URGU
So
z tarkibidagi biror bog
inning yoki gapdagi sozlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq, cho
ziqroq aytilishiga urgu deyiladi: Bola
, bolalar.
Urg
u ikki xil boladi: gap urg
usi va soz urg
usi.
Gap urgusi- ma’no urg
usi yoki mantiqiy urgu ham deyiladi. Gapda so
zlovchining e’tibori qaratilgan bolak kesim oldida joylashadi va mantiqiy urg
u oladi:
Kecha Samarqanddan Toshkentga samalyotda men keldim ega- mantiqiy urgu olgan.
Men Samarqanddan Maskvaga samalyotda kecha keldim – payt holi mantiqiy urg
u olgan.
MenSamarqanddan samolyotda keldim – toldiruvchi mantiqiy urg
u olgan.
Soz urg
usi- sozdagi bo
ginlardan biriga tushadi. O
zbek tilida asosan soz urg
usi oxirgi bog
inda boladi: qala
m – qalamdon – qalamdonda
.
Quyidagi xollarda urgu so
z oxiriga tushmaydi:
1. –ma - fe’lning bolishsiz shakli qo
shimchasi: borma, qara
ma. Lekin - ma soz yasovchi qo
shimchasi urgu oladi: o
lma (fe’l), olma (ot): yi
gma (fe’l), yig
ma(sifat).
2. –man, -san, -miz, -siz - fe’lning shaxs-son qo
shimchalari urgu olmaydi: bora
man, bormayman. Lekin –siz so
z yasovchi qoshimchasi urg
u oladi (asosdan anglashilgan narsaga ega bolmaganlik ma’nosida): mevasi
z, odobsiz, gulsi
z.
3. –cha, -day, -dek - ravish yasovchi qoshimchalari urg
u olmaydi: ruscha, qishlo
qcha, muzday, bi
rdek. Lekin –cha - otlarda kichraytirish, erkalatish qoshimchasi urg
u oladi: qishloqcha (ot), qishlo
qcha (ravish).
4. Qoshimcha – yuklamalar urg
u olmaydi: bugunoq, se
nmi, senchi.Jumladan, –ku, -da, -gina, -oq, --yoq, -mi, -chiyuklamalari urg
u olmaydi. Lekin –gina otlardagi erkalatish qoshimchasi urg
u oladi: qizgina (yuklama), qizgina
(ot).
5. Sonlardagi ma’no turlarini yasovchi qoshimchalar urg
u olmaydi: beshta, i
kkov, ikkovlon, o`
ninchi, beshtacha, to`
rttadan, oltita.
6. Ayrim olmoshlarda urg
u oxiriga tushmaydi: hamma, ja
mi, yalpi, ba
ri, allakim, ba
’zi.
7. Ayrim ravishlarda urgu oxiriga tushmaydi: hamisha, a
slo, tezda, qahramonla
rcha, asosan, taxmi
nan, vijdonan.
8. Ayrim bog
lovchilarda: ammo, chu
nki, toki, ze
ro, lekin, ga
rchi.
9. II-III-shaxs buyruq - istak mayli fe’llarida ham urgu oxiriga tushmaydi: o`
qi, qara, ke
lsin, oqi
sin.
soz urg
usining ikki xil vazifasi bor:
1.Sozdagi bo
ginlardan biriga tushadi, urg
uli bog
in boshqalariga nisbatan kuchliroq, choziqroq talaffuz qilinadi.
2.Shakldosh so
zlarda ma’no farqlash vazifasini bajaradi bunda shakldosh (omonim) sozlarda urg
u yordamida ma’no farqlanadi: Hozir keldi (payt ma’nosida qachon keldi?) Hozi
r boldi (tayyor, shay ma’nosida), bog
lar (ot) bo
glar (fe’l), ku
nda kelmoq (ravish), kunda` toblanmoq (ot).
@LIDERTILCHILAR