ЛЕЗГИ ЧlАЛ (Лезгинский язык)

📗 Стlал Сулеймана вичин шиир кlелзава.

📕 "ВАТАНДИКАЙ ФИКИРАР" ("ДУМЫ О РОДИНЕ") - Сулейман Стальский

СтIал Сулейманан шиирар (урус ва лезги чIаларал) авай цIийи ктаб алай йисуз акъатнава. (Махачкъала, 2024, Дагъустандин ктабрин чапхана). Ктаб 272 чиникай ибарат я.

✅ Са ктаб 1000 манатдай маса гузва.

📞Тел.(ватцап): 8928-560-26-17

🖌 Политолог, журналист, общественный деятель Ханжан Къурбанова Етим Эминан "Дуст Абумуслимаз" шиир кIелзава.

#ЕтимЭмин

📗 "ЛЕЗГИ ЧIАЛ (Лезгинский язык)" – подписка

⬆️⬆️⬆️

Заз чиз, садни бейкеф хьун лазим туш, эгер чун вири хайи чIалахъ, эдебиятдихъ рикI кузвайбур ятIа. Гьа са вахтунда и каналда чна маса ксарин макъалаяр ва веревирдер чапда. Чпин фикирар лугьуз кIандайбур пайда хьайитIа.

📝Автор: К.КIелетви

📚(Мукьвара чна Фикрет Хидирован ва Гуьлжагьан Мисрихановадин бязи эсеррикай Л.Фетгьуьллагьа авунвай веревирдер акъудда. Гьабурун эсерарни чна «Лезги газетдай» кIелна).

«Виликдай хуьре хьайила мехъер,
Валлагь, виридак акатдай хьи хъвер.
Мугьманрин кIвачик ярхардай гьер,
Ахпа шаддаказ ийидай кьуьлер.

Гила лагьайтIа, секин я кIвалер,
Гьич садакни кIус кумач ерли звер.
Залра, пул гана, ийизва мехъер,
Аламат я и девирдин тегьер».

Им халисан шиир я лугьуз жедани? Кьвед лагьай бендинин са цIарцIе (предложенида) «гьич» гаф ишлемишайдалай кьулухъ «кIус», «ерли» кухтунин себеб вуч я? И пуд гафуни вуч везифаяр кьилиз акъудзава? Идаз эдебиятда плеоназм (гафарин артуханвал, метлебдиз зарар гудай итIи-битIияр, нубатсуз гафар) лугьуда. Тавтология.
Эхиримжи бейтина гьалтзавай «аламат я и девирдин тегьер» келимадин гъавурда кIелзавайди гьикI акьурай?
«Лезги газетдин» винидихъ тIвар кьунвай нумрада, макъала чапнавай чина, шаирдин са шумуд шиирни ганва. За а шиирар манадин жигьетдай даязбур яз гьисабзава. Мисал яз, «Ватандиз» шиирдин-манидин пуд бенд гъин:

«Хайи лезги хуьрер,
Багьа къашар дагъларин чи,
ВацIар, кIамар, хуьлер
Дамарар я багъларин чи.

Припев:
Шарвилидин баркаллу кар
Пакдиз хуьзвай Давудан тIвар.
Зи Лезгистан — азиз Алпан,
Зи Россия, зи Дагъустан.

Чан чи азиз Ватан,
Ислягь уьмуьр, мехъер хьурай,
Вун я зи руьгь, зи чан,
Вал бахтарин селлер къурай».

Винидихъ гъанвай цIарар чи девирдин муздестейри туькIуьрзавай манийриз кутугайбур хьанва. И эсердиз халисан шиир я лугьуз жедач. Инал къейд ийин хьи, пунктуациядин къайдайрални дуьздаказ амал тавурла, эсердин метлебдин гъавурда акьун четин жеда ва я эсиллагь масакIа гъавурда акьада.
Газетдин и чина гьалтзавай «Пак Рамазан», «Кьурагь дере»… эсерарни художественный тIям квайбур я лугьуз жедач.
«Лезги газетдин» сайтда зал Гъ.Ибрагьимовадин «Анжах вилив хуьх» тIвар алай шиирни гьалтна. Адан са бенд икI башламиш жезва:

«Вилери нур гуз, лап гъетери хьиз,
Ви ван къвезва заз са уьтери хьиз…»

Наречидихъ галаз гекъигунин «хьиз» кIус ишлемишун лезги грамматикадин кIалубра гьакь тийидай аламат я.

Винидихъ къалурай чешмедай заз «Игитриз бахшзава» тIвар алай шиирни акуна. Ам икI башламишзава:

«Мугьман дуьнья, къвез-хъфизвай инсанар,
Гьар са кардал ийизвай чун гьейранар».

Шиир эхирдалди кIелун давамар тавунмаз, гьасятда суалар арадал къвезва: гьихьтинди я и предложенидин къурулуш? Лугьуз жедани идаз предложение? Лугьуз жедатIа, лагь адан мана вуч ятIа.
Инал сифте нубатда синтаксисдин инверсиядикай нубатсуз менфят къачунва лугьуз жеда. Келимаяр инихъ-анихъ хъувуртIани, предложенидин тамамсузвал гьа авайвал амукьзава. Ихьтин дуьшуьшра предложенидин гъавурда акьун патал, адет яз, адан вилик квай предложениди (ва я предложенийри) куьмекда. Чи дуьшуьшда ахьтин мумкинвал авач.

«Ашукь я зун вал» шиирдин сад лагьай бендинани авторди гафар сад-садахъ галаз дуьздаказ алакъада тунвач. Аквазвайвал, инани рифмади вичин кар авунва:

«ЯтIани ви къилих пара синих кваз,
Зи уьмуьр кIанда заз, гьа вун патав гваз».

Винидихъ тIвар кьунвай макъалада адан автор, Дагъустандин халкьдин шаир М.Бабаханова икIни кхьенва: «Дугъриданни, чи патара шиирар кхьизвайбур гзаф ава, амма шаирвилин тIварцIиз лайихлубур тупIаралди гьисабиз жеда. Гъулангерек Ибрагьимовади эхиримжи йисара кIелзавайбурув агакьарнавай эсеррай аквазвайвал, ам шаирвилин дережадив агакьнава». Авторди къейдзава хьи, Гъ.Ибрагьимовадин шаирвал анжах эхиримжи йисара теснифнавай эсерри тестикьарзава. Бес эхиримжи йисарилай вилик кхьей кьван шиирар (макъаладай аквазвайвал, ихтилат физвай шаир жуьреба-жуьре йисара чапдай акъатнавай са шумуд ктабдин автор я) шиирар тушни?! Аквазвайвал, макъаладин авторди мукъаятлувилелди тарифнава. Амма за масабурун фикирар инкарунин макьсад эцигнавач вилик. Гьардахъ вичин хсуси фикир хьун тIебии кар я. Гьелбетда, тариф ийидайлани, критика ийидайлани, и ва маса зенд гьахълуди тирди тестикьардай делилар чарасуз я.
Гьелбетда, вичин эсеррикай ихтилат фенвай шаирдихъ хъсан шиирар авач лагьана тестикьариз жедач завай. «ЛЕЗГИ ЧIАЛ (Лезгинский язык)» телеграм-каналда ихьтин веревирдер авунихъ, фикирар кхьинихъ анжах са макьсад ава: къуй къелемчийри гележегда чпин эсеррал хъсандиз кIвалахрай, къуй абуру чIалан къайдайрал амал авурай.
⬇️⬇️⬇️

☑️«ЛЕЗГИ ЧIАЛ (Лезгинский язык)» телеграм-каналда чна «Алай аямдин лезги эдебиятдин чIал» рубрикадик кваз са жерге макъалаяр, художественный эдебиятдин чIалакай веревирдер чапда.

Селигъалувилелди эгечIин

1.

Чна лезги эдебиятдин классикри чпин девирра теснифай эсеррин чIалаз фикир гайитIа, орфографиядин ва маса хилерин жигьетдай тайин къайдаяр тестикь хьанвай къенин лезги чIалан «терезри» абурук квай хейлин нукьсанар винел акъудда. КьетIендаказ къейдзава: чIалан жигьетдай! Амма эсерар гьамиша метлеблубур, къиметлубур яз амукьда. Устадри, камалэгьлийри яратмишнавай затIар тирвиляй. Гьавиляй ихьтин эсерри классикадин эдебият арадал гъизвачни бес!
Алимри ахтармишнавай, кхьинрал машгъул ксар патал къайдаяр тайинарнавай алай аямдин лезги чIал гьам шииратда, гьам гьикаятда, гьам публицистикада дуьзди, кубутвилеризни къайдасузвилериз рехъ таганвайди хьун чарасуз я. Гьелбетда, гъалатIар жедайди я, амма яратмишзавайбур чIалав жезмай кьван къадирлувилелди, селигъалувилелди эгечIна кIанда. Зи фикирдалди, классикрин чIални гьахьтинди тир лугьуз, къенин йикъан эдебиятда малум тир тупIал шаирри чпин эсеррин чIал грамматикадин сергьятар какадарнавай са шудургъадиз элкъуьрун хъсан кар туш.

2.

Гужуналди гьижайрин кьадар «туькIуьруналди», рифма патал акатай гаф цIарара туналди, къайда тирвал сад-садахъ галаз алакъада тунвачир гафарин кIватIалдикай эвел-эхир авачир хьтин кубут предложенияр авуналди, шиирар лугьудай затIар арадал гъизвайбурукай чаз газетрини, чпи акъудзавай ктабрини хабар гузва.
Ихьтин эсерар яратмишзавайбуру чеб гафунин устадар яз гьиссзаватIани, абурун къелемдикай гьатта харайралди ктабар хкатнаватIани, зи фикирдалди, абур шииратдин гьевескаррин ва я тупIал шаиррин жергедай я.
Авторриз метлеблу теклифарни меслятар гудай критикар лезги эдебиятдин майданра лап кьериз-цIаруз дуьшуьш жезва. Эдебиятдикай са вуч ятIани кхьизвай тIимил ксарини анжах тарифар ийизва. Амма а тарифар гьамиша кутугнавайбур, лайихлубур жезвач. Аквадай гьаларай, чара атIай кьуьл авуниз мажбур жезвай дуьшуьшар я гьабурни.
Заз и йикъара са чешмедай Максим Горькийди са шаирдин тариф авур автордиз кхьей гафар акуна: «Кимивилер квай шей гьасилай фялейриз туьгьмет ийида, литераторар лагьайтIа, ихьтин дуьшуьшра гьахълу ийизва. И карди чун гьинихъ тухуда?» Адан фикирдалди, эдебиятдин ери агъузарунал гъизвай вири алахъунрихъ галаз инсафсузвилелди женг тухун герек я.

3.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 15-августдин нумрадай за Дагъустандин халкьдин шаир Майрудин Бабаханова кхьенвай «Гуьзел гьиссер ачухариз…» макъала дикъетдивди кIелна. Ана авторди фадлай шиирар кхьизвай муаллим Гъулангерек Ибрагьимовадин яратмишунрикай, кьилди къачуртIа, са поэмадикай тарифдин ихтилат ийизва. Макъаладик маса къелемчийрин цитатаярни кутунва. Вичикай тарифдин гафар кхьенвай поэмадин са бендни гъанва макъалада. Ингье ам:

«Гьавиляй чаз багьа я
Гьар са пеш, са къван.
Пак ватандин чилерал
Уьмуьр амай кьван».

Инал заз гьасятда вирибурун фикир бендина авай эхиримжи предложенидал желбиз кIанзава. Ана авай «чилерал уьмуьр амай кьван» келимади чаз къалурзава хьи, авторди лезги чIалан къайдаяр гьисаба кьун важиблу яз гьисабнавач.
АкI жезва хьи, бязи шаирри шииратдин эсерар арадал гъун патал амалзавай кьилин къанун эсер бендера аваз хьун я. Са бубат рифмадани хтурла, шиирар арадал къвезвайди хьиз жезва. (Инал за «хьиз жезва» келима кьетIендаказ къейдзава). Туш эхир акI. Бес грамматикадин гъалатIар квай шудургъаяр яни чи эдебият арадал гъизвай эсерар?!
Халисан шиират кIелунал рикI алайбур тIимил авач. Зунни гьабурун жергедай я. Чпин шииратдин эсерар гьевесдивди кIелиз кIан жедай устадар чахъ (алай вахтунда яратмишзавайбур) 10-15 ава жеди. М.Бабаханован макъала са паюнал кьван кIелайдалай кьулухъ заз Гъ.Ибрагьимовани гьахьтинбурун жергедай хьиз хьана. Гуьгъуьнлай за адан эсеррикай лезет хкудун кьетIна, амма, гьайиф хьи, заз акур бязи шиирри лезет хкудиз хьунин умудар буш акъудна.

«Лезги чIални литература» сайтда гьалтай «Виликдай ва гила» тIвар алай, кьве бендиникай ибарат эсер куь фикирдиз гъин:
⬇️⬇️⬇️

📚 ЧIАЛАН ПАЯР

1). Существительное (кIвал, инсан, чил, цав, сикI ва мсб.);

2). Прилагательное (мекьи, чими, яру, кьуьзуь, цIийи ва мсб.);

3). Числительное (сад, къад, виш, цIусад, агъзур ва мсб);

4). ТIварцIиэвез (зун, абур, жув, чеб ва мсб.);

5). Глагол (фин, акун, жагъун, лугьун ва мсб.);

6). Наречие (хъсандаказ, кIевидаказ, ахпа, пака, фицакьра ва мсб.);

7). Союзар (амма, -ни, ва, гагь, эгер ва мсб.);

8). Послелог (патал, гьакъиндай, гъейри, галаз ва мсб.); 

9). КIусар (кьван, жал, хьтин, яраб ва мсб.);

10). Междометие (пагь, огьо, гьей, суьс, вагьа, чавш ва мсб.).

#Морфология

📗 "ЛЕЗГИ ЧlАЛ (Лезгинский язык)" - подписка

✍️2-ноябрдиз Докъузпара райондин Усугъчай хуьре 6-7-классра кIелзавай ва чпи лезги чIалал шиирар кхьизвай аялрин арада конкурс кьиле фена.

Ам «ЛЕКИ» фондуни, «Лезги газетдин» редакцияди, ФЛНКА-ди муниципалитетдин администрациядин куьмекдалди тешкилнавай.

Конкурсда Кьурагь, СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн, Докъузпара, Ахцегь районрин, Махачкъала, Дагъустандин Огни шегьеррин мектебра кIелзавай аялри иштиракна.

Конкурсдин жюридик лезги шаирар Садрад Абил, Максим Алимов, «Лезги газетдин» редактор Мегьамед Ибрагьимов ва адан заместитель Куругъли Ферзалиев квай.

❗️Конкурсдин нетижаяр ихьтинбур хьана:

1️⃣чка – Осман Абасов, Мегьарамдхуьруьн район (пишкеш - 15 агъзур манат);

2️⃣чка – Гуьлмира Меликова, СтIал Сулейманан район (10 агъзур манат);

3️⃣чка – Рамиля Агъаева, Мегьарамдхуьруьн район (5 агъзур манат).

Гегьеншдиз - «Голос Эренлара» изданидин сайтда