked up Govardhana Hill with one hand and held it aloft just as easily as a child holds up a mushroom.
#govardhan
#govardhanapuja

वने चरामो वसु चाहरामो
नदीस्तरामो न भयं स्मरामः ।
इतीरयन्तो पि वने किराता
मुक्तिं गता रामपदानुषङ्गात् ॥


This verse is said to have been recited by some hunters in a forest. The meaning of the verse is -

वने चरामः - We're , wandering in the forest
वसु चाहरामः - We're stilling money
नदीस्तरामः - We're crossing the rivers
न भयं स्मरामः - We know no fear

In this way continuously unknowingly repeating syllables rA-ma they have attain liberation due to connection with name rAma.

And this idea is not a fantasy of poet , actually we can find it in shastra mentioned that:

साङ्केत्यं पारिहास्यं वा स्तोभं हेलनमेव वा ।
वैकुण्ठनामग्रहणमशेषाघहरं विदु: ॥ १४ ॥

One who chants the holy name of the Lord is immediately freed from the reactions of unlimited sins, even if he chants indirectly [to indicate something else], jokingly, for musical entertainment, or even neglectfully. This is accepted by all the learned scholars of the scriptures.
(Here poet use yamaka alankara)

https://www.nios.ac.in/media/documents/bgp/348English/L25.pdf - About artha and shabda alankaras in sanskrit kavya. easy explanation with examples. #kavyam #alankara #yamaka #anuprasa

न चास्य कश्चिन्निपुणेन धातु-
रवैति जन्तुः कुमनीष ऊतीः।
नामानि रूपाणि मनोवचोभिः
सन्तन्वतो नटचर्यामिवाज्ञः॥३७॥
स वेद धातु: पदवीं परस्य
दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणे: ।
योऽमायया सन्ततयानुवृत्त्या
भजेत तत्पादसरोजगन्धम् ॥ ३८ ॥
भागवते तृतीयाध्याये 3.37

na cāsya kaścinnipuṇena dhātu-
ravaiti jantuḥ kumanīṣa ūtīḥ।
nāmāni rūpāṇi manovacobhiḥ
santanvato naṭacaryāmivājñaḥ॥37॥

sa veda dhātuh padavīṃ parasya
durantavīryasya rathāṅgapāṇe: ।
yo'māyayā santatayānuvṛttyā
bhajeta tatpādasarojagandham ॥ 38 ॥
bhāgavate tṛtīyādhyāye 1.3.37

Fools with poor knowledge cannot understand the transcendental nature of the forms, names and activities of the Lord, who acts like an actor in a drama. Nor can they express such things either by reasoning or by words.

But those who render selfless, uninterrupted, auspicious service to the lotus feet of Lord Krishna, who holds the wheel of the chariot in His hands, they can know the creator of the universe in His full glory, power and transcendence.
1.3.37

तद्रक्षकत्वे तत्कारुण्यमेव कारणम्—
प्राचीनानां भजनमतुलं दुष्करं शृण्वतो मे
नैराश्येन ज्वलति हृदयं भक्तिलेशालसस्य।
विश्वद्रीचीमघहर तवाकर्ण्य कारुण्यवीचीम्
आशाबिन्दूक्षितमिदमुपैत्यन्तरे हन्त शैत्यम् ॥१८॥
श्रीरूपपादानां

The cause of the Lord’s protectiveness is His mercy alone—
O destroyer of sin, my heart is averse to a trace of devotion, and it burns in the fire of hopelessness when I hear about the incomparable, formidable devotional services rendered by the great predecessor devotees. But now that I have heard about the wave of Your mercy which floods the universe, the core of my heart, sprinkled by a drop of hope, is soothed with cooling relief once again.
—Sri Rupa Goswami

उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे 2.1.56

A case-inflected word denoting subject of comparison is compounded with the words व्याघ्र 'tiger' etc., the latter being the standard of comparison and in construction with the former and the resulting compound is तत्-पुरुष ; provided that any word expressing the common characteristic (सामान्य) as explained above, is not used.
This is a modification of sůtra ५७, by which the objective would have stood first; by the present, the attribute stands second. As पुरुषोऽयं व्याघ्र इव = पुरुषव्याघ्रः 'a person-tiger' (in strength) पुरुषसिंहः
In the last sutra, the compounding was between the उपमान and the common quality. In the present, the compounding is between the उपमित and certain उपमान but never with सामान्य वचन. Therefore we can not form this kind of compound from the following sentence:- पुरुषो व्याघ्र इव शूरः 'a man strong as a tiger.' Similarly मुखपद्मम्, मुखकमलं, करकिसलयम्, पार्थिवचन्द्रम्॥
The words व्याघ्र &c. are आकृतिगणः i. e., this is a class of compound words, the fact of a word belonging to which, is known by its form, a posteriori and is not discoverable by any consideration of its constituent parts a priori.
The following is the list of such words:- १. व्याघ्र = A tiger. २. सिंह = A lion. ३. ऋक्ष = A bear. ४. ऋषभ = A bull. ५. चन्दन = Sandal. ६. वृक = A wolf. ७. वृष = A bull!. ८. वराह = A boar, hog. ९. हस्तिन = An elephant. १०. तरु = A tree. ११. कुञ्जर = An elephant. १२. रुरु = A kind of deer. १३. पृषत = The spotted antelope. १४. पुण्डरीक = A lotus flower. १५. पलाश = A tree Butea Frondosa. १६. कितव = A rogue, cheat.
आकृतिगणोऽयम्
१. मुखपद्मम् A lotus-like face.
२. मुखकमलम् A lotus-like face.
३. करकिसलयम् = Sprout-like hand, a tender hand. ४. पार्थिवचन्द्रः .

वृन्दारकनागकुञ्जरैः पूज्यमानम् 2.1.62
A case-inflected word denoting object deserving of respect is compounded with the words वृन्दारक 'eminent', नाग 'serpent or elephant', कुञ्जर 'elephant' and the resulting compound is तत्-पुरुष ।
As गोवृन्दारकः 'an excellent bull or cow.' अश्ववृन्दारकः 'an excellent horse'. So also गोनागः &c. Why do we say 'when meaning the object deserving of respect?' Observe सुसीमोनागः 'the serpent Susima.'
#paninivyakaranam
#samasa
#tatpurusha

सेयं संस्कृतभारती विजयते!
----------------------------------

साहित्यामृतवर्षणेन सुहृदां सारस्यमुल्लासय
न्त्यत्यन्तं ददती मुदञ्च सुधियां शास्त्रार्थचर्चादिना।
धर्माधर्मविवेचनेन महतां व्यातन्वती कौतुकं
चेतो रञ्जयते न कस्य मधुरा वाणी यथार्थाभिदा।।

मुक्तेर्मार्गनिदर्शिनी श्रुतिशतैः नीतेश्च सम्बोधिनी
सन्मान्यैः स्मृतिविस्तरैः सुखपथादेष्ट्री पुराणव्रजैः।
साहित्येन सुधारसं सुमनसां संस्रावयन्ती चिरात्
सेयं संस्कृतभारती विजयते सर्वासु भाषास्वपि ।।
कस्यचित्कवेः

गीर्वाणवाण्यनुरागिगणः॥ Group for those who like Samskritam pinned «॥शब्दरूपम्॥ ॥कोऽयम्॥ *किम् यत् शब्दयोरभ्यासः श्लोकरूपेण* कोऽयम् पठति सभ्राता कं तं पाठयते गुरुः । केन सुचरितो धर्मः कस्मै च रोचते धनुः ॥ कस्माद्दूरं द्विषो यान्ति कस्यैव भ्रातरस्त्विमे । कस्मिन् शक्तिः छविः शील- मेतद् ब्रूहि समासतः ॥ योऽसौ पठति सभ्राता…»

❇️सुबन्तानां सर्वनाम्नां चाभ्यासः।
राम
रामः पठति सभ्रातारं रामं पाठयते गुरुः ।
रामेणाचरितो धर्मः रामाय रोचते धनुः ॥
रामाद् दूरं द्विषो यान्ति रामस्य भ्रातरस्त्विमे ।
रामे शक्तिः छवि: शीलं हे राम, सर्वतो जहि ॥
कृष्ण
कृष्णः क्रीडति बालेषु कृष्णं माता प्रपश्यति ।
कृष्णेन गुञ्जिता वंशी दधि कृष्णाय रोचते ॥
कृष्णाद् दूरं भयं सर्वं कृष्णस्य सुहृदस्त्विमे ।
कृष्णे शोभा बलं बुद्धिः हर्षं हे कृष्ण ! वर्धय ॥
हरि
उदयते हरिः प्रातः वन्दन्ते ऋषयो हरिम् ।
हरिणा मोदते लोको हरये चार्घ्यमर्पितम् ॥
हरेः प्रकाशमाप्नोति चारोग्याय हरेः प्रभा ।
हरौ श्रद्धा ध्रुवा मे स्याद् धियं प्रेरय हे हरे ॥
रवि
उदयते रविः प्रात: वन्दन्ते ऋषयः रविम् ।
रविना मोदते लोको रवये चार्घ्यमर्पितम् ॥
रवेः प्रकाशमाप्नोति चारोग्याय रवेः प्रभा।
रवौ श्रद्धा ध्रुवा मे स्याद् धियं प्रेरय हे रवे ॥
भानु
भानुरुदयते प्रातः भानुं हि वन्दते ऋषिः ।
भानुना मोदते लोको भानवे चार्घ्यमर्पितम् ॥
भानोः प्रकाशमाप्नोति भानोsश्चारोग्यदा प्रभा ।
भानौ श्रद्धा ध्रुवा मे स्याद् भानो, प्रेरय मे धियम् ॥
भगवत्
भगवान् भावनीयो हि भगवन्तं भजे त्वहम् ।
भगवता जगद् भाति भगवते नमो नमः ॥
भगवतो नृसम्बन्धः सर्वे भगवतो जनाः।
भगवति रतिर्मे स्याद् भगवन् मां समुद्धर ॥
रमा
वन्द्या रमा रमां वन्दे श्रीरस्तु रमया सह ।
विष्णुभक्तिप्रदा तस्मात् रमायै सततं नमः ॥
रमायाः कार्यसंसिद्धिः रमायाः स्वजने कृपा ।
रमायां हि गुणाः सर्वे हे रमे देहि मे वरम् ॥
किम्
का निहन्ति दुराचारं कां हि देवाः स्तुवन्ति वै।
कया कृतानि कर्माणि कस्यै भूयो नमोनमः ॥
कस्याः प्राप्नोति संसिर्द्धि कस्याः स्तुतिर्भयापहा ।
कस्यां ध्रुवा सतां श्रद्धा चैतद् ब्रूहि समासतः ॥
यत्
या निहन्ति दुराचारं यां हि देवाः स्तुवन्ति वै ।
यया कृतानि कर्माणि यस्यै भूयो नमो नमः ॥
यस्याः प्राप्नोति संसिर्द्धि यस्याः स्तुतिर्भयापहा ।
यस्यां ध्रुवा सतां श्रद्धा सा हि देवी प्रकीर्तिता ॥
देवी
देवी हन्ति दुराचारं देवीं देवाः स्तुवन्ति वै।
देव्या कृतानि कर्माणि देव्यै तस्यै नमो नमः॥
देव्याः प्राप्नोति संसिद्धिर्देव्याः स्तुतिर्भयापहा ।
देव्यां श्रद्धा दृढ़ा मे स्याद् हे देवि, देहि मे वरम् ॥
ज्ञान
पवित्रं परमं ज्ञानं श्रद्धावाञ्ज्ञानमृच्छति ।
ज्ञानेनैव भयं नष्टं विद्या ज्ञानाय वाच्छिता ॥
ज्ञानाद् ऋते न मुक्तिः स्यात् निष्ठा ज्ञानस्य मे भवेत् ।
ज्ञाने समाप्यते कर्म हे ज्ञान, तिमिरं हर ॥
ब्रह्मन्
ब्रह्मैकं विभुरात्मा वै किं भयं ब्रह्मजानतः ? ।
जानाति ब्रह्मणा सर्वं सर्वं हि ब्रह्मणे प्रियम् ॥
न ब्रह्मणः परं किञ्चित् ब्रह्मणो नेशितादयः।
ब्रह्मणि द्योश्च भूः प्राणाः हे ब्रह्मन् दूरयद्विधाम् ॥
रूपदीपिका
#rupadipika

https://www.youtube.com/watch?v=b1twHgbmn0M

रक्षिष्यतीतिविश्वासस्य प्रकाशमाधुर्य्यम्—
तमसि रविरिवोद्यन्मज्जतामप्लवानां
प्लव इव तृषितानां स्वादुवर्षीव मेघः।
निधिरिव निधनानां तीव्रदुःखामयानां
भिषगिव कुशलं नो दातुमायाति शौरिः ॥१७॥
श्रीद्रौपद्याः

The revealed sweetness of confidence in the Lord’s protection—

Like the sun ascending through the darkness like a boat for the helplessly drowning like a raincloud of sweet waters for the parched; like a treasure for the impoverished like a physician for the deadly afflicted— the Lord Sri Krishna is now coming to bless us with all good fortune.
—Srimati Draupadi

A kavi light-heartedly for the sake of humor construes Bhagavān Viṣṇu’s entourage as being troublesome to him: his first wife (ekā bhāryā), Sarasvatī, the goddess of speech, is naturally expressive and boisterous (prakṛti-mukharā). His second wife (dvitīyā), Lakṣmī, the goddess of fortune, is naturally fickle (cañcalā). His son (putro’py eko), Pradyumna (manmatho), in whom is present an avatāra of Kāmadeva, is difficult to control, attacks everyone throughout the universe (durnivāraḥ bhuvana-vijayī), and thus creates countless difficulties that his father has to sort out. Ananta Śeṣa (śeṣaḥ), a thousand-headed serpent, serves as his bed (śayyā). His residence is in the middle of the ocean (vasati-jaladau), a naturally turbulent place. His carrier (vāhanaṁ), Garuḍa, whom he rides when he goes out, is an eagle that is naturally inimical to snakes (pannagārhiḥ). Agitated by the headache (smāraṁ smāraṁ) of the natural conflicts and inconveniences (caritaṁ) in his household (svagṛha), Bhagavān Viṣṇu (Murāriḥ) became petrified in the wooden form of Jagannāth (dārubhūto)!

विषयः - अवगत्य / अवगम्य
प्रश्नः
"बालकः पठित्वा विषयम्‌ अवगत्य परीक्षायाम्‌ उत्तीर्णः अभूत्‌" उत "बालकः पठित्वा विषयम्‌ अवगम्य परीक्षायाम्‌ उत्तीर्णः अभूत्‌" -- अनयोः कः प्रयोगः साधुः?

उत्तरम्
"बालकः पठित्वा विषयम्‌ अवगत्य परीक्षायाम्‌ उत्तीर्णः अभूत्‌" च "बालकः पठित्वा विषयम्‌ अवगम्य परीक्षायाम्‌ उत्तीर्णः अभूत्‌" -- उभौ प्रयोगौ साधू स्तः |

- गम्लृ गतौ इति भ्वादिगणीयः सकर्मकः परस्मैपदी अनिट् धातुः | अनुबन्धलोपानन्तरं गम् इति अनुनासिकान्तः लौकिकधातुः निष्पन्नः |

- अव-उपसर्गसहित-गम्-धातुतः समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्‌ (७.१.३७) इत्यनेन ल्यपि विहिते अवगत्य च अवगम्य इति रूपद्वयस्यापि सिद्धता |

- अव + गम् + ल्यप् इत्यस्यां दशायां वा ल्यपि (६.४.३८) इत्यनेन सूत्रेण अनुनासिकान्तस्य गम्-धातोः अनुनासिकलोपः भवति विकल्पेन |

- अनुनासिकस्य मकारस्य लोपः न भवति चेत्, अव + गम् + ल्यप् → अव + गम् + य → अवगम्य इति ल्यबन्तं रूपं सिद्धम् |

- अयं वैकल्पिकः अनुनासिकलोपः भवति चेत्, अव + गम् + ल्यप् → अव + ग + य इति स्तिथिः |

- तदा ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्‌ (६.१.७०) इत्यनेन ह्रस्वस्वरस्य तुक्-आगमः | ल्यप्-प्रत्ययः कृत् च पित् प्रत्ययः |

- अतः ल्यपि परे ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्‌ इत्यनेन अव + ग + य → अव + ग् अ + य → अव + ग् अ त् + य → अवगत्य इति सिध्यति |

- अनेन अव-उपसर्गपूर्वकस्य गम्-धातोः अवगत्य च अवगम्य इति रूपद्व्यमपि साधु | तथैव, आगत्य च आगम्य इत्यनयोः सिद्धत्वम् |


परिशिष्टम्

- गम्-धातुतः क्त्वा-प्रत्यये विहिते गम् + क्त्वा इत्यस्यां दशायाम्‌, अनुदात्तोपदेशवनति तनोत्यादीनामनुनासिकलोपो झलि क्ङिति (६.४.३७) इत्यनेन अनुनासिकलोपे सति गत्वा इति क्त्वान्तं रूपम् |

- धेयं यत् 'अनुदात्तोपदेश-वनति-तनोत्यादीना-मनुनासिकलोपो झलि क्ङिति' (६.४.३७) इत्यस्य कार्यं किति, ङिति, झलादि प्रत्यये परे एव | यथा, गम् + क्तवतु → ग + तवत्‌ → गतवान्/गतवती, गम् + क्त → ग + त → गतः/गता |

- ल्यप्-प्रत्ययः कित्-ङित्-भिन्नः, न झलादिः | अतः उपरितनेन सूत्रेण नित्यानुनासिकलोपो न भवति | अपि तु वा ल्यपि (६.४.३८) इत्यनेन ल्यपि परे गम्-धातोः अनुनासिकलोपः वैकल्पिकः | अस्मिन् 'अनुनासिकलोपो' इत्यस्य अनुवृत्तिः तस्मादेव पूर्वसूत्रात् |
#paninivyakaranam
#vyakaranaprashnah

अथ वासकसज्जा ।
तल्पं कल्पय दूति पल्लवकुलेरन्तर्लतामण्डपे
निर्बन्धं मम पुष्पमण्डनविधौ नाद्यापि किं मुञ्चति ।
पश्य क्रीडदमन्दमन्धतमसं वृन्दाटवीं तस्तरे
तद्गोपेन्द्रकुमारमत्र मिलितप्रायं मनः शङ्कते ॥२१२॥
श्रीरघुनाथस्य ॥
श्रीपद्यावली

O my dear messenger friend, why are you insisting on decorating Me with more flowers? Stop! Immediately prepare
the bed with tender ashoka leaves and petals in this kunja of blossoming madhavi vines. The love of My life is coming and
the bed should be ready so that He will have a comfortable place to lie down. Look! The darkness is now slowly covering
the charming Vrindavana forest. I suspect that Gopendrakumara is already on His way here to meet with Me. Therefore,
quickly get the bed ready.
–Sri Raghunathadasa
Padavali
#padyavali

https://www.youtube.com/watch?v=KH6Z8D-Ppiw
#nitishatakam
करे श्लाघ्यस्त्यागः शिरसि गुरुपादप्रणयिता
मुखे सत्या वाणी विजयि भुजयोर्वीर्यमतुलम् ।
हृदि स्वच्छा वृत्तिः श्रुतमधिगतं च श्रवणयोः
विनाप्यैश्वर्येन प्रकृतिमहतां मण्डनमिदम् ॥ नी-५३ ॥
अ: करे श्लाघ्यः त्यागः, शिरसि गुरुपादप्रणयिता, मुखे सत्या वाणी, भुजयोः विजयि अतुलं वीर्यम्, हृदि स्वच्छा वृत्तिः, श्रवणयोः अधिगतं श्रुतं च, ऐश्वर्येन विना अपि प्रकृति-महताम् इदं मण्डनम् ।
These are ornaments even without wealth for those who are naturally great: laudable renunciation for the hand, an attachment to the feet of the preceptor for the head, truthful voice for the mouth, incomparable and victorious valour for the shoulders, clean conduct for the heart, and Vedas acquired for the ears.

वेदविदः पक्षिणः - सम्भाषणसन्देशः - जनवरी २०२४

महाभारतयुद्धस्य अनन्तरम् ऋषिः शमीकः रणरङ्गं गतः। तदवसरे सः तत्र लघुपक्षिणां कूजनशब्दं श्रुतवान्। विस्मयाविष्टः सः तत्र पतिताः घण्टाः अपसारितवान्। तत्र तेन केचन पक्षिशावकाः दृष्टाः। युद्धावसरे रक्तेन, मेदसा, मांसैः च पूरितायां भूमौ यानि अण्डानि पतितानि, तानि गजघण्टाः अरक्षन्। तेभ्यः अण्डेभ्यः उत्पन्नाः शावकाः एव शमीकेन दृष्टाः आसन्।

"एते साधारणाः न। एते अवश्यमेव केचन दिव्यात्मानः भवेयुः' इति विचिन्त्य सः तान् स्वस्य आश्रमं नीत्वा जागरूकतया पोषितवान्। मुनेः परिचर्यायां पक्षिणः प्रवृद्धाः।

यदा मुनिः छात्रान् अध्यापयति स्म तदा ते अपि सर्वं शृण्वन्ति स्म। अतः ते अपि वेदान्, विविधानि शास्त्राणि च अशिक्षन्त।

एकस्मिन् दिने पक्षिणां मुखात् वेदमन्त्रान् श्रुत्वा मुन्यादयः महत् आश्चर्यं प्राप्तवन्तः। शमीकेन ते पृष्टाः "एतत् वेदज्ञानादिकं कस्मात् प्राप्तं भवद्भिः?" इति।

तदा ते पक्षिणः अवदन् - "छात्रेभ्यः भवता यत् पाठ्यते स्म तत् श्रुत्वा वयं सर्वं ज्ञातवन्तः। भवान् एव अस्माकं गुरुः। स्वजीवने प्रगति-मार्गे गमनाय वयम् उपायम् अन्विष्यन्तः स्मः" इति।

तत् श्रुत्वा गुरुः आश्चर्येण अपृच्छत् "पक्षिणः भवन्तः मनुष्याः इव कथं भाषणे समर्थाः? कथं चिन्तने भवतां सामर्थ्यम्?" इति।

तदा पक्षिणः अवदन्- "पूर्वं विपुलस्वनामकः मुनिः आसीत्। तस्य उभौ पुत्रौ सुकृषः तुम्बुरुः इति। पूर्वजन्मनि वयं सुकृषस्य पुत्राः आसम्। एकदा इन्द्रः वृद्धपक्षिवेषेण अस्माकम् आश्रमम् आगतः। सः बुभुक्षितः आसीत्। अस्माकं पित्रा पृष्टः सः पक्षी अवदत् - 'मनुष्यमांसभक्षणे मम इच्छा' इति। अस्माकं पिता तस्य विलक्षणेच्छां त्याजयितुं प्रयत्नं कृतवान्। परन्तु सः पक्षी स्वस्य इच्छां न त्यक्तवान्। अन्ते पिता अस्मान् आहूय अवदत् - 'अस्य पक्षिणः क्षुधायाः निवारणार्थं भवद्भिः स्वशरीरदानं करणीयम्' इति। परन्तु भीताः सन्तः वयं बुभुक्षितस्य पक्षिणः इच्छायाः पूरणे असमर्थतां प्रकटितवन्तः। एतेन पिता क्रुद्धः। 'अग्रिमजन्मनि पक्षिरूपेण जन्म गृह्णीत' इति सः शापं दत्तवान्, स्वयं स्वशरीरदानार्थं सज्जः अभवत् च। तदवसरे प्रत्यक्षीभूतः इन्द्रः अवदत् - 'हे महामुने! भवतः चारित्र्यस्य परीक्षणार्थं मया अयं वेषः गृहीतः। भवद्विषये अहं सन्तुष्टः अस्मि। भवान् किम् इच्छति? तदहं पूरयिष्यामि' इति। पित्रा किमपि न याचितम्। ततः इन्द्रः - 'भवतः दिव्यं ज्ञानं तपः च सर्वविघ्नरहितं भवतु' इति आशीर्वादं दत्त्वा तत्प्रदेशात् निर्गतवान्। तदनन्तरं वयं पितुः चरणयोः पतित्वा तं क्षमां याचितवन्तः, शापवचनं प्रतिग्रहणीयम् इति प्रार्थितवन्तः च। तदा पिता अवदत् 'मम शापवचनं व्यर्थं भवितुं न अर्हति। पक्षिरूपेण जीवनयापनं भवताम् अपरिहार्यम् एव। तथापि मदनुग्रहेण भवन्तः वेदशास्त्रस्य परमं ज्ञानं प्राप्नुयुः। यथा मनुष्याः तथा भवन्तः अपि वाक्स्पष्टतां प्राप्नुयुः' इति उक्त्वा आशिषा अनुगृहीतवान्।..."

तेषां कथनं श्रुत्वा शमीकः "विन्ध्येषु वासं कृत्वा भवन्तः धर्मप्रचारं कुर्वन्तु" इति तान् पक्षिणः उक्तवान्।

साक्षी गोपालः - सम्भाषण-सन्देशः - डिसेम्बर 2023

विद्यानगरवासिनौ वृद्धतरुणौ कदाचित् तीर्थयात्रार्थं निर्गतौ। वृद्धः धनिकः। तरुणः निर्धनः। यात्रावसरे तरुणेन वृद्धस्य उत्तमा सेवा कृता। अतः सन्तुष्टः वृद्धः वृन्दावने गोपालस्य पुरतः तरुणम् अवदत् 'तुभ्यं मम पुत्रीं दास्यामि' इति।

यात्रातः प्रत्यागतः वृद्धः तरुणाय यत् वचनं दत्तं तत् गृहे श्रावितवान्। निर्धनाय तरुणाय अनुजायाः दानं न अन्वमन्यत वृद्धस्य पुत्रः। "मया पुत्री देया एव। अन्यथा वचनभङ्गः भवेत्" इति अवदत् वृद्धः। 'अहं किमपि न स्मरामि इति भवान् वदतु। अग्रे यत् करणीयं तत् अहं करिष्यामि' इति अवदत् पुत्रः।

तरुणः यदा विवाहविषये अपृच्छत् तदा वृद्धः अवदत् "मया किमपि न स्मर्यते" इति।

"असत्यकथनतः नरकप्राप्तिः भविष्यति' इति अवदत् तरुणः। तदा वृद्धस्य पुत्रः - "मम पित्रे विषमिश्रितम् आहारं दत्त्वा ततः तदीया सम्पत्तिः वशीकृता भवता। पुत्रीदानप्रस्तावः अपि बलात् कारितः" इति दोषारोपणं कृतवान्।

"न तथा। भवतः पित्रा एव गोपालस्य पुरतः प्रतिज्ञा कृता" इति अवदत् तरुणः।

"किं साक्ष्यम् अत्र? सः गोपालः एव अत्र आगत्य साक्ष्यं यदि वदेत् तर्हि अहं मम भगिनीं भवते दद्याम्" इति अवदत् वृद्धपुत्रः।

ततः युवकः वृन्दावनं गत्वा गोपालविग्रहस्य पुरतः स्थित्वा प्रवृत्तं सर्वं निवेद्य "भवता विद्यानगरम् आगत्य साक्ष्यं वक्तव्यम्" इति प्रार्थितवान्।

"विग्रहरूपः अहं कथं तत्र आगन्तुं शक्नुयाम् ?' इति अपृच्छत् गोपालः।

"यः सम्भाषितुं शक्नुयात् सः सञ्चरितुम् अपि शक्नुयात् एव ननु?' इति अवदत् तरुणः। तदा गोपालः "अस्तु नाम। अहं भवन्तम् अनुसृत्य आगमिष्यामि। किन्तु प्रयाणावसरे भवता पृष्ठभागे न द्रष्टव्यम्। प्रतिदिनं मह्यं नैवेद्यम् अर्पणीयं च" इति अवदत्।

"भवतः आगमनं मया कथं ज्ञायेत?" इति अपृच्छत् तरुणः। "मम पादयोः स्थितस्य नूपुरस्य नादस्य श्रवणात् भवान् मम आगमनं ज्ञातुम् अर्हति" इति उक्तवान् गोपालः।

ततः सः तरुणः गोपालः च विद्यानगरं प्रति प्रस्थितवन्तौ। शतं दिनानि अतीतानि। विद्यानगरं यावत् आसन्नं तावता नूपुरध्वनिः स्थगितः। अतः तरुणः पृष्ठतः दृष्टवान्। तदा गोपालः अवदत् "अहम् अत्रैव स्थातुम् इच्छामि । ग्रामजनान् अत्रैव आनय" इति।

तरुणः वृद्धं तत्पुत्रं च आनीतवान्। गोपालः आगतवान् इति वार्ता श्रुत्वा जनाः अपि बहवः आगताः। तेषां सर्वेषां पुरतः "वृद्धः स्वपुत्रीं दास्यामि इति मत्पुरतः उक्तवान् आसीत्" इति अवदत्।

एतस्मात् तस्य नाम 'साक्षी गोपालः' इति जातम्। अग्रे राजा पुरुषोत्तमः गोपालविग्रहं नीत्वा जगन्नाथपुरीसमीपे प्रतिष्ठापितवान्।

23.10.2024.
सौम्यवासरः

कथा - सत्सङ्गतिः क्षेमकारी l

एकः राजा शुकौ क्रीतवान्। सः सेवकम् उक्तवान्, ‘एकं शुकं मम शयनगृहे स्थापय ।’ सेवकः राज्ञः आज्ञानुसारेण तथैव कृतवान्। द्वितीये दिने प्रभाते प्रथमशुकस्य अपशब्देन राज्ञः निद्राभङ्गः जातः । राजा क्रोधेन सेवकम् आहूतवान् । ‘एतं शुकं कदापि मम पुरतः न आनय ।’ इति आज्ञां दत्तवान् च l

द्वितीयं शुकं शयनगृहे स्थापय।’ एषा आज्ञा आसीत् राज्ञः। द्वितीये दिने शुकस्य मधुरस्वरेण रामस्य जपेन च राजा जागृतः। सः कियन्तं कालं यावत् तस्य शुकस्य ध्वनिं श्रुतवान् सः एव न जानाति। शुकं प्रति गत्वा राजा आश्चर्येण तं पृष्टवान् – ‘कथं भवान् एतत् पठितवान् कुतश्च ? अपरः शुकः तु केवलम् अपशब्दानाम् एव प्रयोगं करोति ’ इति l

शुकेन सर्वा कथा वर्णिता, ‘सोsपि ममैव भ्राता। परं एकस्य दुर्जनस्य गृहे तस्य निवासः आसीत्। दुर्जनस्य कुसङ्गत्या तस्य मुखे केवलम् अपशब्दाः एव। तस्य (मम भ्रातुः) दोषः नास्ति। अहं तु भाग्येन एकस्य साधोः गृहे आसम्। यत्र सर्वे ईश्वरस्य भक्तिं कुर्वन्ति। मन्त्रोच्चाराः भवन्ति। मम तथा मम भ्रातुः स्थितिः केवलं सङ्गतिकारणात्, इति l

सत्सङ्गतिः सर्वदा क्षेमकारी भवती ।

*

१। चौरः वस्त्रेण शिशुं प्रच्छाद्य नयति।
The thief carries away the baby after wrapping in clothes.
चोर शिशु को कपड़ों में लपेटकर ले जाता है।

२। रामः दशरथस्य मृत्युं न जानाति।
Rama does not know about Dasharatha's death.
राम दशरथ की मृत्यु के बारे में नहीं जानते।

३। कीदृग् अयं प्रकल्पः ते।
What kind of plan is this of yours?
तुम्हारी यह कैसी योजना है?

४। तव नाम्ना सर्वे बिभ्यति।
Everyone is afraid of your name.
तुम्हारे नाम से सब डरते हैं।

५। मम रथे धनुः रक्षितम्।
My bow is kept in the chariot.
मेरा धनुष रथ में रखा हुआ है।

६। कुत्र गच्छसि तात।
Where are you going, sir?
कहाँ जा रहे हैं, तात?

७। बालिका मातरं दृष्ट्वा हसति।
The girl laughs after seeing the mother.
लड़की अपनी माँ को देखकर हँसती है।

८। अर्जुनः नर्तकः अपि आसीत्।
Arjuna was also a dancer.
अर्जुन नर्तक भी था।

९। विद्याधरः मूर्खः अस्ति।
Vidhyadhara is foolish.
विद्याधर मूर्ख है।

१०। तस्य मुखदर्शनं नाम पापम्।
Seeing his face is a sin.
उसका मुँह देखना पाप है।

linktr.ee/samvadah #vakyabhyas #वाक्याभ्यास

https://www.youtube.com/watch?v=gePJ9d_Wyjg #meghadutam

मृद्वीका रसिता सिता समशिता स्फीतं निपीतं पयः
स्वर्यातेन सुधाप्यधायि कतिधा रम्भाधरः खण्डितः ।
सत्यं ब्रूहि मदीय जीव भवता भूयो भवे भ्राम्यता
कृष्णेत्यक्षरयोरयं मधुरिमोद्गारः क्वचिल्लक्षितः ॥ १४ ॥
भामिनीविलासः।
अन्वयः : मदीय जीव! भूयः भवे भ्राम्यता भवता मृद्वीका रसिता, सिता समशिता, स्फीतं पयः निपीतम्, स्वर्-यातेन सुधा अपि अधायि, कतिधा रम्भा-अधरः खण्डितः । कृष्ण इति अक्षरयोः मधुरिमा उद्गारः क्वचित् लक्षितः? सत्यं ब्रूहि।

He jiva! Having repeatedly wandered in this world, you have enjoyed bunches of grapes, you have tasted sugar-candy, you have drunk plenteous milk, having gone to the world of divines you have tasted ambrosia, you have bitten the lips of Rambha (celestial danseuse) several times. Tell me the truth, have you ever come across anything as sweet as the two syllables, “Krishna”?

प्रकृतिविहितं कर्म कुरुते यो दृढव्रतः।
गौरवकीर्तिसम्मानं योग्यकाले च प्राप्यते।।
मदीयम्।

prakr‌tivihitaṁ karma
kurutē yō dr‌ḍhavrataḥ।
gauravakīrtisammānaṁ
yōgyakālē ca prāpyatē।।
madīyam।

If a person with a strong character does work according to his nature. Then in due time he will definitely gain glory, wealth and respect.
Mine

यो स्वप्रकृत्या नियतं कार्यं कुर्यात् स नूनं उचितकाले सर्वं लप्स्यते। आदौ त कर्तुं कदाचित् कष्ठाय भवेत् किन्तु सः पुनः पुनः यत्नं कुर्याच्चेत् तत्कार्ये दक्षतां आत्मप्रसादतां धनादिकं च समाश्नुते।

कथा -- बुद्धिः सर्वार्थसाधिका l

एकस्मिन् वने एकः नित्यजलपूर्णः महान् सरोवरः अस्ति l कदाचिद् एकं पिपासाकुलं गजयूथं वनान्तरात् तत्र आगच्छति l तस्मिन् सरोवरे ते गजाः स्वेच्छया जलं पीत्वा, स्नात्वा, कीडित्वा च सूर्यास्तसमये निर्गच्छन्ति l
तस्य च सरोवरस्य तीरे समन्तात् सुकोमलभूमौ बहूनि शशकबिलानि सन्ति, येषु बहवः शशकाः निवसन्ति l गजानां परिभ्रमणेन तेषु बिलेषु निवसन्तः बहवः शशकाः क्षतविक्षताः भवन्ति, केचन पुनः मृताः अपि भवन्ति l अतः शशकाः भीताः चिन्तामग्नाः च भवन्ति l ते दुःखम् अनुभवन्ति l स्वरक्षार्थं च ते उपायं चिन्तयन्ति l

एकस्मिन् दिने तेषां शशकानां सभा भवति l सर्वे शशकाः स्वमतं प्रकाशयन्ति l परं ते समाधानं न प्राप्नुवन्ति l अन्ते शशकराजः वदति - " अहमेव उपायं चिन्तयामि l अधुना वयं सर्वे स्वगृहं गच्छामः " इति l

अन्यस्मिन् दिवसे रात्रौ सः शशकराजः यूथाधिपस्य गजराजस्य समीपं गच्छति l सः गजराजं कथयति - " हे गजराज ! एषः सरोवरः चन्द्रस्य वासस्थानम् अस्ति l वयं शशकाः तस्य प्रजाः स्मः , अतः एव सः शशाङ्कः नाम्ना प्रसिद्धः l यदा शशकाः जीवन्ति तदा एव चन्द्रः प्रसन्नः भवति " इति l

तदा गजराजः शशकराजं पृच्छति - " कथम् अहं विश्वासं करोमि ? किं सत्यमेव चन्द्रः सरोवरे तिष्ठति ? यदि सरोवरः चन्द्रदेवस्य वासस्थानं भवति तर्हि तत् प्रदर्शयतु " इति l

शशराजः कथयति - " आं, चन्द्रस्य दर्शनाय आवाम् अधुना एव सरोवरं प्रति चलावः " इति l

गजराजः शशकराजेन सह सरोवरस्य समीपं गच्छति l सः जले चन्द्रस्य प्रतिबिम्बं पश्यति, चकितः च भवति l सः भयेन चन्द्रं नमति l ततः सः गजयूथेन सह अन्यत्र गच्छति l सः गजयूथः पुनः सरोवरस्य समीपं न आगच्छति l शशकाः तत्र सुखेन तिष्ठन्ति l सत्यमेव उक्तं ' बुद्धिः सर्वार्थसाधिका ' इति l

*

स्वरूपाच्छादनम्. (3) - व्याज (पुं), अपदेश (पुं), लक्ष्य (नपुं)
कन्दुकादिक्रीडनम्. (3) - क्रीडा (स्त्री), खेला (स्त्री), कूर्दन (नपुं)
व्याजोऽपदेशो लक्ष्यं च क्रीडा खेला च कूर्दनम्
1.7.33.1
प्रस्वेदहेतोस्तापः. (3) - घर्म (पुं), निदाघ (पुं), स्वेद (पुं)
सात्विकभावः. (2) - प्रलय (पुं), नष्टचेष्टता (स्त्री)
घर्मो निदाघः स्वेदः स्यात्प्रलयो नष्टचेष्टता
1.7.33.2
आकारगोपनम्. (2) - अवहित्था (स्त्री), आकारगुप्ति (स्त्री)
हर्षादिना कर्मसु त्वरणम्. (2) - संवेग (पुं), सम्भ्रम (पुं)
अवहित्थाकारगुप्तिः समौ संवेगसंभ्रमौ
1.7.34.1
परस्यामर्षजनकहासम्. (1) - आच्छुरितक (नपुं)
ईषद् हासः. (2) - मनाक् (अव्य), स्मित (नपुं)
स्यादाच्छुरितकं हासः सोत्प्रासः स मनाक्स्मितम्
1.7.34.2
मध्यमहासः. (1) - विहसित (नपुं)
रोमाञ्चः. (2) - रोमाञ्च (पुं), रोमहर्षण (नपुं)
मध्यमः स्याद्विहसितं रोमाञ्चो रोमहर्षणम्
1.7.35.1
रोदनम्. (3) - क्रन्दित (नपुं), रुदित (नपुं), क्रुष्ट (नपुं)
मुखादिविकासः. (2) - जृम्भ (वि), जृम्भण (नपुं)
क्रन्दितं रुदितम्क्रुष्टं जृम्भस्तु त्रिषु जृम्भणम्
1.7.35.2
अङ्गीकृतासम्पादनम्. (2) - विप्रलम्भ (पुं), विसंवाद (पुं)
धर्मादेश्चलनम्. (2) - रिङ्खण (नपुं), स्खलन (नपुं)
विप्रलम्भो विसंवादो रिङ्गणं स्खलनं समे
1.7.36.1
निद्रा. (5) - निद्रा (स्त्री), शयन (नपुं), स्वाप (पुं), स्वप्न (पुं), संवेश (पुं)
स्यान्निद्रा शयनं स्वापः स्वप्नः संवेश इत्यपि
1.7.36.2
#amarakosha

https://youtu.be/2yfP_suFKFg?si=GIAEPNaxK2rQ1B6h

An interesting and inspiring podcast, you can turn on English subtitles.

They talk about the approach that I also came to.
Speech means speaking and listening.
So everything starts with listening, then with speaking, and only after that grammar.
Otherwise, such study will not be complete.

https://www.youtube.com/watch?v=um1LMAYhQtg Sanskrit is a Dead Language? | World’s First Sanskrit Podcast | Hindi Subtitles

Being suffering from cold im my room composed few philosophically satirical verses.

शीतलं बाधते पादौ श्रोत्रं च पीड्यतेतमाम्।
मत्प्रकोष्ठे न स्यादौष्ण्यं शैत्याद्मामीश रक्षताम्।1
अङ्गुल्या जडतां याताः कष्ठं नासा हिमायते।
वारिदो जायते वक्त्रच्छैत्याद्मामीश गोप्यताम्।2
आश्रयं चेन्न प्रदेयं को गतिर्मे भविष्यति।
शिशोर्माता यथा गोप्त्री जीवानां स हरिस्तथा।।3
मदीयम्

My feet are suffering from the cold, my ears are also extremely tormented by it. There is no heat in my room.
O Supreme! Save me from the cold. 1

My fingers are frozen. Oh, horror! My nose is turning into a lump of snow. Clouds of steam are coming out of my mouth.

O Supreme! Protect me from this cold. 2

If you do not grant me shelter, then what awaits me? Just as for a baby the mother is the guardian, similarly for jivas (living beings) the only master is that very Lord Hari.3
My composition