از زبانِ ذَرّه / ایرج رضایی

"مجوی عیشِ خوش از
دورِ واژگونِ سپهر!"

استادِ خوشنویس: دکتر میلاد نوری

@irajrezaie

انجمن‌هایِ علمی و ادبیِ خانگی

"شعرا و ادبا و فضلا، انجمن‌ها در منازل بزرگان و خانه‌های یکدیگر داشتند و با هم در آن محافل، مذاکره و مناظره و مباحثه می‌کردند و از یکدیگر علم و ادب فرامی‌گرفتند و دقایق علوم و لغت و هنر را مورد مداقه می‌ساختند. یکی از این محافل و مجامع خانۀ نصرالله منشی بود که در زمان انشای این کتاب، هنوز زنده و بر مسند قدرت متکی بوده است.؛ فضلا و علما آنجا می‌آمدند و او از ایشان به هر نوع پذیرایی و نگهداری می‌کرد، و بعضی از ایشان (شانزده نفر را نام برده است) به منزلت ساکنان خانه بودند. نصرالله به مجالست و دیدار و مذاکرات و گفتار ایشان اُنس گرفته بود و به حدی در راه کسب هنر می‌کوشید که به هیچ کار دیگر نمی‌پرداخت و ساعت‌ها در همدمی و گفت‌وگوی با ایشان می‌گذرانید." (از مقدمه استاد زنده‌یاد مجتبی مینوی بر کتاب کلیله و دمنه)

این گزارش و گزارش‌های دیگری از این دست، ( به نظرم ضرورت دارد تمام این گزارش‌ها در رساله یا کتاب جامع و مستقلی، گردآوری و تحلیل و بررسی شود) گواهی می‌دهد که انجمن‌ها و حلقه‌های خانگی، همواره یکی از کانون‌های اصلی نشر دانش در کشور ما بوده است. به روزگار ما، حلقه‌هایِ اندک‌شماری که به همتِ بلندِ عده‌ای از دانش‌دوستان در برخی نواحی و مناطق ایران، به صورت غالباً ماهانه یا هفتگی برگزار می‌شود، می‌تواند تجدیدِ حیات تازه‌ای از همان سنّت نیکو به شمار آید. چه اتفاق خجسته و مبارکی خواهد بود اگر در هر شهر و دیاری به همت مردمانِ سخاوتمند و دانش‌دوست آن شهر و دیار، این انجمن‌ها به تعداد زیادی برپا شود. ای کاش آنهایی که توان و تمکّنی دارند، بخش اندکی از بضاعت خود را صرف شکل‌گیری و رونق چنین انجمن‌هایی می‌کردند. در این روزگار، که کارهای زمانه، انگار با آهنگ و شتاب بیشتری رو به ادبار دارد، چنین نشست‌ها و دیدارهای دوستانه‌ای، که ذکر دانش و ادب و هنر در آن گرم و بلند است، بهترین طریق برای تداوم امید و حفظِ روح ابداع و ابتکار و طراوت و نشاط است. در این لحظه، بنده هیچ دارویی نمی‌شناسم که نافع‌تر از این نشست‌های علمی و ادبیِ خانگی باشد برای غلبه بر یأس و اندوهی که هر یک از ما به نوعی گرفتار و گریبانگیر آن هستیم.

@irajrezaie

از تو شوم حریری،
گر خار و خارپشتم

یکتا شوم درین ره،
گر خود هزار تُویم...

در نگاه مولانا، آدمی چون به درگاه عشق، این طبیبِ جمله علّتها و این اصطرلاب اسرار خدا، روی آورد، خارهایِ خارپشتی‌اش، به پرنیان و حریر مبدّل می‌شود. در این صورت، اساساً تیغی در میان نخواهد بود تا در پیِ آن زخم‌های خون‌آلودی در میان باشد. اعجاز و کیمیاکاریِ عشق همین است که از جوجه تیغی وجودمان پرنده‌ای می‌سازد با پرهایی از پرنیان و حریر؛ پرنده‌ای با صد نغمه و نوا در سینه و گلو!


@irajrezaie

"کویِ نومیدی مرو،
اومیدهاست؛

سویِ تاریکی مرو،
خورشیدهاست!" (مولانا)

با این همه، از خود عارفانِ دیده‌وری چون مولانا آموخته‌ایم که حس یأس و نومیدی و اندوه هم، گاه‌گاهی، امر ناگزیری است که بسته به نوع نگاه و مواجهۀ ما می‌تواند کیمیاکارانه به امرِ حرکت‌آفرین و مبارکی مبدّل شود. من خود حسی از یأس و نومیدی را بارها از سر گذرانده‌ام. و غالباً هم در چنین احوالی، این سخن درخشان جنید بغدادی را چراغ راه خود قرار دادم و دلگرم شدم. آنجا که فرمود: "صادق روزی چهل بار از حالی به حالی بگردد و مرائی (=ریاکار) چهل سال بر یک حال بماند." (تذکرةالاولیاء، چاپ نیکلسون، ج۲، ص۳٠)

باید حس اندوه را، این حس که عمر به بی‌حاصلی و بلهوسی گذشت و ما همچنان خرک لنگ‌مان را از جویی نجهاندیم، توشۀ راه بسازیم نه مانعی برای کاهلی در جویندگی و طلبکاری. ناامیدی مطلق را خداوند در این راه گردن زده است. تا آخرین لحظۀ عمر، امیدِ صد هزار گشایش و رحمت و راحت است. در هر شرایطی نباید دست از طلب برداریم؛ چراکه "با کریمان کارها دشوار نیست". راهِ نرفتۀ صد ساله را به لطف و فضل خدا، آن کریم بی‌علّت، می‌توان به ساعتی پیمود. هیچ دور از خیال و حقیقت نیست که آن خرکِ لنگ ما روزی، بال در آورد و پرنده شود و رقصان در عشق حق نه از جویی حقیر، بلکه آسمانها درنوردد. آنچه مهم است حُسنِ خاتمت یا همان عاقبت به خیری است به تعبیر پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های ما. و چون به قول حافظ شیراز، حُسنِ عاقبت نه به رندی و زاهدی است، آن بِه که کار خود به عنایت رها کنیم و تا واپسین دَمِ عمر، دست از تمنّا و طلب برنداریم. بی‌هیچ تردید و تردّدی، اگر مدام بر درِ حق بکوبیم، در اثرِ این حق‌خواهی مُدام، روزی عاقبت درهای بستۀ ستبر و زنگ‌زده با صدها قفل، گشوده خواهد شد. گیرم به فرض محال، گشایشی هم اگر نباشد، خوشا بر دَرِ حق کوفتن و بر آستانۀ آن دَر مردن! مرگ و مُردن هم، در چنین حالتی، رنگی از شادی و بشارتی از رهایی با خود دارد.

امیدی که مولانا، شورمندانه از آن سخن می‌گوید، به گمانم قابلیت آن را دارد که به امیدهای متافیزکی و آن جهانی محدود و منحصر نماند. می‌توان این امید را از آسمان به زمین، در ساحتِ سیاسی‌ترین و اجتماعی‌ترین آرزوها، تسرّی داد. در تیره‌ترین و تاریک‌ترین لحظه‌ها نیز، زمزمۀ این غزل مولانا، روزنه‌ها می‌گشاید به اقالیمِ سبز حیات و جوانبِ روشن زندگی!


باز گردد عاقبت این در؟ بلی
رو نماید یار سیمین‌بر؟ بلی

ساقی ما یادِ این مستان کند
بار دیگر با می و ساغر؟ بلی

نوبهارِ حُسن آید سوی باغ
بشکفد آن شاخه‌های تَر؟ بلی

طاق‌های سبز چون بندد چمن
جفت گردد وَرد و نیلوفر؟ بلی

دامنِ پُرخاک و خاشاکِ زمین
پُر شود از مشک و از عنبر؟ بلی

آن برِ سیمین و این رویِ چو زَر
اندرآمیزند سیم و زر؟ بلی

این سرِ مخمورِ اندیشه‌پرست
مست گردد زان میِ احمر؟ بلی

این دو چشمِ اشکبارِ نوحه‌گر
روشنی یابد از آن منظر؟ بلی

گوش‌ها که حلقه در گوش وی است
حلقه‌ها یابند از آن زرگر؟ بلی

شاهدِ جان چون شهادت عرضه کرد
یابد ایمان این دلِ کافر؟ بلی

چون بُراقِ عشق از گردون رسید
وارهد عیسیِ جان زین خر؟ بلی

جملۀ خلق جهان در یک کس است
او بُوَد از صد جهان بهتر؟ بلی

من خَمُش کردم ولیکن در دلم
تا ابد روید نی و شکر؟ بلی

@irajrezaie