💠 "Bəqa mülkü" qəzəli
⚜ Məhəmməd Füzuli
Bəqa mülkün¹ dilərsən, fani et varini dünya tək,
Ətək çək gördügündən afitabi-aləmara² tək.
Təəllüq³ zülmətin təcrid⁴ xurşidinə⁵ qıl mətlə⁶,
Əgər aləmdə bir gün görmək istərsən Məsiha⁷ tək*.
Rəfiqin olsa dilsiz canəvər⁸, həm saxla razini⁹,
Saqın sirrin düşürmə dillərə məcnuni-rüsva tək.
Yetər tavus¹⁰ tək ücbilə¹¹ qıl arayişi-surət¹²,
Vücudindən keçib aləmdə bir ad eylə ənqa¹³ tək.
Göhər¹⁴ tək qılma təğyiri təbiət¹⁵ dəlsələr bağrın,
Qərar et¹⁶, hər həvadən olma şurəngiz¹⁷ dərya tək.
Füzuli, kainat əsbabının¹⁸ qıldım təmaşasın,
Nədamətsiz¹⁹ tənəüüm²⁰ yox, təsərrüfsüz²¹ təmaşa tək.
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
¹ Dirilik məqamı, ölməzlik diyarı
² İşığı ilə aləmi bəzəyən günəş
³ Dünyəvi bağlılıqlar, asılılıqlar
⁴ Bağlılıqlardan, asılılıqlardan qurtulma
⁵ Günəşinə
⁶ Gündoğan, yeni doğuluş yeri
⁷ Həzrəti İsa Məsih (ə)
⁸ Heyvan
⁹ Sirrini
¹⁰ Tovuz quşu
¹¹ Özünü bəyənmək, eqoistlik
¹² Özünə, simasına bəzək-düzək vermək
¹³ Əfsanəvi Simruq quşu. Ərəbcə "Ənqa", farsca "Simruq", "Sirəng" adlandırılır. Haqqında olan mifə əsasən yuvası əlçatılmaz olan əfsanəvi Qaf dağındadır. Onu ovlayıb tələyə salmaq mümkün deyildir. Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Əbülqasim Firdovsi və Hafiz Şirazi kimi bir çox klassiklərin yaradıcılığında həqiqətin ən dərkolunmaz və əlçatılmaz zirvəsi simvolunda işlədilmişdir.
¹⁴ Dəniz dibindən çıxarılan sədəf, inci; dağlardan və yerin təkindən çıxarılan qiymətli daşlar. Adətən bu qiymətli daşlardan boyunbağı, bilərzik, təsbeh düzəltmək məqsədilə onlarda dəlik açılaraq sapa düzülür. Füzuli bu işə məcazi olaraq "gövhərin bağrını dəlmək" adını verir.
¹⁵ Öz mahiyyətini dəyişmək
¹⁶ Bir yerdə qərar tut, sabit şəxsiyyətli ol. Hava şəraitindən asılı olaraq dəyişilən dəniz dalğaları kimi nəfs həva-həvəsindən dəyişkən şəxsiyyətli olmaqdan uzaq ol.
¹⁷ Həyəcanlı, atılıb-düşən, dəyişkən
¹⁸ Kainatdakı səbəblər, iş və hadisələrin baş verməsi qanunauyğunluğu
¹⁹ Peşman olmadan
²⁰ Nemətlərə nail olmaq. "Tənəüüm" ərəb sözü olub daxilində ərəbcənin "ayn" hərfinin təkrarlanmasıyla işlənir. Bu təkrarlanmanı birgə işləndiyi "u" saiti ilə dilimizdə ifadə etmək üçün "üü" təkrarlanması şəklində verilmişdir.
²¹ Fəaliyyət etmədən, əksüləməl göstərmədən
* bu beytin qafiyəsindəki "tək" sözü qeyd olunmuş nüsxədə düşmüşdür. Başqa nüsxələrə və qafiyələrə görə bərpa edilmişdir.
📌 Qəzəlin qısa şərhi
Dahi Məhəmməd Füzuli bu qəzəlində oxucuya həyatda yaradıcı fərd olaraq özü və cəmiyyət üçün faydalı insan olmağı, özündən sonra yaxşı ad qoymağı, bu yolda çətinliklərə sinə gərməyi tövsiyə edir. Füzuli belə bir ömrü hamının axtarışında olduğu həqiqi ölməzlik bilir. O həyatın, ömrün mənasının məhz bu yaşam tərzində olmasını əxlaqi, fəlsəfi və irfani dəlillərlə müxtəlif məcaz, bənzətmə və təmsillərdən istifadə edərək əsaslandırmağa çalışır. Zəmanəsinin bilicisi olan dahilərimiz öz əsərlərində belə dərin həyati-tərbiyəvi məsələləri təqdim edərkən haqlı olaraq təmsil və təşbih (bənzətmə) dilini seçmiş, metafizik mövzuları fiziki aləmdə bənzərlik yolu ilə insan zehni üçün əlçatan etməyə çalışmışlar. Məhəmməd Füzuli də bu ənənəyə sadiq qalaraq öz əsərlərində, o cümlədən adıkeçən qəzəlində bir çox təşbihlərdən istifadə etmişdir. İşlənmiş bənzətmələrin hər biri ibrətli mövzular olub bu yazıya sığmayacaq həddə ayrıca izah tələb edir. İxtisara riayət edərək burada yalnız o bənzətmələri sadalayırıq :
1. Asılılıqlardan azad olmaqda günəşə bənzətmə;
2. Yersiz asılılıqlar və bağlılıqların zülmət qaranlığa bənzədilməsi;
3. Ölməzliyə qovuşmuş İsa peyğəmbərə bənzətmə;
4. Eşqə sədaqətdə Məcnuna bənzətmə;
5. Tovuz quşu ilə Simruq quşu müqaisəsindəki zahiri və batini gözəllik bənzətməsi;
6. Həmişə öz dəyərini qorumaqda sədəf və inciyə bənzətmə;
7. Dəyişilən şəxsiyyətli olmaqda küləklər vasitəsilə dalğalanıb dəyişikliklərə məruz qalan dənizə bənzətmə.
📕 Məhəmməd Füzulinin külliyyatı (əsərlərinin toplusu), səh. 55, 1266-cı hicri qəməri ilində Təbrizin "Darut-təbaə" mətbəəsində litoqrafiya üsulu ilə çap olunmuşdur, hazırda Kanadanın Toronto universitetinin kitabxanasında qorunur
✍ Şərhlər və əski əlifbadan çevirmə :
A. Əsədzadə
