shaklida uchraydi.
NAYZA. Qadim zamonlardan
beri deyarli barcha turk qabilalari
tomonidan qo‘llanilgan nayza
“Devon”da sungu kesma va “Qutadg‘u
bilig”da sunun shaklida berilgan.
Arab tarixchisi Al-Jahiz ham o‘z
asarida turklar nayzadan jangda
ko‘p foydalanishi, ularning taktikasi
boshqalardan farq qilishini yozib
o‘tgan.
“Devonu lug‘oti-t-turk”da muallif
o‘zini usta nayzador, deb ijtimoiy kelib
chiqishi haqida yozadi. Demak, o‘sha
vaqtlarda nayzador bo‘lish yuqori
qatlam hisoblangan. Shu bilan birga,
biror narsani uzunligini o‘lchash
uchun ham “bir sungi turqi” – bir
nayza uzunligi iborasi ishlatilgan.
Nayza uchidagi temir – bashaq,
tishli nayza – bashaqli nayza iboralari
berilgan. Nayza bilan jang qilish
asarda “sunish” tarzida berilgan. O‘sha
vaqtda bek o‘zi ishongan askariga
nayza berar ekan u bundan buyon
bekning xizmatida ekanini bildirilgan.
Bek nayzasini olgan askar unga
sadoqat bilan xizmat qilgan.
“Devonu lug‘oti-t-turk”da
qo‘shinni yenggan bir odamni
ta’rifl ab aytadi: “u unga yetib oldi,
nayza sanchdi, bitgan yarasini
yana yangiladi, talagan mollaridan
odamlarga berdi” yoki shoir
dushmanni tavsifl ab aytadi: “biz
shovqin-suron bilan dushman ustiga
hujum qilamiz, qalqon va nayza bilan
zarba beramiz, uramiz, uchrashish
holatida qattiqlik ko‘rsatamiz, keyin
yarashish so‘ralsa, to‘xtaymiz.
Shunday qilsak, qattiq dushman
yumshaydi”, kabi ma’lumotlarda nayza
harbiylarning asosiy qurollaridan
biri bo‘lgani anglashiladi. Jang kuni
nayzaning boshiga arqon solinadi va
jangchi u bilan o‘zini tanitadi(batrak).
Uchiga ipak bo‘lagi yopishtirilgan
nayza “batrak, bayroq” deb atalgan.
Urushda nayza va bayroqlarning
uchiga ipak bog‘lanib, “tanguk” deb
atalgan.
BOLTA. Qoraxoniy askarlarining
jangovar qurollaridan biri bo‘lgan va
daraxt chopishda ham qo‘llanilgan
“baldu” bugungi kunda bolta deb
nomlanadi. Yusuf Xos Hojibning
qaydlaridan ma’lum bo‘lishicha,
baldu qoraxoniylar davrida qilich, o‘q,
yoy kabi askarlar tomonidan tez-tez
ishlatib turilgan urush quroli bo‘lgan.
TOSH. Shuningdek, turklar
janglarda tosh otadigan
moslamalardan ham keng foydalangan.
Bu to‘g‘risida “Devonu lug‘oti-t turk”da ayrim jumlalar uchraydi.
Mayda tosh otadigan sopqon –
“sangu” atamasi bilan kelgan. Uning
yasalishi haqida ta’rifl ab “tuvvak
– tol daraxtining va umuman ho‘l
shoxlarning po‘stlog‘ini yormay, shox
novdadan sug‘urib olinadi va uchiga
g‘ulakchalar qo‘yib, chumchuqlarni
otadi. Yog‘ochning uchini kovak qilib
ham tuppak yasaladi”. Otiladigan tosh
yoki mayda temir “kerju” deb atalgan.
QALQON, ZIRH. Urushda qilich,
o‘q, kamon va boshqa qurollar
qatori hujumlardan saqlanishda
foydalanadigan qurollardan biri
“qalqon” hisoblangan. Dushmandan
himoyalanish uchun yopinchiq o‘rnida
qo‘llanadigan qalqon “tura qalqon” deb
ataladi. Darhaqiqat, “Devonu lug‘otit-turk”da “er qalqan bilan yapindi”,
ya’ni “odam qalqon bilan yashirindi”,
deyilgan. Shuningdek, askarlarning
sovuti, zirhi “yoriq” deyilgan. Yoriq
temirdan yasalgan bo‘lib, bir vaqtning
o‘zida ham zirh ham qalqon ma’nosini
anglatgani uchun ularni farqlash
uchun zirhga nisbatan “kub yoriq”,
qalqonga nisbatan esa “soy yoriq”
deyilgan.
DUBULG‘A. 11-yuzyillikda
urushlarda askarlarning boshini
himoya qiladigan bosh kiyimi
dubulg‘a deyilgan. Dubulg‘alar shakli
va kattaligiga qarab, oddiy askarlar va
zodagonlar dubulg‘alariga ajralgan.
“Devon”da boshni himoya qiladigan
bosh kiyim “ashuq” va “yishiqliq”
deyilgan. “Keduk” deb nomlangan
dubulg‘a ostida kiyiladigan bosh
kiyim ham bo‘lgan. Bundan askarlar
dubulg‘aning og‘irligi va sovuqligini
his qilmasliklari ko‘zlangan.
Sarvar QO‘LDOSHEV,
Fanlar akademiyasi Tarix
instituti tayanch doktoranti
![AniGold.TV [ Rasmiy ]](/avatar/1590/1590786756.jpg)
