Baxtiyor ABDUG'AFUR

Узоқ муддат телеграм каналимга пост ёки мақола жойламадим. Икки йирик асарни якунлашим керак эди, яна илмий ишлар. Енгил-елпи нарсалар билан канал кузатувчиларининг вақтларини олгим келмади. Зеро, замонавий инсондаги энг камёб, лекин энг қиммат нарса, шубҳасиз, вақтдир!

Ёзиб тугатган асарларимдан бири “ТОЖЎЛАТ 2.0” ҳақида каналда хабар берган эдим. Ҳали нашр этилмади, насиб қилса, дунё юзини кўради.

Иккинчи асарим – “МИЛЛАТ ХОДИМИ”. Ҳозирги мураккаб дунёда, ким ҳақ, ким ноҳақ, билиб бўлмайдиган, шахслар, тузумларнинг “ҳақиқати” кесишган бир даврда ғоялар уруши жабҳаси курашчиларининг шафқатсиз кураши ҳақида ёзишни ният қилган эдим. Тузумларнинг муваффақияти, яшаши улар даъво қилаётган ғояларнинг ғалаба қилиши ва яшаб қолишига боғлиқдир. Ғоя ютқаздими, бутун бошли тизимлар қулайди.

“МИЛЛАТ ХОДИМИ”нинг бош қаҳрамони, ўзини халқ хизматкори – ходими деб биладиган Бобур Эркинов. У махсус амалиётни якунлаш учун Афғонистонга юборилади.

Афғон ҳамкасблари билан бирга ҳам ғоявий рақибларига қарши курашар экан, Бобур бир хулосага келади: “Қудратли кучларга бўйин эгмаган миллат – халққа тинчлик хотиржамлик берилмайди, унинг ўз ҳолига қўйилмайди. Аввалига шимолдагилар босқин қилади, йўриғига юргизиш учун, кейин уммон ортидагилар келишади, юртни босиб олишга... Аммо, эътиқод ва қадриятда мустаҳкам миллат бутун бошли авлодини бой бериб бўлсада ҳеч кимга бўйсунмайди. Эътиқодни асрашнинг эвази шундай!”

Бобур “ҳақиқат мен томонда!” деб даъво қилмайди. Чунки қўшни халқ босиб ўтган йўлни, мағлубиятлари ва йўқотганларини жуда яхши билади. Уларнинг риоясини қилади. Асарда у дунёда қайноқ нуқталар – “хаос ўчоқлари” “ижодкорлари”га қарши курашади. Ўша “ижодкоркорлардан” бирини бу жараёнга ўзи таъриф беради:

“–Менинг вазифам – ўша сувни лойқалатиш. Мен талатўпларни яратаман, шуларнинг ичида яшайман, роҳатланаман! Қайтараман, фалсафани ёмон кўраман, лекин бу – талотўпларни яратиш менинг фалсафам! Биласизми, нима учун яхши кўраман буни? Талотўпларни бошқариш мумкин! Бошқарганингиздан кейин истаган кўйингизга соласиз, шартларингизни қўясиз! Бизнинг мақсадимиз шу – дунё бизнинг измимиз билан яшаши керак. Ким қандай яшайди, қаерда яшайди, биз ҳал қилишимиз керак! Одамлар ўзининг онги билан эмас, бизнинг йўриғимиз билан юрсин...”

Лекин бу дунёда банданинг эмас, Жаноби Ҳақнинг иродаси ғолибдир! Ижобий қаҳрамонлар каби, Бобур ҳам асар сўнггида ниятига эришади ва юзи ёруғ бўлиб Ватанга қайтади. Асарнинг эпилогида бунга қисқача тўхтаб ўтганман:

“The Guardian’нинг янги сонидаги мақола Бобурнинг эътиборини тортди. Унга таниш шарҳловчи Энтони Тейлор ёзарди:

“Афғонистон шимолида фаоллашаётган жангари гуруҳга янги ракета технологиялари етказиб берилган. Мазкур ракета тизимлари Афғонистон шимолидаги хавфсизлик кучларига қарши қўлланилган. Лекин афғон махсус хизматлари бу технологиядан огоҳ бўлганидан талафот кўрмаган. Ғарб давлатлари разведка хизматлари ишонишича, Афғонистонга сиздирилган ракета технологияларини йўқ қилишда қўшни давлат махсус хизматлари асосий вазифани бажаргани айтилади. Бу борадаги тафсилотлар очиқланганман.
Шунингдек, ушбу технологияларни жангари гуруҳларга етказиб беришда асосий ижро ҳисобланган шахслар ҳам қўлга олинган. Улар ҳозир афғон махсус хизматлари тасарруфида...

Бобур жилмайиб қўйди...”

Кўп вақтингизни олмайман. Асар якунланган. Таҳрир – энг муҳим жараён қолган. Насиб қилса, асар саҳифаларида яна ғойибона дийдорлашамиз.

ChatGPT билан суҳбат. "Ҳадид" сурасининг 25-оятида "темир" — "ҳадид" (حديد) сўзи келади. Шу сўзнинг абжад ҳисоби ва темир элементининг (Fe) даврий системадаги тартиб рақамини сўрадим. Ҳар иккиси ҳам 26 га тенг (остига қизил билан чизилган рақам).

Сурада темир: "...Биз уни туширдик..." дея таърифланади. Темирнинг энг барқарор изотопи — Fe56 коинотда термоядро реакциялар асосида ҳосил бўлган. Дастлаб, водород гелийга, гелий эса углеродга айланади, жараён эса кремний атомларининг темир атомларига айланиши билан якунланади.

Kitob yutib olmoqchimisiz, unda tanlovimizga marhamat!

Shartlarimiz quyidagicha:

1. Agar hali a’zo bo’lmagan bo’lsangiz, Zamira O'zturk va Zarvaraq kanallariga obuna bo’lasiz.
2. E’lon tagidagi kommentariyaga "QATNASHAMAN" deb yozib qoldirasiz. (Bittadan ko'p yozmang. Iltimos, insofli bo'ling)

‼️Diqqat! Agar g'olib ishtirokchi yuqoridagi kanallarga obuna bo'lmagan bo'lsa, g'olib deya topilmaydi. Iltimos, e'tiborli bo'ling!

G’oliblar random yo'li orqali aniqlanadi. Omadli 10 kishiga suratdagi kitoblar nasib qiladi. Kimga qaysi kitob berilishini esa kanal egalari tanlashadi. Shoshiling va kitoblardan biriga ega bo'ling!

⏰Tanlov boshlanish vaqti: 13-yanvar 20:00
⏰Tanlov tugash vaqti: 18-yanvar 21:00

Yoshligimda meni qiynagan savolga AI'dan javob!

Meni har doim (musulmon o'laroq buning javobi aniq bo'lsa-da) yurak urishi, to'g'rirog'i, yurak urushining eng birinchi boshlanish nuqtasi nima ekanligi qiziqtirib kelgan. Bugun bu borada ChatGPT bilan suhbatlashdim.

#xulosa_qismini_aytaman
AIning hisob kitoblariga ko'ra yurakning o'z-o'zidan (hech qanday tashqi Kuchning aralashuvisiz) urib turishining ehtimoli narda shashqolini million marotaba tashlaganingizda har safar bir xil tomoni bilan tushish ehtimoliga teng ekan.

Matematik jihatdan isbotlab berishini so'radim:

Natija: P ≈ 10^-778,000,000

Bu sonni "yo'q" narsa ekanligini matematiklar yaxshi tushunadi.

Tushunmaydiganlar uchun esa

"yurakni o'z-o'zidan urish ehtimoli 0% ga teng"

deb aytiladi!

🍉 @v_turakulov_stories

Жамиятларни бузишга қаратилган технологиялар кўп. Анъанавий қадриятларни ёмон кўрсатиш, зиёлиларни ёмон отлиқ қилиш... Эътибор берилса, бу ҳуружларни ижтимоий тармоқларда кўп кузатамиз.

Шундайлар орасида бир тоифа борки, зиёлиларни масхара қилади, қадрини ерга уради, ёмонотлиққа чиқаради. Агарки, бу тоифага эргашадиганлар бўлса, оқибатни тасаввур қилаверинг.

Тасаввур қилинг. Фан олими, профессорга қарши бир “профил” қарши фикр айтмоқда. Унинг на исми, на шарифи, на ўша профессордек илми бор. Бундай “профиллар”нинг баҳс маданияти ҳам, аҳлоқи ҳам йўқ. Олимнинг мантиқли илмли аргументларига аҳлоқсиз иддаоларини қарши қўяди. Бу “профиллар”ни ўқиганлар ёки кузатадиганларда қандай тасаввур шаклланади?

Биз қадрлайдиган қадриятлар – илм, аҳлоқ, одоб, маънавият... Биз шу қадриятларни маҳкам тутиб нимагадир эришдик. Бу қадриятларнинг акси нима бўлади?! Биз буларни фарзандларимизга – кейинги авлодга раво кўрамизми?

Биз кимларни ҳурмат қилсак болаларимиз ҳам шуларни икром қиладиган бўлади. Кимларга эргашсак, биздан қоладиганлар ҳам шуларга эргашади. Кимни ҳимоя қилсак, болаларимиз ҳам ўшани ҳимоя қилади. Энди жиддий ўйлаб кўринг: фарзандингизнинг келажакдаги мақоми сизнинг ҳозир қандайлигингизга боғлиқ эканми? Агар бугун биз енгилмасак, болаларимиз – авлодларимиз ҳам енгилмайди.

Муҳаммад ал-Хоразмийнинг "Ал-Жабр..."ини Европа Роберт Честернинг лотинча таржимаси орқали таниган эди. Орадан асрлар ўтиб, "Ал-Хоразмий алгебраси" ("Algebra of Al-Khowarizmi") бўлиб инглизча таржима қилинган ва Нью Йоркдаги "Макмиллан" нашриётида нашр этилган. Асарнинг инглизча таржимасини қуйидаги ҳавола орқали кўриш мумкин: https://archive.org/details/robertofchesters00muha/page/n11/mode/2up?view=theater

Ahmedov Bahodir 37 yoshda, 4 bolaning otasi. BUYRAK qurishi tashxisi qo'yilgan. Hindistonda buyrak ko'chrib o'tkazishga 35.000 $ mablag' kerak ekan. 9860160124799687 (Moxigul Axmedova). Tel.: 993495249. Qolgani videoda... shifo bersin🤲

Ҳавода РМ2.5 чанг зарраларини ошишига кўмир ёнишининг ҳам таъсири катта. Бекорга бизда қиш фаслида ҳаво ўта ифлосланиб кетмайди. Нафас олишнинг оғирлашиши, бош айланиши... сабаблари шу. Бундай шароитларда имкон қадар кўчага чиқмаслик тавсия этилади. Зарур ҳолларда, ниқоб тақиб чиқиш тавсия этилади.

Эмдори тупроқ...

Ёшлигимизда бирор еримизни қонатиб олсак катталар дарров ўша жойга пахса деворларнинг тупроғидан сепиб қўйишарди, 1-2 кунда яра битиб кетарди.

Микробиология ва вирусология соҳасида илмий ишлар қилиб бу ишнинг моҳиятига ҳеч тушуна олмасдим. Тупроқ аксарият микроорганизмлар манбаси. Ярага тупроқ сепилса, ундаги ёмон микроорганизмлар қонга тушиб зарарлашими мумкинку, деган ўй бор эди. Номзодлик ишимда ҳам, докторлик ишимда ҳам бактерия штаммларини айнан тупроқдан ажратиб олган эдим, яна илмий адабиётлардан билардимки, инсон учун энг зарарлилари ҳам айнан тупроқда.

Йиллар шу саволга жавоб топа олмадим. Илмий асоси учрамади. Қарангки, илм оламида энг машҳур журналлардан бири Nature Microbiology’да бир қизиқ тадқиқот эълон қилинди (https://www.nature.com/articles/s41564-018-0110-1).

Табиатда сунъий озуқа муҳитларида яшайдиган ва яшай олмайдиган микроорганизмлар мавжуд. Классик микробиология фани, асосан, сунъий озуқа муҳитларида яшайдиган микроорганизмлар асосида илмий хулосаларга келган эди. Антибиотиклар ҳам сунъий озуқа муҳитларида яшай оладиган микроорганизмлар томонидан ҳосил қилинарди.

Юқоридаги тадқиқотда тупроқда мавжуд бўлган, сунъий озуқа муҳитида яшай олмайдиган (фанга номаълум) микроорганизмлар томонидан (фанга номаълум бўлган) антибиотиклар – малацидинлар ҳосил бўлиши, ушбу моддалар тупроқдаги Грамм-мусбат (ҳужайраси рангга бўялишига кўра бактерия Грамм-манфий ва Грам-мусбат тоифаларга бўлинади) патоген микроорганизмларни йўқ қила олиши кашф этилди. Малацидинлар антибиотикларга чидамли патогенларни йўқ қилиши (мақолада нафақат йўқ қилиш, стерилизациялаш дейилади) исботланди. Ҳатто, метициллин антибиотигига чидамли Staphylococcus aureus патогенини “стерилизация қилиши” аниқланган.

Демак, ота-боболаримизнинг яраларни даволаш бу содда усулида ҳам алоҳида бир ҳикмат бўлгани англашилади. Насиб қилса, яна айрим мулоҳазаларни улашишни режа қилганман.

Twitter'да: "1863 йилда Қўқон яқинида порох заводи ишлаган..." деган маънода твит ёзсам буни мазах қилганлар-у ишонмаганлар чиқди. Бир киши: "Ўша вақтда порох ишлаб чиқарганмиз дейиш ҳозир GM машиналарини ишлаб чиқарганмиз, дейишдек гап..." деган маънода изоҳ ёзди.

Гап бу кесатиқларда эмас, масала бошқа томонда. Халқимизнинг айрим тоифаси яқин тарихда ота-боболарининг ҳам анча ютуқлари бўлганини тан олишни хоҳламайди. Чунки, бу даврда "муллалар — диндорлар кўп бўлган" деган стереотип онгу тафаккурига ўрнашиб олган. Яна шундай тоифаси борки, ўтмишни фақат ва фақат қора рангларда кўради, ўзининг тарихидан, миллатидан уялади.

Бундай тоифаларга тарихни рўйи-рост кўрсатиш керак, айниқса, твиттердаги қатламга. Мен тарихни идеаллаштириш тарафдори эмасман, лекин унинг улуғ мураббий эканини ҳеч эсдан чиқармаслик лозим.

Икки йил ишлаб бир роман ёзган эдим, таҳрирлари ҳам тугади, Худо хоҳласа. Ҳар хил муқоваларни ўйлаб юрибман. Шунақа муқова ишланиб қолди, бўлармикин?

Асар мавзуси Сунъий Онгнинг Инсон ҳаётига кириб келиши. У мантиқий фикрлашни бошласа нима бўлади? Дўст бўладими ёки душман? "Сунъий Онг назоратдан чиқиб кетса нима бўлиши мумкин?" деган саволга тасаввурларимдан келиб чиқиб жавоб берган эдим. Насиб этса, нашрдан чиқса, бу ҳақда яхшилаб гаплашамиз, фикр алмашамиз.

Глобал иқлим ўзгариши ва ўрик

Шу кунлардаги энг оғриқли масала – дарахтларнинг ёппасига кесилишининг авж олишидир. Энг кўп кесиладигани ўрик ҳисобланади. Шунинг учун, йилдан йилга ҳовлилардаги ўриклар камайиб бормоқда. Бу ўта нозик масаладир. Бошқа дарахтларга қараганда, ўрикнинг бизнинг минтақа ва шароитда аҳамияти ўта беқиёс.

Глобал иқлим ўзгаришлари шароитида ўрик дарахтининг аҳамияти ўта юқори. Қурғоқчиликда ҳам ўса олади, остида намликни яхши сақлайди, ҳавода сув буғлари бир меъёрда тақсимланиши ва чанг зарраларининг кам бўлишига ёрдам беради.

Кескин иқлим ўзгаришлари асоратлари – қурғоқчилик, ҳавонинг ифлосланиши, чўлланиш, микроб касалликларининг авж олиши... ва яна кўплаб ноқулай омилларга қарши биргина шу ўрикни қарши қўйса бўлади. Ўрик зич ўсган жойда мўътадил иқлим бўлади.

Бунинг учун шу кунгача, ҳеч бўлмаса, йўл бўйларига арча ўрнига ўрик экилиши мақсадга мувофиқ бўларди. Арча... ўрикнинг тескариси! Арчанинг жойи қурғоқчил воҳа-водийлар эмас. Ўта кетган қайсарлик ва ўжарлик билан арча экилаверди, экилаверди.

Агар биз кундан кунга оғирлашиб бораётган иқлим ўзгаришларини юмшатишни истасак, ўрик дарахтини кўпайтиришимиз мақсадга мувофиқ. Йўл бўйлари тут дарахтлари қандай экилган бўлса, шундай кўпайтирса бўлади.
Минтақа иқлимига мослашган ўрик ва бошқа дарахтлар шундай тезликда кесилаверса, кейинги 5... 10 йилликни қандай тасаввур қиласиз?

Тасаввур ҳосил бўлдими?

Сўнгги йилларда Японияда мусулмонлар кўпайиб бормоқда. Аввал, асосан, Ислом муҳожирлар билан кириб келган бўлса, энди японларнинг ўзлари шу динни қабул қилишмоқда. Токио Жомеъ масжидида аёллар учун дарслар ташкил этилган.

Яна бир жиҳат - Японияда ҳалол таомларга бўлган қизиқиш ортмоқда. Қизиғи, Японияда "ҳалол" бренди ёки сертификатини олишга талаб жуда кучли. Шундай бўлсада, айрим манбаларга кўра, ички истеъмол бозорида ҳалол таомларга талаб 2024 йилдан 2032 йилгача 8.7% га ошиши кутилмоқда. Аслида, бу катта рақам.

Японлар ўта прагматик халқ, бирор ишда фойда бўлмаса, унга эътибор бермайди, сармоя киритмайди.

Манба: https://www.instagram.com/tokyocamii/

Youtube'да бир лавҳа эътиборимни тортди. Кўча тўла ахлат, шамол эсяпти, бир қиз видеога олиб гапиряпти: "Мана аҳвол, мигрантларга сиёсатни қаттиқ қилиш оқибати. Кўча ахлатга тўлиб кетган, юриб бўлмайди..."

Видео остидаги изоҳларни ўқидим: "Қаттиқ сиёсат учун катта раҳмат, ҳозир Германияда ишлаяпман, ойлигим 2000 евро, одамлар кулиб муомала қилади..."

"Яхшиям ўз вақтида бизни чиқариб юбординглар, Европада ишлаш зўр, ҳамма шароитлар бор..."

"Энди шу сиёсатни ўйлаб топганларга бориб айтинглар, ахлат тозалашсин..."

"Ҳозир Англияда ишлаяпман, далада, бизни сиғдирмаганинглар учун умрбод миннатдорман..."

Шўро тузуми қулаганига 33 йилдан ошди, лекин унинг айрим ғоялари ҳамон яшаб қолганига гувоҳ бўламиз. Шулардан бири 1917 1938 йилларда босқинчиларга қарши чиққан қаҳрамонларни, хусусан, Мадаминбек Аҳмадбек ўғлини ёмон отлиқ қилиш ғоясидир. Тузум бу ҳаракатга “босмачилик” тамғасини ёпиштирган, одамларнинг онгу шуурига зўрлаб сингдирганди.

Аслида босмачилар бўлганмиди Фарғонада? Айниқса, 1917 йилги воқеалардан сўнг юртда амалда ҳукуматнинг ўзи қолмаган эди. Уларнинг иши талаш, ўлдириш, зўрлик эди.
1917 йилда Марғилонда кўзга кўринган тўдабошиси Мадазиз ўғри бўлиб, атрофига ўзига ўхшаганларни тўплаб гуруҳ тўплаган эди. Бундай гуруҳлар кўп эди. Ана шулар ҳақиқий босмачи – қароқчи эди.

Кунлардан бир кун шаҳарни ларзага солган қотиллик юз беради: Марғилоннинг кўзга кўринган кишиларидан бўлган Абдураззоқ закўнчи таҳоратхонада ўлдириб кетилади. “Уламo” жамиятининг фаoл аъзoси Абдураззoқ закўнчининг халқ ўртасида oбрўси юқoри эди.

“Шўрои Уламо” фаоллари Марғилонда тартиб ўрнатиш учун Мадаминбекдан шаҳар миршаблари бошлиғи бўлишни илтимос қилишади. Мадаминбек рози бўлади.

Мадаминбекнинг биринчи қилган иши Абдураззоқ закўнчининг қотилини излаш бўлади. Қотилликда Мадазим ва унинг гуруҳининг қўли борлиги аён бўлади. Мадаминбек йигитлари билан Мадазим ва унинг шерикларини қўлга олиб, қозининг ҳукмига топширади. Мадазим айбига иқрор бўлади. У ва унинг шериклари Марғилоннинг Ўрдатаги деган жойида отиб ташланади.

Шу жиҳатга эътибор беринг а: Мадаминбек босмачиларга қарши курашаётган эди.

Туркистон мухторияти қонга ботирилади. Мадаминбек Марғилон шаҳар миршаблигини ташлаб, қўрбоши бўлади ва қўшин йиғади. Мадаминбек қўрбошилик қилаётганида ҳам ҳақиқий босмачиларни жазолашда давом этади.
Манбаларда шунга ўхшаш воқеалар ёритилган. Машҳурларини яна эслаб ўтамиз.

Мадаминбек Шаҳрихонни олганида (1919 йилда) унинг олдида бир гуруҳ кексалар келишади. Улар Шахрихонда ҳаддидан ошган ўғри ва талончи йигитларни тийиб қўйишни илтимос қилишади. Мадаминбек бу йигитларни қўлга олиб, жазосини беради. Энг асосий жиҳатга эътибор берайлик. Марғилонлик Мадазимнинг тўдаси ҳам, Шаҳрихондаги бу тўда ҳам истиқлол қайғусида босқинчига қарши чиққан эмасди. Улар, оддий тилда айтилса, жиноятчилар эди, холос.

Мадаминбек ҳали қудратда экан, шўро ҳукумати уни “босмачи” дея олмаган. Дейишга журъати ҳам етмаган. Биргина мисол: 1920 йил мартда яраш сулҳи матнида шўро ҳукумати Мадаминбекни “Мусулмон қўшинлари Бош қўмондони” (“Главнокомандующий мусульманской армии”) дея эътироф этади. Мадаминбек билан иттифоқ тузган “оқруслар” қўмондони адмирал Колчак эса унга рус армияси полковниги деган унвон ҳам берган эди.

Бу ишда Шўро тузумининг иккиюзламачилиги яққол кўринади. Мадаминбек қудратда экан, унга қарши сўз айтолмайди. Ўлганидан кейин эса номини ёмонлиқ қилиш, миллатга қилган ишини камситиш учун эса уни ўша Мадазим ўғри билан тенглаштириб, “босмачи” эди, дея тарих китобларига ёзади. Ўзи “Бош қўмондон” деб тан олган сулҳ ҳужжатини эса архивларга яширади ва уни етмиш йил ҳеч кимга ошкор қилмайди.

Қалбида юрт истиқлоли, миллат ва дин қайғуси бўлган бу йигитлар ҳалол ва ҳаромнинг фарқига жуда яхши боришган. Ўзини мужоҳид санаб, жиҳод қилаётганлар, ўлимнинг муқаррарлигига заррача шубҳа қилмаган, лекин шаҳидликдан умиди узилмаганларнинг хаёлида бизнинг ғариб тасаввурларимиздаги дунё ишқи бўлмаган. Шунинг учун, уларнинг пок номларини бузуқ хаёлларимиз билан булғашдан аввал, ўша давр манбалари ва ҳужжатларини синчиклаб ўрганиш лозим бўлади.

"Тафаккур" журналига интервью берганимда айтган эдим: "Илм ва илмлиларга қачон эҳтиёж туғилади? Қачонки бозор соғлом бўлганида. Соғлом рақобат (талаб ва таклиф асосидаги) фақат илмлиларни саралайди — ақл эгаларига талаб кучаяверади..." Аввалги постимни (https://t.me/Baxtiyor_Abdugafur/396) FACEBOOK'ка ҳам жойлаганимда бир изоҳни ўқиб шу интервью эсимга тушди.

Бир савол бўлди: “Домла, нимага мактабдаги ўқувчилар устозларини ҳурмат қилмай қўйишди?”

Дедимки: “Аслида, ўқувчилар эмас, балки уларнинг ота-оналари ўқитувчиларни ҳурмат қилмай қўйишган! Ота-она устозни ҳурмат қилса боласи ҳам ҳурмат қилади.”

Яна савол: “Болалар китоб ўқимай қўйди, уларни қандай қилиб китобга қайтарса бўлади?”

Дедим: “Қуш уясида кўрганини қилади. Уйида китоб ўқилганини кўрмаган бола қандай қилиб китобга қизиқсин?! Энди сал ўйлаб кўрайлик: “уйимизда китоблар ёки кутубхона борми?”

Nurbek Yuldoshev ёзяптилар:

"Яшаш қийинлашиб боряпти. Одамлар бир-бирини аямаяпти.

Бир ошнам фармацевтикада ишлайди, қолгани унинг тилидан:

“Оддий цефтриаксон бор, кейин сал кучлиси бор: цефтриаксон сульбактам. Бизни тармоқ кучлисини сотади. Дўхтирлар билан келишамиз. Оддий цефтриаксон керак жойига ҳам кучлисини ёзаверади. Унга фарқи йўқ. Кейин агент дегани бор: у дориларни “ўтказади”. Ойига ўртача 15-30 млн бонус оладиган агентлар бор. Мени ишимам шунга яқин”...
---------------------------------------------------------
Шу ерда бир фундаментал масала бор, соҳам микробиология ва вирусология бўлгани учун батафсил тушунтиришга ҳаракат қиламан.

Цефтриаксон ва цефтриаксон сульбактам патоген бактерияларнинг ҳужайра мембраналари ҳосил бўлишини фалажлайди (тўхтатади). Шу билан унинг таъсири изоҳланади.

Бу дори воситалари патоген бактерияларни 100% ўлдирмайди, кўпайишини вақтинчалик тўхтатади. Ўсиш ва кўпайишдан тўхтаган бу бактериялар цефтриаксон ёки цефтриаксон сульбактамнинг кейинги қўлланиши учун тайёрланади. Ҳужайра деворлари ёки мембраналарининг шу антибиотиклар таъсирида узилиши/ҳосил бўлишини олдини олувчи ҳимоя механизмларини ишга туширади.

Оддий сўз билан айтилса, цефтриаксон ва цефтриаксон сульбактамга чидамли патоген бактерияларнинг янги авлодлари пайдо бўлади (штамм/экотип/биотип). Бундан бошқа антибиотиклар қўлланганда ҳам чидамли бактериялар ҳосил бўлаверади.

Демак, биз ўз қўлимиз билан касаллик чақирувчи патоген бактерияларнинг чидамли авлодларини дунёга келтираверамиз.

Ҳозирги кунда тиббиёт микробиологиясидаги энг катта муаммолардан бири патоген микроорганизмларнинг антибиотикларга чидамлилиги (резистентлиги) масаласидир (https://www.mdpi.com/2076-0817/10/10/1310; https://www.mdpi.com/2079-6382/11/8/1079). Замонавий тиббиёт бактерияларни йўқотишни эмас, балки уларнинг чидамлилигига қарши қандай курашиш ҳақида бош қотирмоқда. Шунинг учун, ҳорижда антибиотиклар кенг кўламда сотилмайди. Антибиотиклар учун ўта қатъий чекловлар мавжуд.

Мутахассис сифатида бир таклифни илгари сурмоқчиман. Антибиотикларни ким тавсия қилаётгани мониторинг қилиниши керак. Беморнинг касаллик тарихига антибиотикнинг номи ва миқдори албатта ёзилмоғи лозим.

Бизда бир гап бор: экология бузилиб кетгани учун одамлар кўп касал бўлади! Бу бекор гап. Бизни ожизлаштираётган нарса антибиотиклардир! Антибиотиклар организмнинг табиий иммун реакцияларини (иммунитетини) издан чиқаради. Айниқса, болаларда! Шунинг учун, ўзимизга ва атрофимиздагиларга эътиборли бўлсак мақсадга мувофиқ.

"ЯШАМОҚ"

(тақризнинг давоми)

Тўнтаришлар биринчи бўлиб тажрибасиз ёшлар ва мутаассиблар қўли билан амалга оширилади. Асардаги бир эпизод ана шу тарихий ҳақиқатни яққол кўрсатиб беради.

“...Қизил аскарларга бир ёш қиз раҳнамо эди... Қиз кўпи билан ўн олти ёки ўн етти ёшларда бўлишига қарамай, Раиснинг олдида ўзини жуда ҳам катта тутарди...

...Қиз қўлларини бирдан чалкаштириб, кутилмаганда Раисдан “Сен кимсан?”, деб сўради. Раис шунчалар қўрқиб кетганидан дудуқланиб гапира бошлади: “Мен шу қишлоққа масъул бошлиқман. Раисман.”. “Бўлиши мумкин, бўлиши мумкин...”, деди қиз. “Балки ўзинг капиталистдирсан! Кучингни капитализм йўлида юриш учун ишлатаётгандирсан!” деди ўшқириб.

Қиз унга эътибор бермади ва биз томонга қараб сўзида давом этди: “Мана бу одам сизларни исёнга ташвиқ қилган. Мажбурлаган, хорлаган!”, деб бақирди. “Сизлар хушёр тортиб, унга қарши исён қилишингиз керак! Унинг оёқларини синдиринглар!”

Кўз олдингизда нима гавдаланди? Ўтган асрнинг 30-йилларида халқимизнинг бошидан ўтган қора кунлар ва ўша қора кунларда “халқ душманларини” фош этиш, қамаш, отиш, сургун қилиш... саҳналари... тўғрими? Бу қисмат Чин юрти фуқароларининг бошига 30-40 йилдан кейин тушган ва Ху Фугуи ана шу воқеаларнинг жонли гувоҳи эди.

Ху Фугуи урушга мажбуран олиб кетилганида 16-17 ёшлардаги бир ўсмир ҳам аскарликка чақирилган, унинг исми Чуншенг эди. Чуншенг ҳам Ху Фугуининг урушдаги қисматдоши бўлади. Асир тушганларидан сўнг ҳар ким ўз йўлига қараб кетади. Орадан йиллар ўтиб Чуншенг давлат одами – ҳоким бўлади ва Ху Фугуи билан яна учрашади. Уларни машъум бир воқеа юзма-юз қилади. Чуншенг ҳоким бўлиб, давлатга хизмат қилади. Лекин, охир-оқибат қадр топмайди. У ҳам тузумга бегона деб топилади.

“...Чуншенг тиззалаб ўтириб қолди, гавдаси бўйнига осилган тахта лавҳа томон осилди. Болалардан бири унинг бошига тепди, чунонам қаттиқ тепдики, боши ёрилиб кетай деди. Кейин вужуди билан ерга юзтубан йиқилди. Шунчалар кўп дўппослашдики, овози ҳам чиқмай қолди. Умрим бино бўлиб бундай калтакланган одамни кўрмагандим. У ерда ётар экан, ноинсофлар уни тўхтамай тепишарди, танасининг ўлик жасаддан фарқи қолмади...”

Чуншенг омон қолади. Лекин азоблари бу билан тугамайди. Уни жазолашда давом этишади. Кунлардан бир кун Чуншенг Фугуининг уйига келади, видолашиш учун. “Фугуи, мени ҳар куни боғлаб дўппослашарди. Қаранг, қўлларимга бир қаранг!”, деб менга қўлларини чўзди. Қўлларига тегинишим билан эзилиб кетганини ҳис этдим. Иссиқ эди улар. Қўрқиб кетдим. “Оғрияптими?” деб сўрадим. “Йўқ”, деди бош чайқаб. “Уларни сезмаяпман”...

Асарни қалбингизни ғижимлаб ўқийсиз, қарангки, унга тақриз ёзаётганда ҳам шундай бўлар экан.

Мантиқан олинса, бу воқеалар – тарихлар ичида инсоннинг бахтли бўлиши ҳам амри маҳол кўринади. Шу жиҳатданми, асардаги аксарият қаҳрамонлар асар давомида “тўкилиб” қолаверади. Бу билан адиб бу инқилоблар-у ислоҳотларда халқ бахтли бўлмади, муродига етмай бу дунёдан ўтиб кетди, демоқчи ҳам бўлгандир. Ху Фугуининг аёли Жиашен, қизи ва ўғли Фенгхиа ва Ючин, куёви Эрчи, қуролдош дўсти Чуншенгларнинг бирортаси рўшнолик кўрмайди. Асар охирида Ху Фугуи бир қари хўкиз билан ёлғиз қолади ва энг қизиғи, ўша хўкизга ҳам “Фугуи” исмини беради.

Асар ҳақида маълумотлар билан танишарканман, унинг киноси ҳам ишланганини билдим. Лекин, Хитойда тақиқланган экан. Шунинг ўзиёқ асарга берилган баҳони кўрсатади.

Шу ерда асар ҳақидаги сўзимни мухтасар қиламан. Асардан англаганларим шулар. Балки сизларга унинг бошқа жиҳатлари ҳам кўринар. Ўқишни албатта тавсия қиламан.

“ЯШАМОҚ” мутолаасидан сўнг...

Ҳар бир инсоннинг ҳаёт йўли бир тарих. Авлодлар қисмати – силсила. Ҳар бир инсоннинг ҳаёт ҳикояси ўзгача, худди бармоқ излари бир-бирига ўхшамагандек. Инсонлар тақдиридан сўзловчи асарларни ўқиганингизда янги-янги нарсалар кашф этишингиз шундан.

Хитойлик адиб Юй Хуанинг “Яшамоқ” асарини ўқиб бўлганингизда худди шу фикрлар кўнглингиздан ўтиши табиий. Асарни ўқир экансиз, эътиқодлар, миллат, тиллар бир-биридан фарқ қилса ҳам лекин барибир инсон қалби бир ҳил бўлишини ҳис қиласиз. Шу сабаб, маълум муддат асар қаҳрамонлари қисматларидан таъсирланасиз, уларнинг ҳис-туйғуларини ўзингиз ҳам ҳис қиласиз. Бу ҳолат, бир томондан, адибнинг маҳоратидан ҳам бир белгидир.

Асар давомида қалбингизда улкан пўртаналар ҳосил бўлади, қаҳрамонлар тақдиридан изтиробга тушасиз, ҳеч бўлмаса муаллиф бирор ерида қаҳрамонларига шафқат қилармикин, деб кутасиз.

Аммо, муаллиф ўта шафқатсиз, айрим ўринларда, жаллодга айланадигандек, маслагидан ҳеч қайтмайдигандек. Кўнгли бўш китобхон ундан ранжийди, ахир қаҳрамонларнинг асардаги тақдири унинг қўлида – қаламида эдику. Лекин, тарихга холис назар билан қараган муаллиф виждонига хилоф иш тутмайди. Аслида у эмас, давр – тузумлар шундай шафқатсиз, ғирром эди. Бу тузумларнинг тегирмонини сув эмас, қисмати ғам-қайғу билан ёзилган инсонлар айлантирганди.

Муаллиф қаҳрамонларининг ҳиссий кечинмаларини тўлиқ тасвирламайди, ўша вазиятларга солади, ўқувчи эса ана ўша воқеа-ходисаларда қаҳрамонларнинг ҳисларини ўзининг танасида – қалбида ҳис қилади.

Асар бош қаҳрамони Ху Фугуи. Асарда қаҳрамон ўзини шундай таърифлайди: “...олтмишни қоралаган ўқитувчим дадамга қарата: “Бу ўғлингиз катта бўлса, бошингизга битган бало бўлади”, деган эди. Ёшлигимдан бери шундай, сира одам бўлмадим. Бу ҳам отамнинг сўзлари. Муаллимлар мендан ниманидир кутишнинг ўзи беъманилик эканини, ҳеч қачон ўзгармаслигимни таъкидлашарди. Ҳозир ўйлаб қарасам, тўғри айтишган экан...”

Ху Фугуи бой хонадоннинг ягона меросхўри эди, лекин ёшлигида қимор ўйини ва фаҳшга ботиб, бор-будини қиморда ютқазади. Шоҳона уйдан қамишли кулбага кўчиб ўтади, далада оддий деҳқон бўлиб ишлайди, аёлини қайнотаси олиб кетади, аввал отасидан, сўнг онасидан айрилади. Шу зайлда умрининг қатор йилларини кечиради.

Ислоҳотлар, инқилоблар халқлар тақдирида аксар вақт салбий из қолдиради. Одамларнинг ҳаёти, умидлари йилларга ортга улоқтирилади. Бу талатўпларда омади келганлар, ҳеч бўлмаса, яшаш ёки тирик қолиш учун шафқатсиз курашга ташланади. Ху Фугуи ҳам ана шу эврилишлардан омон қолади. Тасодиф туфайли, урушга оддий мардикор қилиб юборилади, урушнинг шафқатсиз воқеълигига гувоҳ бўлади. Айниқса, ярадор аскарларнинг замбилларга юкланиб, бир четга улоқтирилишини, қишли-қировли кунларда, қор остида ёрдамга муҳтож ярадорларнинг бирин-кетин жон таслим қилишларини кузатади.

“...замбилда ташилаётган, қўллари қўпорилган ёки оёқлари синган, жароҳат олган аскарларни томоша қилардик. Орадан кўп вақт ўтмай узундан узоқ замбил карвони билан жангда яраланганлар гуруҳи олиб келинди. Уларни ташиётган аскарлар бизнинг атрофимиздаги бўш жойларга қараб ўтиб, бақиришарди: “Қани, бир, икки, уч!”. Уч дегач, замбилни ағдариб, жароҳат олганларни гўёки ахлат тўккандек ерга улоқтиришарди. Улар оғриқдан инграрди. Бу ингроқ ва йиғи овозлари бизгача эшитилиб турарди. Қария Куан замбилларни ташиётган аскарларга ўтиб кетгач, ортидан: “Ҳайвонлар!” деб сўкарди.”

(давоми бор)

Анчадан каналга ёзмаётган эдим. Ижод ва мутолаага жиддий эътибор қаратган эдим. Мен воқеаларни эмас, кўпроқ фикр ва ғояларни муҳокама қилишни маъқул кўраман. Мени кузатаётганларни ҳам шу жиҳат қизиқтиради, деб ўйлайман. Турли-туман воқеаларни ҳар сонияда кўриб, билиб, ўқиб турибмиз, керагидан ҳам ортиқки, вақтимизни - умримизни бой беришга арзимайди.

Шу муддат ичида хитойлик адиб Юй Хуанинг "ЯШАМОҚ" асарини ўқиб чиқдим. Ўқишга шунчалик берилиб кетибманки, 2-3 кунда тугатиб қўйибман, аввал ҳеч бундай ўқиганимни эслай олмайман. Худо хоҳласа, асар ҳақида каттароқ бир тақризимни шу ерда ҳам улашаман. Ўқишга арзийдиган асар экан, фикр ва ғоя эгаларига тавсия қиламан, вақтингизга ачинмайсиз.

Фейсбукда Наргис Қосимова опа ёзибдилар. Буни шундай изоҳлаш мумкин. Бизнинг кунлик рационимиз/миллий ошхонамиз оғир меҳнат/иқлим шароитларидан келиб чиқиб шаклланган эди. Замонлар ўтиб "меҳнат" дегани ўртадан кўтарилдию рацион ўзгармай қолаверди. "Меҳнат" дегани тана оладиган жисмоний юклама. Юклама кескин камайди, лекин рационнинг энергетик қуввати асло камаймади. Қориндан ташқари, қон билан боғлиқ аксарият касалликлар кўпайди, ёшарди. Бу кетишда биз касалванд/ногирон миллатга ҳам айланишимиз мумкин. Демак, биз рационни, кундалик ҳаёт тарзини ўзгартиришимиз керак.

Осиёга Европа нафасини олиб кирган жамоа

Бундан 30 йил аввал, 16 октябр Ўзбекистон терма жамоаси Осиё ўйинлари чемпиони бўлганди. Ўша ўйинларда терма жамоамиз Осиё грандларини бирма-бир ютганди. Гуруҳ босқичида ЖЧ-94 да катта шов-шув кўтарган Саудия Арабистони 4:1, ярим финалда эса Жанубий Корея 1:0 ҳисобида мағлуб этилганди.

Терма жамоамиз ўйинлари ҳақида Япония матбуоти: "Ўзбекистон Осиёга Европа нафасини олиб кирди..." деб ёзганди. Гарчи ўша вақтларда Осиёнинг айрим жамоаларида европалик мутахассислар мураббийлик қилишсада замонавий футбол фалсафаси тўлиқ ўзлаштирилмаган эди. Бизнинг таркибдаги барча футболчилар бевосита Европа футболи вакиллари эди. Сабаби, собиқ Иттифоқ футбол тизими, фалсафаси ва мактаби кўп жиҳатдан Европа футболи андозалари асосида эди.

Ўша терманинг аксарият вакиллари чин маънода Европа футболи талаблари асосида тарбияланган эдилар. Ана ўша футболчиларимиз Осиёда анча шов-шув кўтаришган эди.

Лекин, ўзбек футболида ўтиш даври оғриқли кечди ва бу узоқ муддатга чўзилди. Лекин кейинги йилларда Ўзбекистон терма жамоалари анча ўсишга эришди. Ўсмирлар ва ёшлар Жаҳон чемпионатларида ўйнашди, U-20 ва U-23ларимиз Осиё чемпиони бўлишди. Худо хоҳласа, катта термамиз ҳам ЖЧга чиқади. Футболдаги ғалабаларимиз ҳали олдинда.

Ikkinchi mustamlaka - sho'ro davri nega alifboni o'zgartirdi? Avvalo, yosh avlod ota-bobosining tarixini o'qiy olmasligi uchun edi! Ajdodlarining imlosini tanimagan xalq chin tarixiy haqiqatni bilmay ulg'aydi. Vaholanki, XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin yozilgan ko'p asarlarda, xususan, "Tarixi jadidayi Toshkand", "Tarixi Farg'ona", "Tarixi Turkiston", "Tarixi Aliquli amirilashkar"... kabi asarlarda ruslarning qanday kelgani, ularga qarshi kurashlar aniq-tiniq yozilgan edi.

To'liq suhbat havolasi: https://youtu.be/3DFtoPnpNJQ?si=ITWKS0Ppqy9D-bFx

Бир тадқиқотчининг илмий иши муҳокамаси институтимизда ўтибди. Институтимиз етакчи ташкилот қилиб белгиланган.

Расмий ҳимоядан аввалги бир расмиятчилик. Аслида, умуман кераги бўлмаган босқич, оворагарчилик, қоғозбозлик. Бу босқичдан ўн кунлар ўтиб асосий ҳимоя бўлади. Лекин, гап бунда эмас.

Илмий иш муҳокамага қўйилган. Тадқиқотчининг маърузасидан кейин саволлар берилган. Тадқиқотчи бирорта саволга жавоб бера олмаган. Савол берган олимлар ҳам жавобдан қониқишмаганини очиқ айтишган. Бундай ҳолат камдан-кам бўлади. Лекин, истайсизми-йўқми, тадқиқотчи бу босқичдан ўтказиб юборилади. Саволларга жавоб беролмаса ҳам. Иши талабга жавоб бермаса ҳам. Юқорида айтиб ўтилганидек, бу бир расмиятчилик. Бу босқичнинг ҳамма ҳужжатлари тўпланади, расмий ҳимояга берилади, у ерда ҳам шу "театр" давом этади.

Масала шуки, саволларга жавоб бера оладими-йўқми, бу муаммо эмас. Илмий даража олишни ният қилган шу босқичга етибдими, демак, у илмий даражасини олади. Бу ҳам ҳозирги аҳволни кўрсатадиган бир кўрсаткич.

Бир ҳамкасбим яқинда айтиб қолувди. Бошқа соҳа олими билан суҳбатлашиб қолишибди. Ўша олим: "сизларда ҳам илмий даражаларни олиш шунақами?" деб сўраганда ҳамкасбимиз: "худди шундай" деса ҳалиги олим: "хайрият, бу иш фақат бизнинг соҳада эмас экан" деярмиш.

Балки бу ҳам узоққа чўзилган ўтиш даврининг бир белгисидир. Насиб қилса, бу ишлар ҳам ортда қолар. Кейин, шу йўлда илмий унвонларга эга бўлганлар қарорлар қабул қиладиган шахсларга айланиши мумкин. Мана шу нарса жамият ва фан учун ўта хавфли ҳолатдир.

Унинг оқибат ва кўлами тасаввуримиздан ташқаридадир.

"Академнашр" нашриётида бир суҳбат бўлди. Вақтингиз бўлса эшитиб кўрарсиз. "Мадаминбек. Қонли гуллар водийси" романи, биологик хавфсизлик, янги асарим — сунъий онг, биология ва эътиқод мавзуси... Яна бошқа нарсалар эслаб ўтилган.

https://youtu.be/3DFtoPnpNJQ?si=ITWKS0Ppqy9D-bFx

Агрозаҳарлар қўлланиши ҳақида FACEBOOK'даги постим (телеграмга ҳам қўйган эдим: https://t.me/Baxtiyor_Abdugafur/384) муҳокамаси давом этяпти. Дўстимиз Адҳам Тиллоқўзиев ҳам фикрларини ёзибдилар:

"Жуда ахвол чатоқ Олтиариқда шом пайтида шунақаги захарни хиди босади-ки! Шунинг учун бўлса керак жигар касалликлари тобора авж оляпти.
СССР пайтида куз пайтида ёки бахорда самалётдан дори сепиларди халос. Одамлар узумга олтингургут сепса сепарди.Узумлар зўр бўлар эди. Хозирчи захар масканига айланди хаммаёқ!"

"Шу сабаб Олтиариқ анкологик касалликлари бўйича аввалги қаторда туради. Менимча муаммо химикатни ўзида. Ишлаб чиқарувчи касални уни ичига жойлаб қўйса керак."

Изоҳларни ўқиш учун: https://www.facebook.com/share/p/ZajJVh6C2dMZoJRb/

Facebook'да иссиқхоналарда қўлланаётган заҳарлар ҳақида пост қўйганимда (телеграм каналга ҳам жойлагандим: https://t.me/Baxtiyor_Abdugafur/384) Ортиқ Али Расулов акамиз фикрларини ёзибдилар:

"Тенгдошим бор эди маҳалламда пиёз экар эди гектарлаб. Ширага қарши энг кучли химикатни сепар эди, кейин маст ҳолда гангиб юрар эди бир қанча муддат.

Танасини ёмон безлар босиб кетди. Саратон касали бўлиб 2015 йил вафот этди. Яна бир 1980 йилда туғилган пиёзчи деҳқон йигит жигар церрози бўлиб ўлди у ҳам шунақа кучли химикатни ишлатар эди..."

Хулоса ўзингиздан. Заҳарнинг зарраси - қўлингизда қолиб кетган миқдори ҳам зарар!

Чинозга бордик.

Иссиқхоналарда касалликлар авж олган, бутун бир қишлоқ иссиқхона билан тирикчилик қиларкан. Иккита катта иссиқхонага кирдик. Касаллик авжида. Оқпашша ҳаммаёқда.

Деҳқон акамиз айтади: "Илгари бунақа бўлмасди, йилдан-йилга янги-янги касалликлар кўпайиб кетяпти, ишлатмаган заҳаримиз қолмади..."

"Ҳамма касалликлар шу заҳарлар ишлатганингиздан!" дедим. "Касаллик чақирадиган вирус-у замбуруғ, ҳашарот секин-аста заҳарга мослашяпти. Уларнинг янги авлодлари дунёга келяпти".

"Домла, қишлоқда иккита ашаддий заҳар ишлатадиган одам бор эди. Иккаласи ҳам рак бўлиб ўлди. Қўрқиб қолдим заҳар ишлатгани" дейди иссиқхона эгаси. "Энди биологик усул қўллайман, ўзим ҳам қўрқиб турибман. Шунақа заҳарлар сотишади, сепгандан кейин бош айланади, кўнгил айнийди, эшик-деразаларни ёпиб юрамиз. Болалардан қўрқамиз..."

Бу фақат Чиноздаги ҳолат эмас. Айтдим - бўйнимдагини соқит қилдим.

Ҳасад одамнинг ич-ичини еб битиради, деймиз. Бу гап илмий асосга эга. Янаям аниқроғи, ҳасаднинг нейробиологик асоси бор.

Нейробиология нерв тизими, шу жумладан, мия, орқа мия, периферик нерв тизимиларини тадқиқ этади, уларнинг инсоннинг фикрлаши, ҳатти-ҳаракати ва организм функцияларини қандай бошқаришини ўрганади.

Нейробиология, шунингдек, инсондаги ҳис-туйғулар моддий асосларини ҳам тадқиқ этади. Жумладан, севги-муҳаббат, рашк, ҳавас, ҳасад, бахиллик...

Ҳар бир туйғу нейробиологик - биологик ва кимёвий асосга эга. Худди шу жумладан, ҳасад ҳам.

2021 йил Nature'нинг Scientific Reports журналида эълон қилинган тадқиқотда инсон стрессга тушганида норадреналин ва кортизол гормонлари синтезланиб, инсон ДНКси бузилишларига олиб келиши исботлатган (https://www.nature.com/articles/s41598-021-99224-w). Энг қизиғи, кортизол гормони инсон ҳасад қилганида ҳам ҳосил бўлади! Оғиз бўшлиғи ҳужайраларида кортизолнинг тўпланиши ДНК узилиши, нуқсонларга олиб келади. Бунинг оқибати, қатор касалликлар, жумладан, саратон пайдо бўлиши исботланган.

Халқимизнинг: "ҳасад қилган ич-ичини ейди" деган гапи бекорга эмаслиги мана шу ерда ойдинлашади. Ич-ичининг ейишлик - ДНКнинг узилиши, аслида. ДНКнинг узилиши эса ирсиятнинг бузилиши, ирсий ахборотнинг кўчирилишдаги нуқсонлар демакдир.
Ҳасадгўй инсонларнинг дардманд бўлиб юришлари, аксарият ҳолларда, бу ҳолат насл суришини шу билан изоҳлаш мумкин.

Энг ҳайратланарли жиҳати, Ислом бизга ҳасад қилмасликни таълим беради. Расули Акрам саллоллоҳи алайҳи ва саллам бежизга: "Олов ўтинни еб битиргани каби ҳасад ҳам инсоннинг гўзал амалларини еб битиради" демаганлар.

Хулоса шуки, ҳасад туйғуси бегона бўлган кишилар соғлом яшайди, уларда ирсий нуқсонлар ҳам кузатилмайди.

Ҳавас қилиб яшайлик! Ҳасад қилиб ўзингизга жабр қилманг, ДНКни асранг!

"Осмондаги болалар" лойиҳасига интервью берганимга роппа-роса бир йил бўлибди (https://www.youtube.com/watch?v=dx8shAfxLAA)

Нималар ҳақида суҳбатлашган эдик?

Тақиқланган романим

Нобел

Бошоқ терган болалар

"Мадаминбек ҳақидаги романим тўққиз йил давомида босилмади. Учта йирик нашриётга олиб бордим. Ўқиганлар зўр дейди, лекин босолмаймиз, бу мавзуга рухсат йўқ дейди. Ким рухсат бермайди? Истиқлол учун курашганларни ҳам айта олмаймизми? Кимдан қўрқасизлар?.. Жавоби йўқ эди."

"Ўзбек олими Нобел мукофоти оладими? Ҳа, олади, лекин унинг учун ҳорижга кетиши керак. Фан аҳволи шу бўлса ҳеч нарса бўлмайди. Фан ривожи учун масъуллардан норозиман..."

"Бошоқ терардик, бутун қишлоқ бошоқ терарди. Уч-тўрт қоп бошоқдан бир челак дон чиқарди, тегирмонга олиб борардик. Тегирмон ёнида челаклар қатор териб қўйиларди. Қишлоқда ҳамма бир челак дон билан кунини ўтказарди..."

"Тўққизинчи ёки ўнинчи синфда ўқиётганимда онам билан банкка бордик. Онам ўқитувчи, йил бошидан -- саккиз ойдан бери ойлик олмасдилар. Мактабга туфли олиб бермоқчи эдилар. Банк бошқарувчиси олдига кирдик. "Шу болам эртага мактабга чиқади, туфлиси йўқ, ойлигимни беринглар" деганларида банк бошқарувчиси тўнғиллаганди. "Пулни пахтага беришим керак, ўқитувчининг ойлигига эмас!" Онам ўшанда қаттиқ гапиргандилар: "Сиздан қарз сўраб келдимми, ҳақимни сўраяпман!" Банк бошқарувчиси онамнинг аризасига "бир ойлик пули берилсин" деб виза қўйганди. Уйда шароит оғир эди. Туфли олдирмаганман, М-96 ёзувили тапочкада мактабга чиққанман..."

Хуллас, кўп нарсаларни эсладим. Тўлиқ суҳбатни қуйидаги ҳавола орқали кўришингиз мумкин:

https://www.youtube.com/watch?v=dx8shAfxLAA

Магнит бўрони ва рўза

Сўнгги вақтларда магнит бўронлари тез-тез кузатилмоқда. Ушбу ҳолат қуёш чақнашларининг Ер магнитосферасига таъсири натижасида юзага келади.
Магнит бўронлари одамга ҳам таъсир қилади. Айниқса, қон босимининг кутилмаган ўзгаришлари юзага келади. Бошда оғриқ кузатилади.

Айни шу ҳолатда рўза тутиш магнит бўронларининг одам организмига салбий таъсирини кескин камайтиради. Қон босими меъёрида бўлиши таъминланади, бошдаги оғриқлар йўқолади. Магнит бўронлари чўзиладиган бўлса, давомий рўза тутиш энг мақбул йўл ҳисобланади. Одам табиий усулда, энг оптимал биологик шароитда ҳимояланади.

Синаб кўринг.

Сурат манбаси: https://www.istockphoto.com/photos/geomagnetic-storm

​​Baxtiyor Abdugʻafur – "Madaminbek yoxud Qonli gullar vodiysi"

Zamonaviy oʻzbek adabiyotida yaxshi asar yoʻq deguvchilarning boshiga shu kitob bilan solish kerak. Oʻziyam kattagina. Hatto mustaqillikdan keyin ham adabiyotlarda bosmachilar nomi bilan tilga olib kelingan qoʻrboshilar haqidagi yagona salmoqli kitob mana shu. Mayda-chuyda kitobchalarga koʻzim tushgani bor. Lekin bunaqa hajmdagisi boshqa yoʻq.

Podsho Rossiyasi odamlarni mardikorlikka olib ketayotganda boshlangan norozilik harakati Turkiston muxtoriyati qonga botirilgach haqiqiy harbiy harakatga aylanadi. Deyarli har bir mahalladan yigitlar chiqib, ruslar va armon dashnoqlarining xunrezliklariga qarshi turishadi. Alohida-alohida toʻdalar yirik qoʻrboshilarga borib qoʻshilishadi. Natijada vodiyda butun boshli qoʻrboshilar qoʻshini paydo boʻladi. Qoʻshin shu qadar qudratli ediki, shoʻro hukumati ularni bir necha yil davomida yenga olmaydi. Hiylalar va oʻzaro kelishmovchiliklar boʻlmasa qoʻrboshilarni yengib boʻlmasdi. Ular oʻzaro tarqoqlik qilishmasa bir yoqdan Afgʻonistondagi Omonullaxon, bir yoqdan Buxorodagi Said Olimxon yordamga shay edi.

Madaminbek boshqa qoʻrboshilardan keng dunyoqarashi, tolerantligi, harbiy ilmi, diniy bilimi, diplomatik mahorati bilan ajralib turgan. Aksar qoʻrboshilar zamonaviy harb ilmidan bexabar boʻlgan. Ular ibtidoiy shaklda faqat olgʻa intilib, kuchlar nisbatini hisobga olmay, siyosatni tushunmay, diplomatik aloqalarsiz kurash olib borishgan. Madaminbek esa qoʻl ostida ham podsho qoʻshinlarini, ham shoʻra askarlarini birlashtira olgan. U boshqa qoʻrboshilarni ham birlashishga chorlagan. Biroq toʻpori gʻurur, uzoqni koʻra bilmaslik, hamma oʻzini zoʻr deb bilishi natijasida shunday qudratli harakat sekin-asta tor-mor etilgan.

Yozuvchi asarni Maqsudbek qoʻrboshi atrofiga quradi. Titanik fojiasi Jek va Rouz hikoyasi orqali yoritilgani kabi, Fargʻonadagi qoʻrboshilar harakati va Madaminbek faoliyati Maqsudbek orqali yoritiladi. Asar juda ravon oʻqiladi. Biror oʻrinda umumiy ritm buzilmaydi. Syujet puxta tuzilgan. Qahramonlar tabiati mohirona tasvirlangan.

Bir kamchiligi, asosiy jang sahnalari tasviriga oʻrin berilmagan. Yuzlab, minglab odam oʻlgan, kunlab davom etgan muhorabalar ikki qatorda aytib oʻtib ketilgan. Asosiy janggacha boʻlgan voqealar batafsil tasvirlab kelinadiyu, eng kuliminatsion nuqtada "Bir yarim kunlik jang boʻlib oʻtdi. Ruslar yengildi" deb qoʻya qolinadi.

Yana bir kamchilik esa, imlo xatolari. Bunisi endi muallifning emas, nashriyotning qusuri. Xatosiz kitob chiqarishi bilan hurmat qozongan Akademnashrning mazkur kitobida imlo xatolari sezilarli darajada koʻp.

"Jadidlar – Turkistonning unutilgan tarixi, ma'naviyati; ulamolar – Turkiston eʼtiqodi; qoʻrboshilar – Turkistonning mudrayotgan qudrati".

Asarni oʻqib, oʻrta asrlardagi turgʻunlik davrlarida turkiylarning mardlari tamoman yoʻqolmaganini, jahd qilsa qudratli kuchga aylanishini koʻrasiz. Qoʻl tegmagan, eʼtibordan chetda qolayotgan tariximizga toʻxtalgani uchun muallifga rahmat aytaman.

@salimov_blogi

"МОЙКА" муаммоси

Машина ювиш учун "мойка"лар жуда урф бўлди.

Уларда, одатда, фаол кимёвий воситалар (активная химия) ишлатилади. Ушбу воситалар таркибида, умумий олинса, анионли ва катионли сирт фаол моддалар (СФМ), ЭТДА ( этилендиаминтетрасирка кислотаси) тузлари, натрий ишқори ва турли буёқлар мавжуд. Асосий моддалари анионли СМФ ҳисобланади. Айрим манбаларга кўра, 15% гача шундай бирикмалар қўшилади.

Анионли СФМ кимёвий жиҳатдан ўта фаол ҳисобланади. Қийин эрувчан ёғларни ҳам эритади.

"Мойка"га борадиганлар сезган, лекин эътибор бермаган бир нарса: фаол кимёвий восита сепаётганингизда нафас олишингиз қийинлашади. Бу анионли СФМнинг таъсиридир. Бу моддалар гипоксия - нафас олишни қийинлаштиради. Тез-тез машина ювадиганлар бора-бора тўлиқ нафас олишга қийналади.

Юқоридаги воситалар аллергия чақиради. Буйрак ва жигар каби муҳим аъзоларга таъсир этади.

"Мойка"дан чиққан сув қаёққа кетади? Унинг назорати борми? Бу саволга мен жавоб бера олмайман.

Ҳозир нафақат шаҳарларда, балки туман ва қишлоқларда кўпаймоқда. Бу жойларда оқар сувлар "мойка"ларнинг "фаол кимё"сидан ҳимояланган эмас. Ҳар куни тонна-тонна заҳарли оқава оқизилади, қаёққа оқаётгани, табиий манбалар - экотизимга таъсири илмий таҳлил этилган эмас.

"Мойка"лардаги кимёвий воситаларга қандай асосда рухсат берилган, билмайман.

Тупроқларимиз заҳарланган деб собиқ Иттифоқни қоралаймиз, ёмонлаймиз, лекин ҳозирги бу ишимизга қандай баҳо берамиз?

Мен "мойка"ларга қарши эмасман, лекин кимёвий воситаларни чеклаш керак! Бу воситалардан ҳеч ким ҳимояланган эмас. Сабабини юқорида келтирдим: унинг оқаваси барибир айланиб-айланиб ичимлик сувига қўшилади! Оқава сув буғланиб ҳавога сингиб кетиши мумкин, лекин унинг таркибидаги ҳамма модда тупроқда қолади, бошқа сув манбаси барибир уни "топиб" олади.

Балки бизда ҳали маиший кимёвий воситалар ҳақида қонунчилик йўқдир, бундан хабарим йўқ, агар бўлмаса, қонунчилигини ишлаб чиқиш вақти етган.

Онкологик касалликлар кўпайиб кетганини кўп гапирамиз. Унутмаслик керакки, бу касалликнинг энг асосий манбаси - маиший кимёвий воситалари! "Мойка"нинг моддалари, ошхонангиздаги ювиш воситалари!

Умид қиламанки, фикрим мутасаддиларга етиб боради ва масала ижобий ечим топади.

Иқлим ўзгариши ва гемоглобин

Яширин бир дард орамизда кўпайиб бормоқда: гемоглобин миқдори камайиши ортидан юзага келадиган анемия.

Ҳолсизлик, тез чарчаш, кўп терлаш, бош оғриғи, уйқусираб юриш, иш қобилиятининг кескин тушиб кетиши... Аввал аёллар орасида кенг тарқалган эди. Энди эса эркакларда ҳам кўп учрамоқда.

Асосий сабабларидан бири нотўғри овқатланиш. Иккинчи сабаби эса, глобал иқлим ўзгариши! Қурғоқчилик. Шўрланишнинг ортиши. Тупроқ таркибининг бузилиши.

Ўзбекистон тупроқлари қаттиқ (таркибида эримайдиган кальций карбонат ва магний карбонат тузлари миқдори 10% гача етади). Бундай тупроқларда микроэлементлар, жумладан темир ҳам, ўша қаттиқ компонент ҳисобига ўсимликка ўзлашмай қолаверади. Демак, биз етарли миқдордаги темир элементини ўзлаштира олмаяпмиз ва шунинг ҳисобига касаллик йилдан-йилга ҳам кўпайиб, ҳам ёшариб бормоқда.

Кундалик таомномамизга қарайлик, асосан, оқсилли, ёғли, углеводли таомлар. Микроэлементлар, жумладан, темир элементи манбаларига умуман ўрин йўқ. Иккинчи муаммо, тупроқда етарлича темир ололмаган мева-чевалар, сабзавотлар...

Муаммо энди сал кўзга кўриндими?

Етарлича темир элементини олиш – гемоглобин синтезини тиклаш – анемияни йўқотишнинг энг осон йўли... наҳорга бир кафт майиз ейиш. Бу суннат ҳам ҳисобланади. Буни одатга айлантириш керак. Майиздаги темир одамга тез ўзлашади, асорат қолдирмайди, ҳам қувват бўлади. Бунга етадиган даво йўқ.

Иккинчиси. Таркибида темир микроэлементи сақлаган воситалар: ферсинол, ферифорт кабилар. Маъқулини мутахассис билан маслаҳатлашасиз.

Демак, масалани тушундингиз. Ўзингизга эҳтиёт бўлаверинг.

Истибро ҳақида...

Ислом дини истибро қилишни буюради. Истибро - пешоб чиқаргандан сўнг қолиб кетган сийдик томчиларидан тўлиқ халос бўлиш деганидир.

Нима учун буюрилишини биламиз. Пок бўлиш учун.

Тиббий жиҳатдан бунинг фойдалари ҳам кейинчалик очилди. Пешобдан кейинги қолдиқ сийдик йўллари инфекциясига олиб келиши кўплаб тадқиқотларда исботланди. Жумладан, 2015 йилда Diagnostic Microbiology and Infectious Disease журналида эълон қилинган тадқиқотда бу ҳолат илмий исботини топади (https://www.sciencedirect.com/.../abs/pii/S073288931500156X). Пешобдан кейинги қолдиқ қанчалик кўп бўлса, унинг асорати - бактериал инфекцияси ўта мураккаб бўлади. Бунда бактерияларнинг ривожланиши юқори бўлади.

Америка урологлари ассоциацияси илмий журнали The Journal of Urology'даги тадқиқотга кўра, пешобдан тўлиқ қутулмайдиганларда сийдик йўллари инфекцияси кучлироқ бўлиши кузатилган (https://www.auajournals.org/.../10.1016/j.juro.2009.01.103). Шунга ўхшаш тадқиқотлар бошқа журналларда ҳам эълон қилинган.

Сийдик йўллари инфекциясини Escherichia coli (E. coli), Staphylococcus saprophyticus, Proteus mirabilis, Enterococcus faecalis, Pseudomonas aeruginosa бактерия турлари чақиради. Шунингдек, Enterobacter ва Klebsiella авлодига мансуб бактерия турлари ҳам аниқланган. Халқ тилида бу бактерия турлари ва айрим вируслар умумий ном билан ўлат ҳам дейилади.

Сийдик йўллари инфекциясининг 70-90% улуши E. coli бактериясига тўғри келади. Ушбу бактерия 1895 йилда кашф этилган, 1919 йилда тўлиқроқ тавсифланган. E. coli бактерияси ҳозиргача микробиологияда асосий модел тур сифатида қўлланилади. Мен ҳам бу бактерия штаммлари билан ишлаганман ва тадқиқотларимни эълон қилганман.

Хулоса ўрнида...

Демак, эътиборли бўлишимиз керак экан. Зоҳирдаги ўлатни даволаш мумкиндир, ботиндагиси қийин масала. Аксар ҳолларда, одамнинг ичидаги ўлат одам билан бирга қабрга киради.

Каналимда бир воқеа хусусида ёзувдим, пулга илмий даража олмоқчи бўлганлар ҳақида (https://t.me/Baxtiyor_Abdugafur/373). Шуни видеоролигини ишлашибди. Маъқул бўлади, деган умиддаман. Ижодий гуруҳга катта раҳмат. Инстаграмда: @akmalmirzoofficial

Биринчи кун.

-"Собой"ми?
-Олиб кетишга...

Иккинчи кун.

-"Собой"гами?
-Олиб кетишга...

Қайсидир бир кун.

-"Собой"... ҳалиги, олиб кетишгами?
-Ҳа, олиб кетишга.

Бир куни бир киши мени йўқлаб келибди. Салом-аликдан сўнг муддаога ўтди.

"Домла, 5000 доллар бераман, диссертацияни ёзиб беринг, ҳимоядан кейин яна бераман, хуллас, рози қиламан" деди.

"Фарзандлардан нечта?" сўрадим.

"Иккита..."

"Уларнинг айби нима?" деб сўрадим.

Довдиради.

"Тушунмадим, домла..." деди.

"Шундай қилиб диссертация ёқласангиз ҳукми ҳалолми ёки ҳаром?" деб сўрадим.

"Билмадим..."

"Сиз менга ҳалоллигини исботлаб беринг, сизга шарт ёзиб берай, бир ой ўтирсам битта диссертация тайёр бўлади. Энди тескариси бўлсачи? Яъни, ҳаром. Фан номзоди бўласиз, фан номзодига яраша ойлик оласиз. Бу ойлигингиз ҳалолми ёки ҳаром? Агар ҳаром бўлса, болаларингизга шуни едирасизми? Болаларингизнинг айби нима? Уларни ҳалол едириш ўрнига бундай қилсангиз келажаги нима бўлади? Озгина қийналасиз, тан-жонингиз соғ, нима қиласиз гўдакларингизнинг келажагини барбод қилиб? Бу гапни сиз айтмадингиз, мен эшитмадим, бориб ишингизни қилаверинг!"

"Узр, домла..."

"Бир гап эсингизда турсин, ота-она, айниқса, эркак киши етти пуштига масъулдир. Сиз ким бўлсангиз етти авлодингиз ҳам шу бўлади. Буни генетика дейди, аллақачон исботлаб қўйган! Энди боринг, ишингизни қилинг!"

"Минг бор, узр, домла..."

Эртакларнинг ёмон бир томони бор, ҳаёт ва ундаги курашлардан чарчаган одамни аллақандай сеҳрли кучлардан мадад сўрашга ундайди. Сеҳр билан ҳамма нарсани қилишга чақиради. Инсоннинг ўз кучига — илми ёки ҳунарига эмас, афсунларга ишонишни даъват этади. Ана шу жиҳатдан, асаримдаги қаҳрамонлардан бири айтади: "Биз эртакларда эмас, айни шу ҳаётда яшаймиз. Эртакларда яшаш одамларга хос..."

Ҳаётга энди қадам қўяётган болалар ва ўсмирларга айни шу нарсани айтиш, уларнинг онгига қуйиш жуда муҳимдир. У аввало, билим олсин, касб-ҳунарли бўлсин, тақдирни сеҳрлардан эмас, илми ва ҳунаридаги барака билан ўзгартирсин. Илм ва ҳунар орқали кўз, қалб ва сўзи тоатга — Яратганга юзланади. Чунки, илм ва ҳунарда ҳалоллик, бунинг ортида барака ва ҳотиржамлик бор. Ўз илми ва ҳунарига таянган одам ҳаётда ҳам бахтли бўлади. Суратдаги эртак-қиссамда ҳам шу нарсаларни ёзган эдим. Асар нашр этилганига 9 йилдан ошибди. Ҳалигача сўрайдиганлар бор. Насиб қилса, қайта нашр қилинади.

14 yoshli qizcha burnidagi o'smani olib tashlash operasiyasi 17 mln ekan. Qizchaning otasi yo'q, onasi hamkasbimning sinfdoshi. Imkoni borlar yordam qilaylik.
Karta raqami: 9860080123121750
Nasiba Kuchkarova (onasi) nomida