*ئیبن کەسير ڕەحمەتی خوای لێ بێت دەفەرموێت:
(جیهاد لای ئومەوییەکان بازاڕی گەرم بوو، جگە لە جيهاد کارێکی تريان نەبوو، کوفر و شوێنکەوتووی کوفريان زەلیل و سەرشۆڕ کردبوو، ترس لە موسڵمانەکان دڵی موشریکەکانی پڕ کردبوو و زيڕەيان کردبوو، موسڵمانەکان ڕويان لە هەر وڵات و شارێک بکردايە فەتحيان دەکرد و دەيان خستە ژێر دەستەڵاتی خۆيان). وتەی ئيبن کەسير تەواو بوو.
لەوەناچێت و نەزانراوە بنەماڵەیەکی فرمانڕەوا هەبێت فەرمانڕەوايی دەوڵەتی ئیسلامییان کردبێت، فەزل و خزمەتيان هەبێت بەسەر مرۆڤایەتیدا بە قەد بنەماڵەی ئومەوییەکان، خوای گەورە لێیان ڕازی بێت و هەموویان ڕازی بکات، ئومەویەکان دەستی سپی و خێریان بەسەر ئوممەتی ئیسلامدا هەبووە و هەيە هەر لەسەرەتاوە و لە دەستپێکی بانگەواز تا قیامەت!
عوسمان کوڕی عەفان ئومەوی خوا لێی ڕازی بێت، ئەو کەسە بوو کە قورئانی کۆکردەوە.
دایکی ئیمانداران، ئوم حەبیبە، کچی ئەبو سوفیانی ئومەوی -خوا لە خۆی و باوکی ڕازی بێت- ئەوەندەی بەسە کە سوننەت و فەرمودەکانی پێغەمبەری بۆ گواستوينەتەوە.
معاویەی کوڕی ئەبو سوفیان ئەمەوی خوای گەورە لێی ڕازی بێت يەکێ لە نووسەرانی وەحی بوو.
عەبدوڵڵا کوڕی سەعید کوڕی عاسی ئومەوی، خوا لێی ڕازی بێت، یەکێک بوو لە سێزدە شەهیدەکانی جەنگی بەدر.
یەزید کوڕی ئەبو سوفیان ئومەوی خوای گەورە لێی ڕازی بێت، فاتيح و ڕزگارکەری لوبنانە و فەرماندەی سوپای شام بوو.
*یەزید کوڕی معاویەی ئومەوی
سەرکردەی یەکەم سوپایە کە "شاری قەيسەر"ی قوستەنتینیە ڕزگار کرد و خستييە ژێر دەستەڵاتی موسڵمانەکان.*
يەکێ لە ئومەوییەکان کە خالید کوڕی يەزیدی ئومەویيە دۆزینەوەی کیمیا بوو.
يەکێ لە ئومەوییەکان فاتيح و ڕزگارکەری باکووری ئەفریقايە، کە سەرکردە عەقەبەی کوڕی نافیعی ئومەوييە ڕەحمەتی خوای لێ بێت.
مزگەوتی قوبەتولصخرە لەلایەن خەلیفە عەبدولەملیک کوڕی مەروانی ئومەوی دروستکراوە ڕەحمەتی خوای لێ بێت.
*هەر لە ناو ئومەوییەکان چەند خەلیفەی ت هەيە:
عومەر کوڕی عەبدولعەزیز ئومەوی ڕەحمەتی خوای لێ بێت.
ئەندەلوس لەلایەن ئومەوییەکانەوە فەتح کرا.
هەروەها ئەرمینیا،
هەروەها ئازەربایجان،
هەروەها جۆرجیا،
هەروەها تورکیا،
هەروەها ئەفغانستان،
هەروەها پاکستان،
هەروەها هیندستان،
هەروەها ئۆزربەکستان،
هەروەها تورکمانستان،
هەروەها کازاخستان.
ئەو وڵات و شوێنانە هەموویان لەسەر پشتی ئەسپی ئومەوییەکان ڕزگار کران و هاتنە ناو ئیسلامەوە، ئومەویەکان ئیسلامیان گواستەوە بۆ ئەوروپا، ئەندەلوس لەلایەن ئومەوییەکانەوە فەتح و ڕزگار کرا.
باشووری فەڕەنسا هەر لە سەردەمی خەلافەتی ئومەویدا ڕزگارکرا و کەوتە ژێر فررمانڕەوايی ئیسلامی.
*عەبدولڕەحمانی داخل فەرمانڕەوای ئومەوی ئەندەلوسی لە ڕوخان و لەناوچوون ڕزگار کرد.
*عبد الرحمن ناسری ئومەوی يەکێک بوو لە گەورەترین پاشاکانی سەر زەوی. ئومەوییەکان نوێنەر و پەيامهەڵگرەکانيان بە هەموو ناوچەيەکی دووری سەر زەویدا بڵاوکردەوە، خەڵکیان بانگ دەکرد بۆ دينی خودای گەورە، نوێنەر و تێکۆشرەکانيان گەیشتنە لای چینییەکان، کە بانگیان دەکرد (ئەوانەی پۆشاکی سپییان لەبەردایە)
هەر لە سەردەمی ئومەوییەکان، زانست و زانياری بڵاوبووەوە و دادپەروەری لە سەرانسەری خەلافەتدا باڵادەست بوو.
کۆکردنەوەی فەرموودەی پێغەمبەری خودا لە سەردەمی حوکمڕانی ئومەوییەکان دەستی پێکرد.
هەر ئومەوییەکان بوون کە سيستەم و دیوان و ڕێخستنی فەرمانگەيان خۆماڵی کرد و دايانمەزراند، هەر خۆيشيان يەکەم دراوی ئیسلامییان داهێنا و یەکەم کەس بوون کە کەشتی گەلی "اسطول" ئیسلامییان لە مێژوودا دروست کرد.
لە سەردەمی وەليدی کوڕی عەبدولمەلیکی ئومەویدا خەلافەتی ئیسلامی گەیشتە گەورەترین ئاستی فراوانبوونی خۆی لە مێژووی ئیسلامدا!!
لە سەردەمی ئومەویەکاندا بانگدان لە ناو زنجيرە چیاکانی هیمالایا لە چین دەنگی دايەوە، هەروەها لە جەنگەڵەکانی ئەفریقای ڕەش، لە دارستانەکانی هیندستان، لە سەر شورەی قەڵاکانی قوستەنتینیە، لە دەروازەکانی پاریس، لە سەرووی بەرزاییەکانی پورتوگال، لەسەر کەنارەکانی بەحری زولومات، لە دەشتەکانی جۆرجیا و لە کەناراوەکانی قوبرس.
ئاڵای سپی بەسەر قەڵاکانی ئەو وڵاتانەدا دەشەکايەوە، کە لەسەری نووسرابوو (لا إله إلّا الله، محمدٌ رسول الله) ئەمانە ئاڵای ئومەوییەکان بوون.
خودا پاداشتی چاکەکانيان بە چاکتر و بە لێخۆشبوون پاداشتی خراپ و ستەمکارەکانيان بداتەوە.
پێم وایە ئێستاکە وێنەکە ڕوون بووەتەوە، ديارە کە بۆچی و بە تايبەتی ئەوەندە هێرش دەکرێتە سەر ئومەوییەکان!!
✍ نووسەر: عبدالرحمن الخطيب .
✍وەرگێڕ: عومەر ئيسماعيل ڕەحيم.