سخن ناب

دو قسمت نخست سریال معاویه

بررسی‌های آماری نشان داده که بحث روز کشورهای عربی از مصر تا مغرب و از عراق تا اردن و خلیج فارس، حول نقد و تحلیل این مجموعه‌ تلویزیونی، سخت داغ و جنجالی است.

از طرفی نیز شاهدیم که نقدها عموماً و بيشتر در سویه‌های حق‌وباطل و چون همیشه در جوانب فرقه‌گرایانه شکل گرفته تا نقدهای تکنیکی بر ساختار فنی این سریال.

نخست اینکه: فارغ از اختلاف باورمندان، بی‌طرفی حکم می‌کند چنانکه تاریخ‌نگار کتاب "مائة من عظماء أمة الإسلام غيروا مجرى التاريخ" یادآور شده، اذعان کنیم که معاویه از صد شخصیتی است که بر مجرای تاریخ عربی تأثیرگذار بوده تا حدی که وی را با «ریشیلیو» قیاس کرده‌اند.

دوم: سریال در این دو قسمت ریتم تندی را برگزیده و از وقایع مهمی حتا چون مرگ پیامبر با شتاب جهش می‌کند تا شاید بر وقایع مرتبط با خلافت معاویه تمرکز کند گرچه برای عشق او با همسر نخستش سنگ تمام می‌گذارد.

سوم: ریزبینی و ظرافت‌های تاریخی و دقت در نقل را نباید از این درام چشم داشت، به عنوان مثال: ابوسفیان برای تجارت به شام رفته از تاجر پارچه‌ی آنجا می‌خواهد که در قیمت‌ اجناس تخفیفاتی لحاظ کند.
تاجر مزبور در جوابش می‌‌گوید:
((الروم يرهقوننا بالضرائب))
یعنی:
رومیان با مالیات‌های سنگینی که وضع کرده‌اند ما را به ستوه آورده‌اند.

نکته اینجاست که واژه‌ی «ضرائب» در آن عصر به هیچ وجه معنای مالیات نداشته بلکه در عصر عباسی بود که این واژه دلالت بر خراج و باج پیدا کرد.

چهارم: همچنین در طراحی دکور و لباس شاهد ملغمه‌ای از زیباشناسی دربارهای عثمانی و نهایتاً سلجوقیان هستیم و این شاید به این دلیل باشد که این نوع هنرها در بین اعراب امروز هم کاملاً نوپا و نوپدید است چندان که«هانی البحیری» که گریمور و طراح مد و لباس بسیاری از سریال‌های عربی است می‌گوید: یکی از شیوخ به وی گفته بود که شغل تو حرام است مگر تنها در محجبه‌سازی لباس زنان طرح ارائه کنی!

پنجم: شخصیت‌پردازی تا اینجای سریال سخت نحیف و گویا متکی به حافظه‌ی مخاطبان است چندانکه می‌بینیم بازیگر نقش «زیدبن‌ثابت» که کاتب وحی است و باید از زبانی فصیح و رسا برخوردار باشد، در دیدار با معاویه بسیار تصنعی و بسا ملحون کلمات را ادا می‌کند انگار که متنی را طوطی‌وار حفظ کرده باشد.

ششم: جنبه‌های تاریخی از سوی فریقین چندان مستند و همه‌پذیر ارائه نشده مانند نقل «اذهبوا فانتم الطلقاء» که سندا مورد پذیرش تام و عام نیست و سلسله سند ابن اسحاق حاوی افرادی ضعیف و مجهول و نهایتاً مرسل و غیرمتصل است. اما از طرفی داستان آكلة الاکباد همسر ابوسفیان را که در اثر «الرسالة» عقاد به تفصیل صحنه‌پردازی شده بود و اما فاقد سندیت معتبر است در اینجا مسکوت گذاشته‌اند که مشخص است تعمدی در کار بوده.

هفتم: نکته‌ی قابل توجه اما این است که چندان هم بی‌توجه به تاریخ تشیع نیست و گویا اقدام به حرکتی در مرز و بهر رضایت هر دو مذهب را انتخاب کرده؛ مثلاً: نماز نخست پس از بیماری پیامبر را به ابوبکر سپرده اما در پیش از آن از فتح مکه به بعد، همه‌جا «ایادنصار» که نقش علی‌بن‌ابیطالب را ایفا می‌کند به عنوان سخنگوی پیامبر ظاهر می‌شود بسا از این بابت که إیحائی باشد که علی اقرب به پیامبر است تا دیگران و تا اینجای سریال، کمرنگ‌ترین نقش از خلیفه سوم به نمایش درآمده که بی‌چیزی نیست.

هشتم: جوش زدن جلوه‌هایی از فیلم‌های ترکی و هندی مانند میکس رقص دختران مسلمان با مردان و رقص معاویه و شمشیربازی با همسرش کنود همزمان با آواز غنا و موسیقی که همه‌جا را پر کرده طبعا خوشایند محافظه‌کاران سنتی قرار نگرفته مضاف بر اینکه حجاب زنان و دختران دهه‌ی آغازین هجری، از بی‌حجابی کامل تا کم‌حجابی آنها در کوی و بازار به وضوح مشهود است و هیچ حساسیتی روی این موضوع دیده نمی‌شود.

و نهم: حضور معاویه پس از خلافت ابوبکر در کنار خلفا و خالد بن ولید به عنوان مشاور جنگ‌های آتی با روم و پارس است که از قضا نقطه‌نظراتش مورد توجه جمع قرار می‌گیرد.

تا اینجا یعنی تا قسمت دوم سریال می‌شود گفت: سازندگان در مرزهای ژله‌ای تاریخ اسلام راهی میانه را پیموده‌اند و چندان گرداگرد خط قرمزها نگشته‌اند گرچه هنوز به فتنه‌های قتل خلیفه سوم و جنگ‌های خونخواهی از او نپرداخته و نرسیده‌ایم.

📝مسعود شیخ الاسلامی

نقد سریال معاویه


از نظر من تا اینجا که ده‌قسمت این مجموعه را دنبال کرده‌ام بدترين موضوع در فیلمنامه، مشروع جلوه دادن فتوحات خلفا و سرداران عربی است.

سناریو به گونه‌ای نوشته شده و پیش می‌رود که إنگار، تنها هدف این کشورگشایی‌های عظیم صرفاً گسترش اسلام و معنویت بوده است؛ حتا به صورت ضمنی اشاره نمی‌شود که در بسیاری از این لشکرکشی‌ها مانند فتح مصر خود خلیفه‌ی دوم دچار تردیدهای جدی بود و این فرصت‌طلبان و سردارانی چون ابن‌العاص بودند که نمی‌‌خواستند از فرصت و روحیه‌ی به دست آمده بر چپاول کشور‌های مجاور چشم‌پوشی کنند.

در درجه نخست، افزایش درآمد دولت نوپا، بدون تردید به دلیل منابع فراوان کشورهای مجاور برایشان جزء وسوسه‌انگیزترین اهداف بود!

زیرا چنانکه «عبدالعزیزجمال الدین» در کتاب خود با عنوان[ثورات المصريين حتى عصر المقريزي]
یا«انقلاب های مصر تا عصر المقریزی»ذکر کرده، فقط تصرف منبع گندم امپراتوری روم می‌توانست به غنای کل لشکر چهارهزارنفری‌ای بینجامد که برای وهله‌ی اول به مصر گسیل شده بودند.

تنها این هم نبود، وقتی می‌خواستند قبطیان و رومیان را اجازه خروج دهند بر هر کدام از یک تا دودینار خراج وضع می‌کردند. به گفته‌ی مقریزی تاریخ‌نگار معروف مصر، پس از آن، سربازان آنها را فرمان می‌دادند تا لباس عربی را که عبارت از دستار و سرپوش و نعلین عربی بود، به تن کنند.

«یوحنا النقیوسی»در خلال حوادث این لشکرکشی در «تاريخ الكنيسة القبطية» گزارش داده که ابن‌العاص پس از تسلط بر «الفیوم» تمام کارگران مصری را به استثمار کشید تا از همه‌ی نواحی جزیه‌ها را جمع‌آوری کنند، تا جایی که حاکم دمیاط پیش از رسیدن عاملان جمع‌آوری خراج، خودش مالیات حوزه‌ی استحفاظی‌اش را جمع و برای عمروعاص ارسال کرد چرا که به ناتوانی خود در مقاومت در برابر لشگریان او پی‌برده بود.
به گفته «سناء المصري» بانوی تاریخ‌نگار اخیر مصر به نقل از مقریزی، هرچند خلیفه دوم از سردار و والی‌اش عمروعاص برای اندوختن شخصی اموال خشمگین بود،اما پیوسته از او می‌خواست تا خراج‌ها را افزایش دهد و هرچه می‌تواند در جمع جزیه‌های قبطیان بکوشد، تا جایی که النقیوسی در کتاب یادشده صراحت دارد که عمروعاص خراجی بر شهرهای تحت تصرفش در مصر إعمال کرد که سه برابر مالیاتی بود که مصریان به رومیان پرداخت می‌کردند.
این روند همچنان تداوم داشت تا جایی که سليمان بن عبد الملك به اسامة بن زيد تنوخي گفته بود:
((احلب الدر حتى ينقطع، واحلب الدم حتى ينصرم))
یعنی:
«پستان‌ها را چنان بدوش تا شیر از آنها گسسته شود و خون را آن‌سان بریز تا زمانی که رگ‌ها منقطع گردند.»

به همین منظور سریالی چون «مسلسل معاویه» را باید برساختی سعودی و برآمده از خاک شبه جزیره تلقی کرد، نه حتا دغدغه‌ای معطوف به نشر و گسترش اسلام نخستین!
و چنانکه شاهدیم کشور مصر و منتقدان مصری نیز در این ده روز چندان استقبالی از نمایش آن به عمل نیاوردند و دغدغه‌هایی از جنس سریال‌های هرساله‌ی کشور خودشان را به برجسته‌سازی سریال معاویه ترجیح دادند.
و این چیزی مضاعف از تحریم و واکنش‌های الازهر و دارالافتای قاهره است، چیزی از جنس تحریم ملی کشوری است که از پس قرن‌ها تحت آماج آن یورش و چپاولگری‌ها، آن اشغالگری‌ها از حافظه‌ی جمعی‌اش زدوده نشده است.

سریال معاویه- قسمت ۱۰- نسخه قابل دانلود

سریال معاویه- قسمت ۱- نسخه قابل دانلود