MA`RIFAT DARSI | MG QO`RIQLASH

23.12.2024й
Мавзу: Кучли ижтимоий сиёсат: моҳият ва имкониятлар.

Барчамизга маълумки кейинги йилларда дунё давлатларида ҳар куни кутилмаган хавф хатарлар ва таҳдидлар юзага келмоқда. Бугунги зиддиятли жараёнлар, иқтисодий қарамақаршиликлар қачон ва нима билан тугашини башорат қилиб бўлмайди. Ҳатто, айрим давлатларнинг дунё харитасида қолиш-қолмаслиги савол остида қолаётгани ҳам сир эмас. Жаҳондаги қарийб 100 миллион одам ўз ҳаётини сақлаш учун бошқа юртларда бошпана излаб юргани, озиқ-овқат етишмаслиги, энергия ресурслари тақчиллиги, пандемия каби глобал муаммолар ривожланган давлатлар аҳолисини ҳам жиддий ўйлантирмоқдаки, буларнинг бари бизга ҳам таъсир кўрсатмаслиги мумкин эмас. Сўнгги йилларда эришган ютуқларимизни, хусусан, иқтисодиёт, инсон ҳуқуқлари, одил судлов, сўз ва эътиқод эркинлиги, ижтимоий ҳимоя соҳаларидаги юзлаб чекловларнинг олиб ташлангани, нақд пул, валюта, кредит масалаларидаги муаммолар ҳал қилингани, қўшниларимиз билан орамиздаги 25 йиллик «музлар эригани» ва бошқа ижобий ҳаракатлар ортга қайтмаслигининг конституциявий ҳимоясини таъминлаш зарур. Бу ютуқлар, ҳуқуқ ва эркинликлардан нафақат ҳозирги, балки келажак авлодларимиз ҳам эмин-эркин фойдаланиши учун, уларни, албатта, Конституцияда муҳрлаб қўйиш талаб этилди.
Мамлакатимиз ҳар жиҳатдан катта давлатга айланмоқда. Аҳолимиз 2040 йилга бориб 50 миллионга етади, жамиятнинг ярмидан кўпини ёшлар ташкил қилади. Уларга муносиб ҳаёт шароити яратиш учун эса барқарор иқтисодиёт, хавфсиз давлат, самарали бошқарув, ижтимоий кафолатлар бўлиши лозим. Булар ва бошқа кўпдан-кўп муаммолар ечими мустаҳкам ҳуқуқий пойдеворни яъни – Ўзбекистоннинг янги таҳрирдаги Конституциясини тақозо этди. Кейинги йилларда мамлакатимизда инсон омили олий қадрият даражасига кўтарилди. Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг «Одамлар эртага эмас, бугун бахтли яшашни истайдилар», деган тамойилни илгари суриши ва бу давлат сиёсатининг устувор йўналишига айланишида ҳам айнан шу мазмун-моҳият мужассам. Барчамиз кўриб-билиб турибмиз: мажбурий меҳнатга чек қўйилди, аҳоли мурожаатлари билан ишловчи самарали тизим яратилди, одамларни уй-жой билан таъминлаш борасида салмоқли ишлар қилинди, қишлоқ ва маҳаллаларда яшаш шароити яхшиланди, ишсизлик камайтирилди, бир қанча соҳалар вакилларининг маоши оширилиб борилмоқда.
Бундай ижобий ўзгаришларни яна узоқ санашимиз мумкин. Энг муҳими, Ўзбекистон тарихида ижтимоий соҳа бўйича ҳеч қачон бўлмаган бундай кўламдор янгиланишлар келгусида ҳам изчил давом эттириш мақсадида янгиланган Конститусиямизга ҳам муҳрланди. Янгиланган Конституциямизнинг 1-моддасига қарайдиган бўлсак Ўзбекистон – бошқарувнинг республика шаклига эга боълган суверен, демократик, ҳуқуқий ва ижтимоий давлат эканлиги қатъий белгилаб қўйилмоқда. Тарихимизда илк бора Ўзбекистон – ижтимоий давлат, деб белгиланмоқда. Яъни, инсонга эътибор ҳамда ғамхўрлик – давлат ва жамиятнинг энг асосий бурчи экани мустаҳкамланмоқда. Янгиланган Конституциямизда ижтимоий давлатга хос бўлган аҳоли саломатлигини асраш, таълим соҳасини ислоҳ қилиш, атроф муҳитни муҳофаза қилиш, камбағалликни қисқартириш, бандликни таъминлаш, ишсизликдан ҳимоя қилиш бўйича давлат ўзига қатор янги мажбуриятлар олиши белгиланмоқда. Умуман давлатнинг ижтимоий соҳадаги мажбуриятлари билан боғлиқ Конституциядаги нормалар 3 баробар кўпайган. Хусусан, Конституцияда ҳар кимнинг уй-жойли бўлиш ҳуқуқи белгиланмоқда. Ушбу норманинг амал қилиши ҳар бир фуқаро, жумладан, ёш оилаларнинг ўз бошпанасига эга бўлишини таъминлаб, кишиларнинг ҳаётдан розилик даражасини оширади.

Мавзу: Кучли ижтимоий сиёсат: моҳият ва имкониятлар.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 — 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясини «инсонга эътибор ва сифатли таълим йили» да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида фармонига асосан аҳолини бозор тамойиллари асосида ипотека кредитлари орқали уй-жой билан таъминлашнинг янги тартиби доирасида мулк ҳуқуқи асосида уй-жойга эга бўлмаган фуқаролар учун Тошкент вилоятида тажриба-синов тариқасида «Менинг биринчи уйим» дастури ишлаб чиқилиб, амалга оширилaди. Ушбу мақсадларда 2023 йилда тижорат банкларига 31 минг оилага уй-жой ипотекаси учун 9 триллион сўмлик ресурс йўналтирилади ва дастлабки бадал учун ва фоизларни қоплашга 1,6 триллион сўм субсидия ажратилади. Ўз навбатида, энг асосий масала берилаётган имтиёзларни қўллаш бўйича адолатли тизим яратиш, бу борада одамларимизнинг хабардорлигини ошириш, энг муҳтож оилалар рўйхатини шакллантириш, қурилиш сифатини назорат қилиш ҳамда уй-жойлар нархини адолатли шакллантириш устидан парламент назоратини йўлга қўйиш, бу борада белгиланган вазифалар ижросини ташкил этишда жамоатчилик, халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлари депутатлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг фаол иштирокини таъминлаш мақсадга мувофиқдир. Бундан ташқари, ҳеч ким суднинг қарорисиз ва қонунга номувофиқ ҳолда уйжойидан маҳрум этилиши мумкин эмаслиги, уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уйжойнинг қиймати ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда (бозор қийматида) қопланиши таъминланиши кафолатланмоқда.
Янгиланган Конституцияда аҳоли саломатлигини асраш билан боғлиқ нормалар 4 баробар кўпайди. Бу аҳоли соғлиғини ишончли муҳофаза этиш ҳамда оналар ва болалар ўлими, юқумли касалликлар таҳдидини бартараф этишда жуда муҳим аҳамиятга эгадир. Аҳоли соғлиғини ишончли муҳофаза этиш ҳамда оналар ва болалар ўлими, юқумли касалликлар таҳдидини бартараф этишда жуда муҳим аҳамиятга эгадир. Кўп учрайдиган 20 турдаги касалликлар бўйича бирламчи бўғиндаги бепул анализ турлари – 15 тадан 25 тагача, текширувлар – 10 тадан 20 тагача, дорилар – 64 тадан 90 тага оширилди. Ногиронлиги бўлган шахсларни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни назарда тутувчи қоидалар янада такомиллаштирилди. Жумладан, давлат ногиронлиги бўлган шахсларнинг ижтимоий, иқтисодий ҳамда маданий соҳалар объектлари ва хизматларидан тўлақонли фойдаланиши учун шарт-шароит яратиши, уларнинг ишга жойлашишига, таълим олишига кўмаклашиши, зарур ахборотни тўсқинликсиз олиш имкониятини таъминлаши мустаҳкамланди. Ижтимоий давлатга хос ёндашувлар таълим соҳасига оид кўплаб модда ва нормаларда ҳам ўз ифодасини топмоқда.
Яъни фуқароларнинг олий таълим муассасаларида давлат гранти ҳисобидан ўқиш ҳуқуқи қатъий белгилаб қўйилди. Асосий қонунда фуқароларнинг бепул бошланғич касб-ҳунарга ўқитилиши ҳам белгиланмоқда. Эндиликда туман ва маҳаллаларнинг хусусиятидан келиб чиқиб, ўқувчиларга мактабнинг ўзида 64 хил ишчи касблар ўргатилади. Ногиронлиги бор болаларга ўз тенгдошлари билан бир хил таълим олиши учун барча шароитларни яратиш кўзда тутилган. Шунинг учун, бундай имкониятлар инклюзив таълим сифатида Конституцияга киритилди. Бу шундай нуқсонларга эга болаларнинг яккаланиб қолмаслиги, жамиятнинг тўлақонли аъзоси сифатида шаклланиши ва камол топиши учун муҳим кафолатдир. Янги мактабгача таълим ташкилотлари фаолиятини кўп квартирали уйларнинг нотурар қаватларида ёки якка тартибда қурилган уй-жойларни сотиб олиш ва кейинчалик уларни таъмирлаш ҳамда жиҳозлаш орқали ташкил этишга рухсат этилади. Давлат-хусусий шериклик лойиҳаси доирасида ижарага берилган ер участкасида нодавлат мактабгача таълим ташкилоти биносини қурган хусусий шерик томонидан ушбу бинонинг мазкур лойиҳа учун банк кредитлари бўйича гаровга қўйилишига оид чекловлар бекор қилинади.

Марказ ва унинг тизимидаги ташкилотларнинг моддий-техник таъминоти кескин кучайтирилади. Унинг фаолияти илмий тадқиқот ва тарғибот-ташвиқот йўналишларида қайта ташкил қилинади.
Тарбияда танаффус бўлмайди, дейди халқимиз. Лекин, маънавий-маърифий ишлардаги узвийлик ҳозирча бундай эмас. Бу борада боғча, мактаб, олий таълим, маҳалла – ҳар бири алоҳида иш олиб боряпти.
Шу боис маънавий-маърифий ишларнинг ягона тизимини яратиш, хусусан, ўғил-қизларни болалигиданоқ билимли ва фазилатли этиб тарбиялаш, бунинг учун мактабгача таълим муассасаларига методик ёрдам кўрсатиш муҳимлиги таъкидланди.
Шунингдек, мактаблар, ўрта махсус ва олий таълим даргоҳларида маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш бўйича кўрсатмалар берилди. Барча олийгоҳ ва уларнинг филиалларида мавжуд штат бирликлари доирасида ёшлар масалалари ва маънавий-маърифий ишлар бўйича проректор лавозими жорий этилиши айтилди.
Маҳаллаларда ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлаш масалаларига алоҳида эътибор қаратилди. “Бир зиёли – бир маҳаллага маънавий ҳомий” тамойили асосида ҳар бир маҳаллага профессор-ўқитувчи ва таниқли зиёлилар бириктирилиши маълум қилинди. Шунингдек, Тошкент шаҳар нуронийларининг тарбияси оғир, ишсиз ёшларга кўмаклашиш бўйича ташаббуси қўллаб-қувватланди.
Ҳудудлар марказида намунавий лойиҳа асосида маънавият ва маърифат масканларини барпо этиш, маҳаллий бюджетлар ҳисобидан соҳага қўшимча штатлар ажратиш бўйича кўрсатма берилди.
Тошкент шаҳридаги “Ғалаба боғи” мажмуасини халқимиз, айниқса, ёшлар учун ҳарбий тарих ва аждодларимиз қаҳрамонлигини ўрганиш бўйича илмий марказга айлантириш таклифи билдирилди.
Ёшларни ватанпарварлик, миллий ифтихор руҳида тарбиялаш, бунинг учун тарихни яхши ўргатиш, бу йўналишдаги илмий тадқиқотларни кенгайтириш муҳимлиги таъкидланди.
– Миллий тарихни миллий руҳ билан яратиш керак. Акс ҳолда унинг тарбиявий таъсири бўлмайди. Биз ёшларимизни тарихдан сабоқ олиш, хулоса чиқаришга ўргатишимиз, уларни тарих илми, тарихий тафаккур билан қуроллантиришимиз зарур, – деди Шавкат Мирзиёев.
Мутасаддиларга Ўзбекистонда тарих фанини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини ишлаб чиқиш вазифаси қўйилди.
Ўзбек тилининг давлат тили мақомини кучайтириш, юртимизда ва хорижда уни ўрганиш бўйича замонавий технологияларни жорий этиш юзасидан кўрсатма берилди.
Бугун ҳаёт янгича фикрлаш ва ишлаш, миллий “ақл марказлари”мизни шакллантиришни талаб этмоқда. Афсуски, атрофимиздаги барча сиёсий-ижтимоий жараёнларни чуқур тушуниб, таъсирчан тилда етказиб берадиган таҳлилчи ва экспертларимиз жуда кам. Бундай вазиятда жамиятимизни маънавий таҳдидлардан ҳимоя қилиш борасидаги илмий-амалий тадқиқотларни тубдан қайта кўриб чиқиш зарур. Шу маънода, Маънавият ва маърифат, “Тараққиёт стратегияси”, Ислом цивилизацияси марказлари, ижтимоий-гуманитар йўналишдаги тадқиқот институтлари ҳақиқий “ақл марказлари”га айланиши кераклиги таъкидланди.
Миллий ғоя тарғиботи, маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш, жамиятда адабиёт ва китобхонликни янада ривожлантириш мақсадида “Ижод” жамоат фонди негизида Маънавият ва ижодни қўллаб-қувватлаш фонди ташкил этилиши қайд этилди.
Бу жамғармага 120 миллиард сўм ажратилиб, маънавий-маърифий тарбия ва тарғибот-ташвиқот ишларини самарали амалга ошириш, миллий адабиётимизни ривожлантириш учун сарфланади. Бу маблағнинг 90 миллиард сўми ҳудудларда маънавий-маърифий соҳаларни ривожлантиришга, 20 миллиард сўми Ёзувчилар уюшмаси фаолиятини қўллаб-қувватлашга, 10 миллиард сўми мамлакат миқёсида маънавий-маърифий ишларни самарали ташкил қилишга йўналтирилади.
Шу йилдан бошлаб, маънавият ва маърифат соҳаси ихтисосликларини фанлар классификаторига киритиш, бу йўналиш бўйича етук кадрлар тайёрлаш бўйича топшириқлар берилди.
Китобхонлик маданиятини кенгайтириш, кино санъатини изчил ривожлантириш, барча телеканаллар қошидаги бадиий кенгашлар фаолиятини танқидий таҳлил қилиб, теледастурларнинг савиясини ошириш масалаларига ҳам алоҳида эътибор қаратилди.

Мавзу: Иқтисодиёт – жамият ҳаётининг танаси.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2021йил 19 январь куни маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг ҳамкорлигини кучайтириш масалалари бўйича видеоселектор йиғилиши ўтказилди.
Жаҳон тарихига назар солсак, ҳар бир халқ аввало маънавий бирлашуви, миллий ғояси билан юксалган. Бугун янги ҳаёт қуриш, ривожланган давлатлар қаторига чиқиш йўлидан бораётган мамлакатимизда ҳам миллий ғоя масаласи жуда муҳим аҳамиятга эга.
Сўнгги йилларда бу борада қатор қарорлар қабул қилинди. Республика маънавият ва маърифат кенгаши раиси Президент экани белгилаб қўйилди. Кенгашнинг ҳудудий бўлимларига масъуллик ҳокимлар зиммасига юклатилди. Бу ўзгариш маънавий-маърифий ишларни давлатимиз сиёсатида янада юксак ўринга кўтарди.
– Агар жамият ҳаётининг танаси иқтисодиёт бўлса, унинг жони ва руҳи маънавиятдир, – деди Шавкат Мирзиёев йиғилишда. – Биз янги Ўзбекистонни барпо этишга қарор қилган эканмиз, иккита мустаҳкам устунга таянамиз. Биринчиси – бозор тамойилларига асосланган кучли иқтисодиёт. Иккинчиси – аждодларимизнинг бой мероси ва миллий қадриятларга асосланган кучли маънавият.
Яқинда бўлиб ўтган йирик тадбирлар – давлатимиз раҳбарининг Олий Мажлисга Мурожаатномаси, Ўзбекистон ёшларининг биринчи форуми ҳамда Хавфсизлик кенгашининг кенгайтирилган йиғилишида маънавият йўналишидаги долзарб вазифалар белгилаб берилди. Чунки бу борада ечимини кутиб турган, ўзгаришлар шамоли кириб бормаган масалалар кўп. Миллий ғоянинг моҳиятини тўлиқ англаб етмаган, эски мафкурани тасаввур қилиб, бунга юзаки қарайдиганлар ҳам йўқ эмас. Шу боис Президент мамлакатимиз мафкурасининг асосий ғоясини таъкидлаб ўтди:
– Биз яратаётган янги Ўзбекистоннинг мафкураси эзгулик, одамийлик, гуманизм ғояси бўлади. Биз мафкура деганда, аввало, фикр тарбиясини, миллий ва умуминсоний қадриятлар тарбиясини тушунамиз. Улар халқимизнинг неча минг йиллик ҳаётий тушунча ва қадриятларига асосланган, – деди давлатимиз раҳбари.
Маълумки, бугун дунёда кескин кураш ва рақобат ҳукм сурмоқда, манфаатлар тўқнашуви кучаймоқда. Глобаллашув жараёнлари инсоният учун беқиёс янги имкониятлар билан бирга кутилмаган муаммоларни ҳам келтириб чиқармоқда. Миллий ўзлик ва маънавий қадриятларга қарши таҳдид ва хатарлар тобора ортмоқда. Фақат ўзини ўйлаш, меҳнатга, оилага енгил қараш, истеъмолчилик кайфияти турли йўллар билан одамлар, айниқса, ёшлар онгига устамонлик билан сингдириляпти.
Терроризм, экстремизм, трансмиллий ва кибер-жиноятчилик, одам савдоси, наркотрафик каби таҳдидлар хавфи ошиб бормоқда. Баъзи ҳудудларда атайин беқарорлик юзага келтирилиб, норозилик кайфияти авж олдирилмоқда.
Бундай таҳликали вазиятда ҳушёр ва огоҳ бўлиб, халқимизнинг тинчлиги, мамлакатимиз манфаатларини ўйлаб яшаш зарур.
Давлатимиз раҳбари лоқайдлик ва бепарволик энг катта хавф эканини, бугун учраётган ижтимоий муаммоларни камайтириш учун нуронийлар тарбияси, жамоатчилик назорати етишмаётганини таъкидлади.
Йиғилишда қайд этилганидек, ижтимоий-маънавий муҳитни илмий асосда таҳлил қилишни даврнинг ўзи талаб этмоқда. Жамиятимизда маънавий-маърифий ишлар шундай асосда йўлга қўйилмагани учун ҳам кутилган натижани бермаяпти.
Шунинг учун Республика Маънавият ва маърифат маркази ишини танқидий ўрганиб чиқиб, фаолиятини тубдан такомиллаштириш зарурлиги айтилди.
Президентимиз ушбу марказнинг “Маънавият тарғиботчиси” ўқув муассасаси негизида Ижтимоий-маънавий тадқиқотлар институтини ташкил этиш таклифини билдирди.
Йиғилишда маънавий-маърифий ишларни сифат ва мазмун жиҳатидан янги босқичга кўтариш чора-тадбирлари белгиланди.
Маълумки, ҳозирги пайтда маънавият тарғиботи билан ўнлаб ташкилотлар шуғулланади. Лекин, уларнинг фаолияти аниқ мувофиқлаштирилмаётгани, ягона тизимга бирлашмагани сабабли бир-бирини такрорлаш ҳолатлари кузатилмоқда.
Бундан буён Республика Маънавият ва маърифат маркази барча ҳудудий кенгашларнинг, вазирлик, идора ва ташкилотларнинг маънавий-маърифий фаолиятини мувофиқлаштириб бориши белгиланди.

16.12.2024 й.
Мавзу: Иқтисодиёт – жамият ҳаётининг танаси.

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва уларга риоя қилишни таъминлаш масалалари давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш масаласи халқимиз учун фаровон ва муносиб турмуш шароитини яратиб беришга қаратилган кенг кўламли демократик ислоҳотларнинг бош мезонидир. Давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, «Инсон қадри учун» деган тамойил барча ислоҳотларимизнинг асосини ташкил этмоқда. “Инсон – жамият – давлат” деган янги тизим асосида Ўзбекистон олдинга қараб интилмоқда.
Жумладан, инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикасининг Миллий стратегияси доирасида шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқларни таъминлаш борасида мақсадли чоралар амалга оширилмоқда.
Бу борада амалга оширилган ислоҳотларни таҳлил қилар эканмиз, энг аввало, шуни қайд этиш лозимки, инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро стандартлар миллий қонунчиликка ва ҳуқуқни қўллаш амалиётига тизимли ҳамда босқичма-босқич имплементация қилинмоқда. Бугунги кунда Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган 80 дан ортиқ инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари соҳасидаги халқаро ҳужжатлар нормалари, шу жумладан БМТнинг 7 та асосий шартномалари ва 4 факультатив протоколлари қоидалари миллий қонунчиликда ўз аксини топмоқда.
Инсон ҳуқуқлари бўйича асосий халқаро шартномаларга қўшилиш инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг самарали миллий тизимини яратишга хизмат қилди. Хусусан, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасини тартибга солишга қаратилган 12 та Конституцион қонунлар, 18 та кодекслар ва 700 дан ортиқ қонунлар қабул қилинди.
2023-йилнинг 30 апрель куни умумхалқ референдумида тасдиқланган янги таҳрирдаги Конституцияда Ўзбекистон “ҳуқуқий давлат” деган тамойил ҳам қатъий қилиб белгиланиб, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари борасидаги нормалар 3 бараварга кўпайтирилди. Инсон шаъни ва қадр-қиммати дахлсизлиги, ҳеч нарса уларни камситиш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги назарда тутилган. Хусусан, унда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш – давлатнинг олий мажбурияти этиб белгиланди. Инсон ва давлат органлари ўртасидаги юзага келадиган ноаниқликлар инсон фойдасига талқин қилиниши, ҳуқуқий таъсир чоралари қонуний мақсадга эришиш учун етарли ва мутаносиб бўлиши кераклиги белгиланди. Ушбу қоидалар инсон ҳуқуқлари устуворлигини таъминлайди, давлат идораларининг ўз вазифаларини инсон ҳуқуқларига риоя қилган ҳолда амалга оширишда масъулиятини оширади ҳамда инсонга меъёридан ортиқ ҳуқуқий таъсир чоралари қўлланилишининг олдини олади. Шунингдек, Конституцияда инсоннинг шахсий ҳуқуқлари ва эркинликлари кафолати энг илғор халқаро стандартларга мувофиқ кучайтирилди. Жумладан, шахсни суднинг қарорисиз 48 соатдан ортиқ муддат ушлаб туриш мумкин эмаслиги, одамларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини чеклаш билан боғлиқ барча ҳаракатларга фақат суд қарори асосида йўл қўйилиши, айбланувчи ва судланувчиларнинг “сукут сақлаш” ҳуқуқи мустаҳкамланди. “Инсон қадри учун” тамойили Конституцияда, қонунларимизда ва давлат идоралари фаолиятида бош мезон бўлиши шартлиги белгилаб қўйилди.
Дарҳақиқат, Ўзбекистонда ислоҳотлар самараси ўлароқ, инсон қадрини улуғлашга қаратилган қатор ишлар амалга оширилди. Уларни халқимиз ва халқаро ҳамжамият вакиллари кўриб, билиб турибди ва ўзларининг ижобий баҳоларини бериб боришмоқда. Халқ билан мулоқот тизимининг йўлга қўйилганлиги, мантиқсиз «прописка» тизимининг тубдан ислоҳ қилиниши, давлат хизматларини кўрсатишда экстерриториаллик принципининг жорий этилганлиги, мансабдорларнинг доимий ҳисобот бериб бориши, улар фаолиятининг очиқлигини таъминлашга қаратилган талабларнинг белгиланганлиги, мажбурий меҳнатга барҳам берилиб, инсон ҳуқуқ ва эркинликларига бўлган ҳурматнинг янги босқичга кўтарилганлиги, аҳолининг қанчадан-қанча мушкули осонлашгани каби бир қатор мисоллар шулар жумласидандир. Жумладан, суд ҳокимияти ва адолат тамойилларининг исботи сифатида 2017-2022 йилларда судлар томонидан оқланган шахсларнинг жами сони 4712 нафарни ташкил этди.

“Давлат – инсон учун” тамойили – демократик ислоҳотлар мезони.

Шуниси эътиборга лойиқки, амалга оширилган ислоҳотлар туфайли Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш масалалари нафақат давлат, балки бутун жамият назорати остида. Фуқаролик жамияти институтлари амалдаги қонунчилик доирасида уни такомиллаштиришда, аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламлари ҳуқуқларининг жамоатчилик мониторингини олиб боришда, ахборот-маърифий фаолиятда, шунингдек, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро мажбуриятларни бажариш бўйича даврий миллий ва муқобил маърузалар тайёрлашда фаол иштирок этмоқда.
Ўз навбатида шуни алоҳида қайд этиш лозимки, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги ислоҳотлар борасида кейинги пайтда қўйилган энг илғор қадам, шубҳасиз, жорий йилнинг апрель ойида Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга оиладаги зўравонликни жиноят деб ҳисобловчи ҳамда аёллар ва болаларни қўшимча ҳимоя механизмлари билан таъминлайдиган ўзгаришлар тўплами киритилгани бўлди.
“Хотин-қизлар ва болалар ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш тизими янада такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ЎРҚ-829-сон Қонун билан оиладаги зўравонлик жиноий ҳуқуқбузарликлар туркумига ўтказилди, иқтисодий ва психологик зўравонлик, шунингдек, вояга етмаганларга нисбатан зўравонлик учун жазо кучайтирилди. Буни фуқаролик жамияти ва фаолларнинг ғалабаси деб таъкидлаш мумкин.
Қайд этиш лозимки, сўнгги йилларда Ўзбекистон ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий ҳаётининг барча соҳаларида ижобий ислоҳотлар амалга оширилаётгани, энг муҳими, ана шу шиддатли ўзгаришларнинг марказида инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш масаласи тургани халқаро ҳамжамият томонидан ҳам таъкидланмоқда. Хусусан, мамлакатда гендер тенгликка эришиш, фуқаролиги бўлмаган шахслар сонини камайтириш, болалар меҳнати ва мажбурий меҳнатга барҳам бериш, сўз эркинлигини таъминлаш борасида муҳим ютуқлар қўлга киритилгани юқори баҳоланмоқда. Жумладан, мамлакатда болалар меҳнати ва мажбурий меҳнатга барҳам берилгани сабабли «Cotton Campaign» томонидан ўзбек пахтасига нисбатан бойкотнинг бекор қилингани, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги ислоҳотларнинг самараси ўлароқ юртимизга Европа Иттифоқи томонидан «GSP+» бенефициари мақоми тақдим этилгани фикримиз далилидир. Жорий йилда юртимизга ташриф буюрган БМТ инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари Фолкер Турк Ўзбекистоннинг гендер тенглигини тарғиб қилиш, суд органлари мустақиллиги ва қонун устуворлигини таъминлашдаги ютуқларини юқори баҳолади. Айниқса, Ўзбекистондаги конституциявий ислоҳотнинг устувор тамойиллари ва ғоялари БМТ Барқарор тараққиёт мақсадларининг “Ҳеч кимни ортда қолдирмаслик” шиори билан ҳамоҳанг эканлиги жаҳон афкор оммаси томонидан алоҳида эътироф этилмоқда. Бу муҳим жараён Ўзбекистоннинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида дунёдаги нуфузли халқаро ташкилот – БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашига аъзолиги даврида кечаётгани жорий ислоҳотларнинг аҳамиятини янада оширади.
Хулоса сифатида шуни таъкидлаш мумкинки, Ўзбекистоннинг демократик ўзгаришларга содиқлиги, юртимизда кечаётган улкан ўзгаришлар ва янгиланишлар даврида аввало инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва рағбатлантириш бирламчи вазифалардан саналади. Соҳада амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар инсонлар ҳаётини, дунёқарашини ҳамда турмуш тарзини ўзгартирмоқда. Инсон қадри улуғланиб, «Давлат – инсон учун» деган эзгу ғоя ҳаётга жорий этилмоқда.

09.12.2024й
Мавзу: Конституция- Янги Ўзбекистон келажагининг хукукий пойдевори.

Яқин ўтмишнинг бу воқеаларини эслаш ва эслатишдан муддао эса янги Конституциямизни яратиш йўлидаги курашлар мустақиллик учун курашнинг узвий, ажралмас қисми эканлигини эътироф этишдан иборат. Зеро, биз ўз истиқлолимизни қандай қийинчиликлар билан, қандай синов ва суронли курашлар билан қўлга киритган бўлсак, Ўзбекистоннинг биринчи Конституциясини яратиш йўлида ҳам худди шундай мураккаб синовларни бошдан кечирдик.
Бир сўз билан айтганда, истиқлол арафасида вужудга келган оғир шароит, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий қийинчиликларга, турли тўсиқларга қарамасдан, халқимиз Биринчи Президент Ислом Каримов бошчилигида ўзининг асрий орзуси – Ўзбекистоннинг давлат суверенитети ва мустақиллиги сари қатъият билан ҳаракат қилишда давом этди.
Ўша беором даврда қабул қилинган Президент фармон ва қарорларида акс этган муҳим ҳуқуқ ва қоидалар кейинчалик Конституциямизнинг асосий бўлим, боб ва моддалари сифатида мустаҳкамланди.
Конституцияни яратиш йўлидаги олтинчи ҳуқуқий қадам – Давлат мустақиллигининг эълон қилинишидир.
Мамлакатимиз раҳбарининг 1991 йил 31 августда, ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг навбатдан ташқари олтинчи сессиясида сўзлаган нутқи, айниқса, ўша нутқдаги: “Мен шу бугундан эътиборан 1 сентябрни республикамизда Мустақиллик куни, умумхалқ байрами деб эълон қилишни таклиф этаман”, деган оташин сўзлари Ватанимиз тарихига олтин ҳарфлар билан мангуга ёзилгандир.
Биринчи Президентимиз орадан 17 йил ўтганидан сўнг ўзининг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида ана шу ҳаяжонли воқеага: “1991 йил 31 август санасида қўлга киритилган миллий мустақиллик – ХХ асрда халқимиз томонидан амалга оширилган буюк маънавий жасорат намунасидир, десак, айни ҳақиқатни айтган бўламиз”, дея юксак баҳо берди.
Худди ўша куни Олий Кенгаш Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги тўғрисида Баёнот қабул қилди. Баёнотда таъкидландики, “Бундан буён Ўзбекистон Республикаси ҳудудида республика Конституцияси ва қонунлари шак-шубҳасиз устун деб эътироф этилади”.
Шу куни “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида”ги конституциявий қонун қабул қилинди. Ундан бўлажак Конституциянинг ўзак қоидаларини ўзида акс эттирган бир қатор муҳим моддалар жой олди. Жумладан, мазкур Қонунга мувофиқ:
“Ўзбекистон Республикаси тўла давлат ҳокимиятига эга, ўзининг миллий-давлат ва маъмурий ҳудудий тузилишини, ҳокимият ва бошқарув идоралари тизимини мустақил белгилайди” (3-модда);
“Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва унинг қонунлари устундир. Ўзбекистон Республикаси Давлат идораларининг тизими ҳокимиятни қонун чиқарувчи, ижроия ва суд ҳокимиятига ажратиш тартиби асосида қурилади” (5-модда).
Бу Конституциявий қонун Асосий Қонунимиз қабул қилингунига қадар, яъни 1992 йил 8 декабргача биз учун кичик Конституция вазифасини бажариб турди.
Конституцияни яратиш йўлидаги еттинчи ҳуқуқий қадам – 1991 йил 29 декабрда Президент сайлови ва Давлат мустақиллиги тўғрисидаги референдумнинг ўтказилишига тааллуқли.
Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ва Республика давлат мустақиллиги тўғрисидаги референдум 1991 йил 29 декабрда бўлиб ўтди. Халқ давлат мустақиллигини қўллаб овоз берди ва Президентни сайлади. 1992 йил 4 январь куни Олий Кенгашнинг ана шу сайлов ва референдум якунларига бағишланган тўққизинчи сессияси очилди.
Сўнгра Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимини бажаришга киришиш тантанали маросими бўлди. Ушбу сессияда Ўзбекистоннинг ўша пайтда амалда бўлган Конституциясига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Маҳаллий ҳокимият органларини қайта тузиш тўғрисида қонун қабул қилинди.
Конституцияни яратиш йўлидаги саккизинчи ҳуқуқий қадам – биринчи Конституция лойиҳасининг илк бор матбуотда умумхалқ муҳокамаси учун эълон қилинишидир.
Конституциявий комиссия бажарилган ишни маъқуллади ва 1992 йил 8 сентябрда Конституция лойиҳасини умумхалқ муҳокамаси учун эълон қилишга қарор қилди. Ушбу йиғилишда лойиҳани охирига етказиш ва таҳрир қилиш учун ишчи гуруҳ тузилди. Янги Конституциянинг биринчи лойиҳаси 1992 йил 26 сентябрь куни тайёр бўлди ва шу куни матбуотда чоп этилди.

Юртимиз ҳаётидаги бу ғоят муҳим ва ҳаяжонли воқеалар 1990 йилнинг март ойида бўлиб ўтганини эслаш жоиз. Ўшанда, яъни Мустақиллигимиз эълон қилинишидан бир мунча вақт олдин, ўн иккинчи чақириқ Олий Кенгашнинг биринчи сессиясида собиқ иттифоқ таркибидаги республикамизда Президентлик лавозими жорий этилди, давлат рамзлари ҳақидаги масала муҳокама қилиниб, бу борада махсус комиссия тузилди. Мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Конституциясини яратиш ғояси илк бор ана шу сессияда илгари сурилди.
Конституцияни яратиш йўлидаги учинчи ҳуқуқий қадам –“Мустақиллик декларацияси”нинг эълон қилинишидир.
Ўзбекистон Олий Кенгаши томонидан 1990 йил 20 июнда эълон қилинган “Мустақиллик декларацияси”нинг 8-бандида Ўзбекистон “ўзининг тараққиёт йўлини, ўз номини белгилайди ва давлат белгиларини (герб, байроқ, мадҳия) ўзи таъсис этади” деган қоида мустаҳкамланган.
Декларациянинг 12-бандида эса ушбу ҳужжат республиканинг “янги Конституциясини ишлаб чиқиш учун асос” бўлиши қайд этилган.
Ўшанда бундай мазмундаги ҳужжат собиқ иттифоқ ҳудудида биринчи бўлиб Ўзбекистонда қабул қилинган эди.
Конституцияни яратиш йўлидаги тўртинчи ҳуқуқий қадам –Конституциявий комиссиянинг ташкил этилишига бориб тақалади.
Олий Кенгаш қарори билан 1990 йил 21 июнь куни Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов раислигида давлат арбоблари, депутатлар, мутахассислардан иборат 64 нафар аъзони ўзида жамлаган Конституциявий комиссия тузилди ва Конституция лойиҳаси ана шу комиссия томонидан 2 йилдан ортиқ вақт мобайнида тайёрланди.
Биринчи Президентимиз Конституциявий комиссия иш бошлаши билан мамлакатимизнинг ўзига хос жиҳатларини ва хусусиятини муносиб равишда акс эттирадиган, халқаро стандартларга тўлиқ жавоб берадиган, жаҳон тажрибасини, демократия ва энг ривожланган мамлакатлар конституциявий қонунчилиги эришган ютуқларни инобатга оладиган Асосий Қонун лойиҳасини тайёрлашга бевосита раҳбарлик қилди.
Ушбу вазифаларни амалга оширишда Биринчи Президентимиз буюк давлат ва жамоат арбоби, истеъдодли сиёсий етакчи сифатида намоён бўлди. Шу маънода, Ўзбекистон Конституциясининг ташаббускори, илҳомлантирувчиси ва асосий муаллифи мамлакат Биринчи Президенти ҳисобланади.
Бинобарин, тақдир Ислом Каримов зиммасига жамиятни янгилаш, ўтиш даврининг мураккаб шароитида давлатимизни ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, давлат-ҳуқуқий ва маънавий-маърифий жиҳатдан ривожлантиришнинг пишиб етилган муаммоларини ҳал қилиш, жумладан, бўлажак мустақил юрт Конституциясини яратиш каби тарихий вазифаларни юклаган эди.
Конституцияни яратиш йўлидаги бешинчи ҳуқуқий қадам – Биринчи Президентимизнинг Ҳиндистонга 1991 йилги ташрифи билан чамбарчас боғлиқ.
Айтиш керакки, Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг 1991 йил 17-19 август кунлари “Ҳиндистон Республикасига расмий ташрифи Ўзбекистон Президентининг хорижга қилган биринчи мустақил – тарихий ташрифи эди”. Юртбошимиз Ҳиндистонда бўлган бир пайтда – 19 август куни ўзини “Давлат фавқулодда ҳолат қўмитаси”, яъни ГКЧП деб атаган бир гуруҳ сиёсий авантюристларнинг давлат тўнтаришини содир этишга қаратилган мурожаати эълон қилинди.
Афсуски, Ўзбекистон раҳбарининг сафарда эканидан фойдаланиб, ГКЧПнинг ноқонуний қарорларини қўллаб-қувватлайдиган раҳбарлар юртимизда ҳам топилди. Тарих буни яхши эслайди.
Бу воқеаларнинг давоми “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” китобининг сўзбоши қисмида шундай баён этилган:
“Президент Ислом Каримов ГКЧП эълон қилинганини Аграда эшитиб, 19 август куни зудлик билан Тошкентга қайтади. Тошкент аэропортида Юртбошимизни расмий кишилардан ташқари, Туркистон ҳарбий округи бош қўмондони ҳамда Марказдан келган 3 нафар генерал кутиб олади.
Бу ўша пайтдаги мавжуд расмий протокол қоидаларига мутлақо зид бўлиб, тагдор сиёсий маънога эга эди.
Ислом Каримов аэропортдан тўғри ҳукумат биносига келиб, кечқурун ҳукумат аъзолари билан учрашди ҳамда Ўзбекистон ССР ҳудудида ГКЧПнинг қонунга зид қарорларини бекор қилиш ҳақида кўрсатма берди. Шу тариқа ГКЧП гумашталари Ўзбекитстон ҳукумати номидан қабул қилган барча ҳужжатларни бекор қилди”.

Конституция (лотинча “Constitution” – тузилиш, тузук) – давлатнинг Асосий қонуни. У давлат тузилишини, ҳокимият ва бошқарув органлари тизимини, уларнинг ваколати ҳамда шакллантирилиш тартиби, сайлов тизими, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва шахснинг ўзаро муносабатлари, шунингдек, суд тизимини ҳамда давлат ва жамиятнинг ўзаро муносабатларини белгилаб беради.
“Конституция” атамаси Қадимги Римдаёқ маълум бўлган (император Конституцияси деб аталган қонун). Амир Темур “Тузуклар”и Шарқ ва Осиё мамлакатлари цивилизациясига хос алоҳида шаклдаги конституциявий ҳужжат хусусиятига эга бўлган. У шариат қонунлари билан бир қаторда Марказий Осиё минтақаси халқлари тақдирига кучли таъсир ўтказган.
Асосий Қонунимиз яратилишининг мураккаб ва муҳим, айни чоғда шарафли солномасига назар солар эканмиз, ҳеч шубҳасиз, Ўзбекистон Конституцияси халқимизнинг мустақиллик сари узоқ йўлдаги изланишлари натижаси эканига комил ишонч ҳосил қиламиз.
Авваламбор, конституциявий “бино”ни қуришда уч минг йиллик миллий давлатчилик тажрибасига таянилган. Бугунги Ўзбекистон қадимги Хоразм ва Сўғдиёна, Қорахонийлар, Хоразмшоҳлар, Амир Темур ва Темурийлар, ўзбек хонликлари, маърифатпарвар аждодларимиз, халқимизнинг тарихий анъаналари ва унинг мустақил давлат ҳақидаги кўп асрли орзусини мужассам этган.
Қолаверса, манфаатларимиз ва интилишларимиздан келиб чиққан ҳолда, Асосий Қонунимиз Шарқ ва Ғарб, Жануб ва Шимолнинг 97 та мамлакати тўплаган илғор конституциявий тажрибани ҳисобга олиб яратилган.
Шу ўринда Суверен Ўзбекистоннинг биринчи Конституциясини тайёрлаш, муҳокама этиш, қабул қилиш ва унинг амал қилиши йўлидаги 10 та ҳуқуқий қадамни бу борадаги энг муҳим тарихий воқеалар сифатида санаб ўтиш лозим. Зотан, Конституцияни яратиш тарихи – бу мустақиллик учун курашнинг узвий таркибий қисмидир.
Конституцияни яратиш йўлидаги биринчи ҳуқуқий қадам – ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишидир.
Бу ҳақда гап борганда, авваламбор, 1989 йилнинг 21 октябрь куни қизғин баҳс ва тортишувлардан сўнг сиёсий-маънавий ҳаётимиздаги унутилмас ҳодиса амалга оширилгани – миллий қадриятларимизнинг асосий устунларидан бири бўлган она тилимизга давлат тили мақоми берилгани истиқлол тарихининг энг ёрқин саҳифаларидан бирини ташкил этишини алоҳида таъкидлаш ўринлидир.
“Ўз она тилини билмаган одам ўзининг шажарасини, ўзининг илдизини билмайдиган, келажаги йўқ одам, киши тилини билмайдиган унинг дилини ҳам билмайди, деб жуда тўғри айтишади”. “Ҳар қайси миллат, катта ё кичиклигидан қатъий назар, ўз она тилини ҳурмат қилади”.
Биринчи Президентимизнинг “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида”, “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарларида мустақиллик арафасида ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш масаласида қандай қизғин, баъзида кескин ва муросасиз баҳслар бўлиб ўтгани алоҳида эслаб ўтилгани бежиз эмас.
Ўшандай қалтис ва мураккаб вазиятда, Ислом Каримов ҳақли равишда қайд этганидек: “оғир-вазминлик билан иш тутиб, ҳар томонлама ўйлаб, мулоҳаза қилиб, барча сиёсий ва ижтимоий гуруҳларнинг талабларини қондирадиган, энг муҳими, халқимиз ва Ватанимиз манфаатларига жавоб берадиган ягона тўғри йўлни топишга эришдик”.
Шундай қилиб даставвал, “Давлат тили тўғрисида”ги қонунда мустаҳкамланган муҳим ҳуқуқий қоидалар эндиликда Асосий Қонунимизнинг 4-моддасида қуйидагича муҳрлаб қўйилди:
“Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир. Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида истиқомат қилувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналари ҳурмат қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади”.
Конституцияни яратиш йўлидаги иккинчи ҳуқуқий қадам – Президентлик институти таъсис этилиши ва янги давлат рамзларини тайёрлаш бўйича комиссия тузилиши билан боғлиқ.

Мавзу: Конституция- Янги Ўзбекистон келажагининг хукукий пойдевори.

02.12.2024 й.
“Давлат – инсон учун” тамойили – демократик ислоҳотлар мезони.

25.11.2024 й.
Мавзу: Очиқ ва прогматик ташқи сиёсат.

Жорий йил юртимиз ташқи сиёсати учун самарали ва фаол кечди. Айниқса, минтақавий ижобий ўзгаришларга эришишда ташқи сиёсатдаги изчиллик, ҳар қандай шароитда давлат манфаатини ҳимоя қилиш стратегияси, очиқлик туфайли амалий халқаро аҳамиятга эга натижаларга эришилди. Дунёнинг барча давлатлари билан ўзаро тенг ҳуқуқли ва манфаатли муносабат давом эттирилди.
Қайд этиш жоиз, ташқи сиёсий кун тартибидаги барча тенденцияларни моҳирлик билан англаш ва миллий манфаатни ҳисобга олиш асосида, аввало, янги минтақавий дипломатия Ўзбекистоннинг қиёфасига айланди.
Буларнинг бари мамлакатимизнинг нафақат минтақавий, балки глобал миқёсда ҳам истиқболидан дарак беради.
– 2016 йил Президент Шавкат Мирзиёев ҳокимиятга келгандан сўнг Ўзбекистон ташқи сиёсатида мислсиз фаоллик, ўзгаришлар даври бошланди, десак, муболаға эмас. Давлатимиз раҳбари ташқи сиёсий фаолиятда устувор йўналиш сифатида Марказий Осиё мамлакатлари билан ўзаро дўстона, яхши қўшничилик муносабатларини шакллантиришни устувор вазифа этиб белгилади. Эндиликда нисбатан қисқа давр ичида бу йўлда амалга оширилган ишларни халқаро ҳамжамият ҳам тан оляпти. Дарҳақиқат, Ўзбекистон ҳукумати ташаббуси билан 2017 йил давлат раҳбарлари иштирокида маслаҳатлашув кенгаши ташкил этилиши муҳим ўзгаришларга сабаб бўлди. Бу орқали етакчилар бевосита минтақада йиғилиб қолган муаммолар – иқтисодиёт, давлат чегараларини аниқлаш, хавфсизлик чоралари, озиқ-овқат хавфсизлиги, миграция каби кўплаб муҳим соҳаларда ҳал қилинмай ётган муаммоларни ечишга йўл очилди. Масалаларга биргаликда ечим топиш, қолаверса ҳар бир мамлакат миллий манфаатини инобатга олган ҳолда, минтақада барқарорлик муҳитини қарор топтириш, самарали ташқи сиёсат олиб бориш таклифлари илгари сурилди. 2018 йил март ойида Остона шаҳрида биринчи марта Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари биринчи маслаҳатлашув саммити бўлиб ўтди. Шундан буён давлат раҳбарлари айни форматда 6 марта учрашди.
Шу ўринда Ўзбекистон учун Марказий Осиё давлатлари билан муносабатни шундай тизимлаштириш, ёндашувларни мақбуллаштириш, яқинлаштириш ва бирга ҳаракат қилиш нима учун муҳим, деган савол юзага чиқади.
Биринчидан, Ўзбекистонда Марказий Осиёнинг, деярли, ярим аҳолиси яшайди. Шу билан бирга айни пайт Марказий Осиё мамлакатлари ҳам иқтисодий жиҳатдан ўсмоқда.
Иккинчидан, минтақанинг барча давлатларида туғилиш ўсиши суръати ижобий.
Учинчидан, дини, ўтмиши бир бўлган халқларимиз бир ҳудудда яшаб, икки дарёдан сув ичади. Улкан салоҳиятга эга минтақамиз дунё ҳамжамиятида иқтисодий, сиёсий, маданий жиҳатдан ўз жозибасини намоён этиш имкониятидан унумли фойдаланиши керак.
Айни устувор вазифаларни бажариш, олдимизга қўйилган мақсадларга эришиш учун қўшни давлатлар бирга олиб бораётган амалий ҳаракатлар бугун самарасини бермоқда.
Марказий Осиёдаги кескинлик даражаси пасайгани, ўз навбатида, хорижий инвестиция оқимини кучайтирди. Йирик қўшма ташаббуслар, саноат лойиҳаларини амалга ошириш учун, биринчидан, катта бозор керак. Ҳозир шундай бозор шаклланяпти. 2030 йилгача минтақа аҳолиси 80 миллионга яқинлашади ва 30 ёшгача бўлганлар кўпчиликни ташкил қилади. Айнан шу ёшлар яхши технологиядан фойдалангиси, қимматроқ машина мингиси, янги уй қургиси келади, шу йўлда ҳаракат қилади. Нима учун охирги йилларда Ўзбекистон таълимга урғу беряпти? Сабаби, иқтисодиётда инсон капитали муҳим, дунёда рақобат кучайиб бораётган бир даврда бу масала қанчалик долзарблашиб бораётгани кундек равшан.
Статистикага кўра, дунёнинг ривожланган минтақаларида аҳоли сони ўсиши даражаси кескин пасайган. Бизда эса хом ашё ҳам, ишчи кучи ҳам бисёр. Яшил энергетикани шакллантириш орқали ишлаб чиқиладиган арзон энергия манбаларини биз кейинчалик экспорт қилмоқчимиз. Шунинг учун ташқи инвесторлар Марказий Осиё, хусусан Ўзбекистонга энергетика соҳасини ривожлантириш учун сармоя киритишга жиддий қизиқиш билдирмоқда.

– Мамлакатимиз ташқи сиёсатида намоён бўлаётган кўп қиррали фаолият, жумладан хорижий давлатлар, хорижий ва минтақавий ташкилотлар билан ўрнатилаётган дипломатик муносабат, минтақавий ва халқаро миқёсдаги долзарб масалалар бўйича илгари сурилаётган ташаббуслар, олиб борилаётган мулоқотлар, биринчи навбатда, халқимиз тинч, хавфсиз яшаши, эркин фаолият юритиши, замонавий билим олиши, янги касбларни эгаллаши, тадбиркорлик билан шуғулланиши, учун барча шарт-шароитни яратиш, одамлар муҳофазасини давлат томонидан таъминлашга қаратилгани билан муҳим аҳамиятга эга.
Сўнгги етти йил Ўзбекистон ташаббуси асосида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси томонидан 10 дан зиёд, жумладан жорий йил 4 та махсус резолюция қабул қилинди. Жаҳон банки бу йил мамлакатимиз ялпи ички маҳсулоти 5,3 фоиз ўсишини тахмин қилди. Бу жуда юқори кўрсаткич. Халқаро валюта жамғармаси эътироф этганидек, 2023 йил ялпи ички маҳсулотимиз илк бор 100 миллиард доллардан ошди.
Маълумки, кейинги йилларда жаҳонда янгидан шаклланаётган халқаро тартиботда зиддиятли хусусият вужудга келиши давлатлар ўртасидаги ўзаро ишонч инқирозга учрагани билан боғлиқ. Айни пайт бир тарихий давр тугаб, башорат қилиш мушкул бўлган янги давр бошланаётгани сир эмас. Бундай мураккаб шароитда ҳеч бир мамлакат ўз қобиғига ўралиб олиб, ушбу глобал хавф-хатарни четлаб ўтиш ёки бартараф этишга қодир эмас. Ўзаро чамбарчас боғланган дунёда хавфли муаммолар гирдобидан чиқишнинг ягона йўли самарали мулоқот, ҳар бир томон манфаатини ҳисобга олиш ва ҳурмат қилишга асосланган кўп томонлама самарали халқаро ҳамкорликдир.
Ўзбекистоннинг ташқи сиёсатдаги маанфатини таъминлаш жараёни сўнгги йилларда мамлакатимизда юз бераётган янги ўзгаришлар, сиёсий-ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий соҳаларда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотларни билан уйғун. Давлатимиз ўз манфаатидан келиб чиқиб, мавжуд вазиятни таҳлил қилиб бормоқда, тегишли хулосалар чиқариб, ташқи сиёсат бўйича стратегик қарорлар қабул қилмоқда, тегишли вазифалар ижросини таъминламоқда. Бундай шароитда Ўзбекистон ҳудудий яхлитлиги, суверенитетини сақлаш, ишончли шериклар топишга ҳаракат қиляпти ва бунга эришяпти ҳам.
Бу борада халқ ва давлат манфаатлари уйғунлаштирилиб, 2030 йилгача мўлжалланган режа белгиланган ва вазифаларни ҳозир амалга оширишга киришилган. Асосийси, давлат манфаати таъминланишига оид қоида ва меъёрлар, мақсад, йўналиш ва вазифалардан келиб чиқиб, ҳатти-ҳаракатлар муайян мантиқ асосида олиб бориляпти.
Биринчидан, ташқи сиёсатни амалга оширишда мамлакат тинчлиги ва хавфсизлигини ҳимоялаш, давлат мустақиллиги, суверенитети ва ҳудудий яҳлитлигини мунтазам таъминлаш ва мустаҳкамлаш, хавфсиз ва барқарор ривожланиши учун қулай ташқи шарт-шароит яратиш, республика атрофида дўстона, яхши қўшничилик муҳитини шакллантириш, қолаверса ватанимизни халқаро нуфузини ошириш давлатимиз манфаатининг асосий йўналишлари бўлиб қолмоқда. Бу ҳаракатлар жамият барқарор ривожланиши учун фуқаролар, мулк шаклдидан қатъи назар барча ишлаб чиқариш субъектларининг хорижий мамлакатлар билан алоқалари жараёнидаги манфатларини ҳимоя қилиш ва илгари суриш бўйича фаолият юритаётган давлат ҳокимияти идоралари, кенг жамоатчилик, фуқаролик жамияти институтлари билан мувофиқлаштирилган ҳолда амалга оширилмоқда.

Мавзу: Очиқ ва прогматик ташқи сиёсат.

Эътиборли жиҳати, Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорлик истиқболи савдо, инвестиция, транспорт, энергетика ва инновация, “яшил” технология соҳаларидаги мунособатларни янги босқичга олиб чиқиш бўйича аниқ лойиҳа ва дастурлар амалга ошириш, туризм, таълим, соғлиқни сақлаш, фан ва маданият соҳаларида кўп қиррали мунособатларни кенгайтириш, минтақа барқарорлиги ва хавфсизлигини таъминлаш юзасидан мушоҳада юритиш, замонавий мулоқотни йўлга қўйишга киришилди. Жараённинг давомийлиги тараққиёт драйверларини аниқлаш асосида қарор қабул қилишга шарт-шароит ва имконият берувчи механизм сифатида ўз ўрнига эгалиги ва минтақа ривожланишига сезиларли таъсир этувчи тартиб эканини кўрсатади, таҳлил олиб бориш имконини беради. Ушбу янги модел доирасида илгари сурилган ташаббуслар амалга тадбиқ этилиши эса яқин келажакда минтақа давлатларининг стратегик ривожланиши, пировардида аҳоли турмуш даражаси ошишига олиб келади, Ўзбекистоннинг Учинчи Ренессанс ғоялари тарқалиши ва жараённинг таъсири ошишига кенг имконият яратяпти.
Марказий Осиё кейинги йилларда иқтисодий ўсиш ва фаол инвестиция марказларидан бири сифатида жадал ривожланмоқда. Жумладан, охирги 7 йилда минтақа иқтисодиёти 6,3 фоиз ўсиб, 450 миллиард долларга яқинлашди. Ташқи савдо айланмаси икки баробар кўпайиб, қарийб 225 миллиард долларни ташкил этди.
Осиёда регионал барқарорлик ва хавфсизлик ҳамда кенг қамровли иқтисодий бозор шаклланиши ҳам инвесторларнинг минтақага қизиқишини оширмоқда. Жумладан, 2016-2022 йилларда Марказий Осиёга инвестиция киритилиши жаҳондаги умумий ҳажм – 1,6 фоиздан 2,8 фоизга кўтарилиб, 2022 йил қарийб 40 миллиард долларни ташкил этди. Бу 2016 йил ($26,7 млрд)га нисбатан 50 фоиз кўп. “Boston Consulting Group” башоратига кўра, 2030 йилгача Марказий Осиё 170 миллиард долларлик инвестиция жалб қила олади. Шунинг 40-70 миллиард доллари хом-ашё бўлмаган соҳаларга йўналтирилади.
Бугунги кунга келиб, Марказий Осиё давлатлари ҳамкорлиги барқарор тус олганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Ҳамкорликнинг муҳим форматлари қаторида Марказий Осиё иқтисодий, парламентлараро, экспертлар, ёшлар, фуқаролик жамиятлари форумлари, Етакчи аёллар мулоқоти фаолият юритмоқда.
Хуллас, Ўзбекистон ташқи сиёсати, айниқса янги минтақавий дипломатияси сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва гуманитар соҳалардаги ҳамкорликни янада ривожлантиришнинг истиқболли йўналишларини ҳар томонлама муҳокама қилишга имкон беради. Минтақанинг ташқи дунёга очиқлиги, ҳамкорликка тайёрлиги бошқа мамлакатлар, халқаро ва минтақавий ташкилотлар билан муносабатларни диверсификация қилиш бўйича олиб бораётган сиёсатининг ўзига хос хусусиятидир.
– Марказий Осиё мамлакатлари билан очиқ, амалий, ўзаро манфаатли муносабатларни ривожлантиришга қаратилган фаол ташқи сиёсат Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ўзига хос “ташриф қоғози”га айланди. Илк расмий ташрифлар ҳам айнан минтақа мамлакатларига амалга оширилди. Минтақа йиллар давомида тўпланиб қолган барча оғриқли масалалар бўйича ўзаро самарали мулоқотга тайёрлиги намоён бўлди.
Натижада қисқа муддатда қўшни мамлакатлар билан муносабатда тамомила янги сиёсий муҳит қарор топиши, сиёсий ишонч даражаси янада оширилди. Икки томонлама савдо-иқтисодий алоқалар ривожланиши учун янги асослар яратилди, қўшни мамлакатлар билан давлат чегараларини делимитация ва демаркация қилиш, сув-энергетика муаммоларини бартараф этишга эришилди.
Мамлакатимиз замонавий тараққиёт даврида Марказий Осиё минтақаси барқарор, изчил тараққиёт ва яхши қўшничилик ҳудудига айланишидан бевосита манфаатдор. Ўзбекистон тараққиёти минтақа умумий тараққиёти билан чамбарчас боғлиқ.
Таъкидлаш жоиз, Остона шаҳрида ўтказилган Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари олтинчи Маслаҳат учрашувида илк бор қабул қилинган “Марказий Осиё-2040” концепцияси минтақа истиқболига доир ёндашувлар муштараклигини тасдиқлади. Ушбу ҳужжат аниқ амалий режаларни амалга ошириш шакли ва механизмини белгилаб берди.

“Ёшлар баланси”
Юртимизда ёшларга оид давлат сиёсатини амалга ошириш механизмлари йилдан йилга такомиллашиб, янги ва самарадор йўналишларда давом эттирилмоқда. Ҳамма ўғил-қизларимиз учун тенг имкониятлар яратиш мақсадида 2023 йилда “Ёшлар баланси” асосида ёшларимиз учта – “яхши”, “ўрта” ва “оғир” тоифаларга ажратиб олинди. “Оғир” тоифадаги ишсиз, давлатнинг эътибори ва ғамхўрлигига муҳтож 400 мингга яқин ёшга кенг кўламли ёрдамлар кўрсатилди. Хусусан, улар 133 нафар вазир ва ўринбосарига, 6 622 нафар ҳоким, сектор ва ташкилот раҳбарига бириктирилди. Шу асосда раҳбарларнинг “оғир” тоифадаги ёшлар билан учрашувини ташкил қилиш график режаси ишлаб чиқилди.
Маҳаллаларда ёшлар билан ишлаш масалаларини мувофиқлаштириш бўйича республика комиссияси томонидан 208 та туман (шаҳар), 832 та сектор, 9448 та маҳаллада ёшлар билан ишлаш ҳолати бирма-бир ўрганилди. Амалий чоралар натижасида “оғир” тоифадаги 146 минг ёш “яшил” тоифага ўтказилди.
Жумладан, муаммоси аниқланган 185 минг ёшнинг 181 мингта (98 фоиз) масаласи ҳал этилди. Улардан 51379 нафарининг бандлиги таъминланди, 30847 нафарига моддий ёрдам берилди, 31910 нафари тиббий кўрикдан ўтказилиб, даволанди, 66816 нафарининг турли ижтимоий-иқтисодий масалалари ҳал этилди.
Ёшлар етакчиси ва бириктирилган масъул раҳбар кафиллиги асосида хулқ-атвори ижобий томонга ўзгарган, пробация назоратида турувчи 6293 (45 фоиз) ҳамда профилактика назоратида турувчи 13567 (61 фоиз) ёш муддатидан олдин ҳисобдан чиқарилди. Мунтазам дарс қолдирувчи 5552 (60 фоиз) ёш таълимга, наркотик ва психотроп моддаларни истеъмол қилувчи 166 (20 фоиз) ёш соғлом турмуш тарзига қайтарилган бўлса, 5204 та (81 фоиз) нотинч оилада ижобий муҳит барқарорлаштирилди.
Хорижий миграциядан қайтган 18148 (29 фоиз) ёш иш билан таъминланди. Ажралиш ёқасидаги 3791 та (51 фоиз) ёш оила яраштирилди. Ногиронлиги бўлган ёшларнинг 25709 нафари даволатилди, 2644 нафари ногиронлик реабилитация техник анжомлари билан, 13395 нафари иш билан таъминланди.
Ёшлар етакчилари хонадонма хонадон хатлов ўтказиб, хориждаги 268 минг ёш балансини шакллантирди ва улар билан доимий мулоқот ўрнатди. Меҳнат миграцияси орқали 11335 ёш юқори даромадли иш ўринларига жойлаштирилди. Хорижий меҳнат миграциясидан қайтган ёшлар бандлигини таъминлаш мақсадида 54075 гектар, жумладан, боғзор (16485 га), токзор (6840,4 га), захира (3066 га) ва лалми (27684,4 га) ер ўрганилиб, 1605,9 гектари ажратиб берилди.
“Қўқон шаҳри тажрибаси” асосида жиноят содир этишга мойил 50506 ёш аниқланиб, улар билан манзилли ишлаш бўйича “ҳаракатлар режаси” амалга оширилди. Уларнинг 3860 нафари “Жасорат мактаби” ҳарбий ўқув йиғинига, 2860 нафари “Ватанпарвар” тарбия оромгоҳига жалб этилди ҳамда уларда ватанга муҳаббат, садоқат туйғулари шакллантирилди. Уюшмаган ёшларнинг 7605 нафарига ҳарбий хизмат бадал пули тўлаб берилди ва улар маҳаллалардаги “Қалқон” жамоатчилик гуруҳларига жалб қилинди.
Ёшларни ҳарбий-спорт ўйинлари орқали ватанпарварлик руҳида тарбиялаш мақсадида “Амир Темур издошлари” ҳарбий-ватанпарварлик спартакиадаси ўтказилиб, танловлар доирасида жами 1,2 миллион ёш қамраб олинди. Ёшлар жиноятчилигига қарши курашиш бўйича махсус ўқув модули ишлаб чиқилиб, ИИВ академиясида 180 нафар тренер тайёрланди. Улар томонидан “маҳалла бешлиги”нинг 47 634 вакили каскад усулида ўқитилди.
Бунинг натижасида 3286 та маҳаллада бирорта ишсиз ёш қолмагани, 2831 та маҳаллада ёшлар иштирокида умуман жиноят содир этилмагани тизимдаги улкан жамоанинг меҳнати маҳсулидир.

Ёшлар нимани хоҳлайди?
Хўш, бугун ёшларимиз давлатдан нимани хоҳламоқда? Албатта, улар ўз ижодий ва интеллектуал салоҳиятини ҳеч қандай тўсиқларсиз рўёбга чиқариш учун эркин ва қулай шарт-шароитларни, тенг имкониятлар
ва келажак учун мустаҳкам кафолатларни истайди.
Айни пайтда ёшларга оид давлат сиёсати тўлиқ ушбу мақсадларга йўналтирилган. Ёш авлодга ҳуқуқий кафолатларни яратишдан тортиб, сифатли билим олиши, касб-ҳунар эгаллаши, тадбиркорлик билан шуғулланиши, шахс сифатида камол топиши, қўйингки, меҳнат қилиб, фаровон келажагини бунёд этиши учун барча имкониятлар сафарбар этилмоқда.
Хусусан, ўтган 2023 йилда ёш авлодни қўллаб-қувватлаш, манфаатларини таъминлаш соҳасида юртимиз тарихида кузатилмаган улкан ишлар қилинди. Албатта, бу жадал демократик тараққиёт йўлини танлаган ватанимиз учун мутлақо табиий ҳолдир. Чунки илм-фан ва технологиялар жадал ривожланаётган, глобал дунёда рақобат ортиб бораётган бир шароитда мамлакатларнинг келажак тақдири ёшларнинг интеллектуал салоҳияти, истеъдодига боғлиқ бўлиб қолмоқда.
Президентимизнинг 2020 йил 29 декабрда Олий Мажлис ва халқимизга Мурожаатномасида ёшларга оид давлат сиёсатини янги босқичга олиб чиқиш, ёшлар билан ишлаш борасидаги муаммоларга самарали ечимлар топиш юзасидан аниқ вазифалар белгилаб берилган эди. Ўтган вақт давомида амалга оширилган ишлар айни шу вазифалар ижросига қаратилган, десам адашмайман.

“Ёшлар дафтари” – имкониятлар дафтари

Ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, психологик қўллаб-қувватлашга, билим ва касб ўрганишга эҳтиёжи ва иштиёқи бўлган, ишсиз ёшларнинг муаммоларини аниқлаш, бартараф этиш ва назоратини юритиш бўйича ишлаб чиқилган маълумотлар базаси – “Ёшлар дафтари” орқали кўрсатиладиган ёрдам турлари сони 30 тага етди, мурожаатларни кўриб чиқиш муддати эса 30 кундан 5 кунгача қисқарди.
Ёшлар етакчилари тавсияси билан 338 минг йигит-қизга 444 миллиард сўмлик ёрдам кўрсатилди. Хусусан, талабаларнинг шартнома пули тўланди, хорижий тиллар ва замонавий касбларга ўқитиш харажатлари қоплаб берилди. Ишсиз ёшларга меҳнат қуроллари ажратилди. Бугунга келиб кўрсатилган ёрдамлар натижасида ёшлар тадбиркорлик, деҳқончилик ва бизнес билан шуғулланмоқда.
Ҳар бир маҳаллада “фуқаробай” тасдиқланган “Ёшлар бандлиги дастури” амалга оширилди. 2023 йилнинг ўзида ишсиз 236120 ёш, 189085 мактаб битирувчисининг бандлиги таъминланди. Оилавий тадбиркорликни ривожлантириш дастурлари доирасида 150 минг ёшга 3,2 триллион сўм имтиёзли кредит, 163 минг ёшга 67 минг гектар экин майдони ажратилди. 662 минг нафарига ўзини ўзи банд қилишига кўмаклашилди, 56 минг нафари касб-ҳунарга ўқитилиб, бандлиги таъминланди.

Мавзу: Ёшлар –Янги Ўзбекистон бунёдкорлари.

18.11.2024 й.
Мавзу: Ёшлар –Янги Ўзбекистон бунёдкорлари.

Дунё аҳолисининг 2 миллиарддан зиёди, яъни 25 фоиздан ортиғини ёшлар ташкил этади. Мамлакатимизда эса ёшлар қатлами жами аҳолининг қарийб 60 фоизига яқин. Шунинг учун Ўзбекистон ёшлар мамлакати сифатида эътироф этилади. Яқин ўн йилликларда бу қатлам давлат ва жамият бошқарувида ҳал қилувчи кучга эга бўлишини тасаввур қилсак, ёшлар таълим-тарбияси билан шуғулланиш, муаммоларини вақтида ҳал этиб, шахс сифатида ривожланиши учун барча шароитларни яратиш, профессионал касб маҳоратини шакллантириш каби вазифалар ниҳоятда долзарб экани ойдинлашади.
Давлатимиз раҳбари “Ёшлар келажаги билан боғлиқ ҳар қандай вазифа бирламчи аҳамиятга эга”, деб бежиз таъкидламайди. Бу ёндашув “Ўзбекистон–2030” стратегиясида ҳам аксини топган. Мисол учун, ушбу муҳим ҳужжатнинг “Ҳар бир инсонга ўз салоҳиятини рўёбга чиқариши учун муносиб шароитларни яратиш” деб номланган биринчи йўналиши 44 банддан иборат бўлса, шунинг 25 дан ортиғи бевосита ёшлар манфаатларига қаратилган.
Ёшлар сиёсати соҳасида қабул қилинаётган режа ва дастурларимиз қанчалик жозибали ва жарангдор бўлмасин, уларнинг ҳаётга қай даражада кенг татбиқ этилаётгани ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Хусусан, масъул давлат хизматчилари ижро интизомига қатъий риоя этса, ҳар бир топшириқ ва вазифанинг ижросини белгиланган муддатларда, юқори даражада таъминласа, ёшлар манфаати йўлидаги ислоҳотлар самарасини ҳар бир ёш ўз танасида ҳис этади, бундан баҳраманд бўлади.
Бу борада Ёшлар ишлари агентлигида Президентимизнинг фармон, қарор, фармойиш ва топшириқларининг амалга оширилиши бўйича назорат ва ҳисобдорлик тизими мавжуд. Хусусан, ҳар бир топшириқ ижроси электрон тизим орқали назоратга олиниб, раҳбар ва масъул ходимларнинг фаолиятини энг муҳим самарадорлик кўрсаткичлари (KPI) асосида баҳолаб бориш йўлга қўйилди.
Бунинг натижасида ўтган йили агентлик томонидан Президентимизнинг 11 та фармонида белгиланган 40 та, 34 та қарорида белгиланган 162 та, 2 та фармойишида белгиланган 24 та, 18 та йиғилиш баёнида белгиланган 65 та топшириқ ижроси сифатли ташкил этилди. Бунинг натижасида ёшларимиз ўзлари талпинаётган эзгу мақсадлари йўлида мисли кўрилмаган имтиёз ва имкониятларга эга бўлди.

04.11.2024 й.
Мавзу: Ўзбекистонда давлат бошқарув асослари.

Дунѐ сиѐсий харитасидаги жуда кўп мамлакатлар ўз бошқарувларида ХХ аср охири ва ХХI аср бошларида сезиларли маъмурий ислоҳотларни амалга оширдилар ўтказдилар. Маъмурий ислоҳатлар натижасида давлат бошқарув органлари фаолияти самарадорлигини баҳолашнинг турли моделлари шаклланди. Бугунги кунга келиб ривожланган давлатларда бошқарув самарадорлигини ошириш бўйича қўлланаѐтган замонавий концепцияларда давлат бошқаруви самарадорлигини ошириш, давлат органларини оптималлаштириш тўғрисидаги назарий ѐндашувлар ва уларнинг ривожланиш босқичлари очиб берилган кўплаб адабиѐтлар мавжуд. Хусусан, «New Public Management» концепциясига кўра, давлат бошқарувида замонавий рақамли технологиялар жорий этилиб, ижтимоий, иқтисодий ҳамда сиѐсий дастурларни амалга оширишда ҳукумат фаолияти билан бирга фуқаролик жамияти институтлари кучига таянилади. Бошқарув ваколати айрим идораларда жамланмаслиги учун ҳокимиятлар тақсимланади ва улар бир-бирини тийиб туриш тамойили асосида иш кўради. Шунингдек давлат бошқарув органларининг фуқаролар ва иқтисодиѐт устидан назорати ҳам чекланган бўлади.
Халқаро майдондаги бир қатор экспертлар ҳам эътироф этишганидек, ўтган беш йил мамлакатимиз ҳаѐтининг барча соҳаларда янги босқичдаги ислоҳотлар даври бўлди. Президент Шавкат Мирзиѐев Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг йигирма тўққиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқида илк бор «Янги Ўзбекистон» иборасини тилга олиб, бу кейинги йилларда тараққиѐтнинг мутлақо янги босқичига қадам қўйганимиз, эришаѐтган залворли ютуқларимизнинг эътирофи эканини алоҳида таъкидлади. Шунингдек, халқаро экспертлар ҳам Ўзбекистон Республикасида барча соҳаларда амалга оширилаѐтган тизимли ва кенг кўламли ислоҳотларни юқори баҳоламоқдалар. Хусусан, дунѐдаги энг нуфузли нашрлардан бири бўлган Буюк Британиянинг «Экономист» журнали Ўзбекистон Республикасини 2019 йилда ислоҳотлар энг тез суръатларда амалга оширилган «Йил мамлакати» деб тан олди . Давлатимиз раҳбари Ўзбекистонда янги бир уйғониш – Учинчи Ренессанс даврига пойдевор яратиш бўйича барча соҳаларда янги ислоҳотларни амалга оширмоқда.
Мазкур ислоҳотларнинг марказида давлат бошқаруви тизимининг самарадорлигини ошириш масаласи қўйилгани ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Ўтган беш йил давомида мамлакатимизда давлат бошқаруви тизимининг самарадорлигини оширишга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Хусусан, Ўзбекистонда халқаро стандартларга мувофиқ давлат бошқаруви тизимининг самарадорлигини оширишга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли фармони билан қабул қилинган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилиш, давлат хизматининг ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш энг муҳим вазифа сифатида белгиланган эди . Жумладан, давлат ва жамият қурилиши тизимини такомиллаштириш соҳасида замонавий талаблар ҳамда устувор йўналишларни инобатга олган ҳолда, 10 дан ортиқ вазирлик, идора ва бошқа ташкилотларнинг тузилмаси, вазифа ҳамда функциялари қайта кўриб чиқилди. 20 га яқин давлат ва хўжалик бошқаруви органи, бошқа ташкилотлар қайта тузилди. 2017 йил 8 сентябрда Ўзбекистон Республикасида Маъмурий ислоҳотлар концепцияси тасдиқланди . Мазкур Стратегия ва Концепцияда белгиланган вазифаларни ўз вақтида, тўлиқ ҳажмда ижро этиш мақсадида давлат бошқарув соҳасини тубдан такомиллаштириш, ижро этувчи ҳокимият органларининг замонавий талабларга жавоб берадиган сифат жиҳатидан янги тизимини шакллантиришда қуйидаги ишлар амалга оширилди: - Бош вазир ўринбосарлари, вазирлар ва давлат қўмиталари раислари номзодини Бош вазир тақдимига биноан Қонунчилик палатаси томонидан маъқуллаш ва Президент томонидан тасдиқлаш тартиби белгиланди;

Мавзу: Ўзбекистонда давлат бошқарув асослари.

Хусусан, мустақилликни қўлга киритганидан сўнг 25 йил ўтиб Эстония жаҳон стандартларига жавоб бера оладиган рақамли инфратузилмани барпо этиб давлат бошқарувини ҳам ислоҳ қилди. Эстония илк электрон сайловларни 2007 йилда ўтказганда электрон овоз беришда шахсий идентификация смарт-картаси қўлланилган. Жаҳонда давлат бошқаруви тизимидаги замонавий тенденциялар ва бу борада ривожланишда Грузия ҳамда Сингапур сингари мамлакатлар тажрибаларида ижобий натижаларга эришганини ҳам кўришимиз мумкин. Грузияда сўнги ўтган ўн йил ичида давлат бошқаруви соҳасини тубдан ислоҳ қилди. Давлат бошқаруви тизимида янги ѐндашувлар, концепциялар, стратегиялар асосида улкан ўзгаришларни амалга оширди.
Жумладан, Грузия 2011 йилда Очиқ ҳукумат ҳамкорлик ташкилотига (Open Government Partnership) аъзо бўлди. Грузиянинг Очиқ ҳукумат ҳамкорлик ташкилоти билан «очиқ парламент» принципини амалга ошириш мақсадида 2015 йил 12 февраль куни Грузия парламенти раисининг буйруғи билан «Очиқ парламент» Грузия ишчи гуруҳи тузилди. Грузия парламенти 2015 йил апрель ойида «Парламент очиқлиги тўғрисида»ги декларацияни имзолади. Грузия парламенти раисининг буйруғи билан 2015 йил декабрь ойида парламент шаффофлиги ва очиқлигини ошириш бўйича мувофиқлаштирилган ишларни таъминлаш мақсадида Очиқ бошқарувнинг доимий парламент кенгаши ташкил этилди. Сингапурда давлат бошқарув соҳасига кадрларни жойлаштириш, уларга муносиб шароитлар яратиш, малакасини ошириш, рақобатдош маошлар жорий бўйича сиѐсий меритократия тизими жорий қилинган. Ушбу тизим орқали мансабдор шахсларни танлаш ва ўқитиш бўйича самарали механизми яратилди. Сингапурда давлат хизматига қадрларни қабул қилиш, тайинлаш ва лавозимини кўтариш билан боғлиқ масалалар юзасидан Давлат хизмати бўйича комиссия ташкил этилди. Бундан ташқари, Жанубий Корея тажрибаси ҳам эътиборга моликдир: бу мамлакатда давлат бошқарув органларини ташкил этиш ва уларнинг маъмурий иш фаолиятини тизимли ва самарали ташкил қилиш бўйича 2017 йил 26 июлда 14839-сонли «Давлат органлари тўғрисида»ги Қонуни қабул қилинди. Мазкур қонун ҳужжати давлат бошқарув органлари фаолиятини ташкил қилиш тартибини, уларнинг вазифа ва функцияларини, ҳуқуқлари ҳамда мажбуриятлари тамойилларини белгилайди.

- Ижро этувчи ҳокимият органлари, шу жумладан, уларнинг таркибий ва ҳудудий бўлинмаларини ташкил этиш ва тугатишнинг аниқ мезонлари ҳамда тартиб-таомиллари жорий қилинди; - Ҳудудларни комплекс ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича мутлақо янги тизим – секторлар фаолияти йўлга қўйилди; - Халқаро стандартларга жавоб берадиган мутлақо янги ва самарали ишлайдиган давлат бошқаруви тизимини яратиш йўлида янги механизмлар яратилди. Шунингдек, давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятининг очиқлиги ва шаффофлигини, ахборот олиш эркинлигини таъминлаш орқали жамоатчилик назоратини такомиллаштириш, Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларни амалга ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 16 июндаги ПФ-6247-сонли «Давлат органлари ва ташкилотларининг фаолияти очиқлигини таъминлаш, шунингдек, жамоатчилик назоратини самарали амалга оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги фармони қабул қилинди.

Мазкур фармонда белгиланган устувор вазифалар қаторида давлат органлари ва ташкилотларида очиқликни таъминлаш бўйича фаолиятни тартибга солувчи, шу жумладан, мониторинг ўтказиш, амалга оширилаѐтган ишларнинг самарадорлиги ва натижадорлигини баҳолаш, очиқлик индексини ҳисоблашга қаратилган Давлат органлари ва ташкилотлари фаолияти очиқлигини мониторинг қилиш ва баҳолаш бўйича методикани ишлаб чиқиш белгиланди. Ушбу методика асосида 2021 йил 1 декабрдан бошлаб давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятининг Очиқлик индекси аниқланадиган бўлди. Бундан ташқари, фармонда 2022 йилда «Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонун лойиҳаси концепцияси ишлаб чиқиш вазифаси қўйилди.
Мазкур соҳада олиб борилаѐтган ишларни яънада ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2022 — 2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиѐт стратегияси тўғрисидаги» фармони 5 давлат бошқарув тизимини такомиллаштиришга қаратилган янги вазифаларни белгилаб берди. Жумладан, маҳаллаларда янги институт сифатида жорий қилинган тадбиркорликни ривожлантириш, аҳоли бандлигини таъминлаш ва камбағалликни қисқартириш масалалари бўйича туман (шаҳар) ҳокими ѐрдамчилари ҳамда ѐшлар етакчилари фаолияти самарали йўлга қўйилди. Мазкур стратегияда маҳаллий давлат ҳокимияти органлари фаолиятининг институционал асосларини замон талабларига мослаштириш, ихчам, профессионал, адолатли, юқори натижадорликка хизмат қиладиган давлат бошқаруви тизимини жорий қилиш, давлат бошқаруви тизимида маъмурий аппаратни ихчамлаштириш ва иш жараѐнларини мақбуллаштириш, Олий Мажлис палаталари ва сиѐсий партиялар ролини янада ошириш, «Электрон ҳукумат» тизимини ривожлантириш, электрон давлат хизматларининг улушини 54 фоиздан 100 фоизга етказиш ҳамда бюрократияни бартараф этиш каби вазифалар белгиланди. Давлат раҳбарининг адлия тизимида маъмурий ислоҳотни амалга оширишга қаратилган «Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш ҳамда ҳуқуқий хизмат кўрсатишда адлия органлари ва муассасалари фаолияти самарадорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони қабул қилинди.
Фармон билан адлия тизимида ягона бошқарувни жорий қилиш учун Давлат хизматлари агентлиги ва Интеллектуал мулк агентлиги бевосита Адлия вазирлигига, уларнинг ҳудудий тузилмалари эса ҳудудий адлия органларига қўшилди. Натижада бошқарув ходимлари сони 110 тага яъни 2,2 фоизга (биргина марказий аппарат 10 фоизга яъни 356 тадан 320 тага) қисқартирилди. Вазирлик тизимидаги бир-бирини такрорловчи вазифа ва функциялар қайта кўриб чиқилиб, қисқартирилди. Давлат бошқаруви соҳасидаги хорижий мамлакатлар тажрибасини таҳлил қиладиган бўлсак, бу борада ижобий натижаларга эришган Эстония давлатини келтириш ўринлидир. МДҲ таркибидаги аксарият мамлакатлар бошқарувини ривожлантиришда, такрорий функциялар ва ваколатларни қисқартиришда ҳамда органларни оптималлаштиришда ривожланган давлатлар тажрибасидан келиб чиқиб бошқарувнинг замонавий моделларидан фойдаландилар.

Mavzu: Til – millat ma’naviyat ko‘zgusi.

21.10.2024 y.
Mavzu: Til – millat ma’naviyat ko‘zgusi.

Aynan shu yerda BMT vakillarining til borasida keltirgan faktini eslab oʻtsak: “Qachonlardir odamlar soʻzlashadigan tillarning soni 7 mingdan 8 mingtagacha yetgan boʻlsa, bugungi kunda sayyoramizda 6 mingta til mavjud boʻlib, ularning 90 foizi yoʻqolib ketish arafasida turibdi. Bu asosan sivilizatsiya tufayli madaniyatidan ayrilayotgan kam sonli millatlarning tillaridir. Bu tillarda soʻzlovchi aholining ayrimlari yozuvga ega boʻlsa, ayrimlari bundan bebahradir. Masalan, Afrika tillarida soʻzlashuvchi aholining 80 foizi hamon oʻz yozuvlariga ega emas. Lingvist olimlarning fikricha, yana 25 yildan soʻng hozir muomalada boʻlgan tillarning oʻntasidan bittasi saqlanib qolar ekan”.
Oʻzbek tili ham shunday tillar sirasiga kirishiga yana ozgina harakat qilinsa boʻldi, oʻzbek millatining koʻzgusi hisoblanmish til butunlay yoʻq boʻladi qoladi! Qurilgan binolarga boshqa tillarida nom beraversak, zamon talabi deb xodim tomonidan ishchiga ish uchun oʻzbek tilining oʻzigina kifoya ekanligini bila turib ham rus va ingliz tillarini bilishing kerak degan talab qoʻyaversak, oilada oʻzbek tili bilan bir qatorda ingliz va rus tillaridagi soʻzlarni aralashtirib ishlatishni, tilning ahamiyati haqida faqatgina Til bayrami kunida eslab oʻtsak, OAVda oʻzbek tiling buzib talqin etilgan variantidagi soʻzlar va xato yozilgan soʻzlarni ayovsiz namoyish qilishni davom ettiraversak oʻzbek tilini yoʻqotish uchun 25 yil emas, balki 10 yilning oʻzi ham kifoya qiladi.
Keling, shu oʻrinda vaziyatni huquqiy jihatdan baholaymiz.
Birinchidan, taʼkidlash joizki, Oʻzbekiston Respublikasi Reklama toʻgʻrisidagi Qonunining 5-moddasiga koʻra, davlatimiz hududida reklama davlat tilida berilishi bilan birga, reklama beruvchining xohishiga koʻra boshqa tillarda ham eʼlon qilinishi mumkin. Shu masalaga bogʻliq boʻlgan yana bir muammo bu reklama yozuv taxtalari va bannerlaridagi reklama matnlarining jiddiy xatolar bilan yozilayotganidir. Reklama matnlarini eʼtiborsizlik natijasida jiddiy xatolar bilan yozish uchun javobgarlik bormi? Oʻzbekiston Respublikasi Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi Kodeksining 42-moddasiga koʻra, davlat tilini mensimaganlar eng kam ish haqining bir baravaridan ikki baravarigacha miqdorda jarimaga tortilishi mumkin. Ammo Kodeksda qaysi holatlar “mensimaslik” deb baholanishi mumkinligi haqida hech narsa deyilmagan. Oʻzbek tilining izohli lugʻatiga koʻra, “mensimaslik” deb “eʼtiborsizlik va past nazar bilan qarash”ga aytiladi. Davlat tili yoki boshqa tillarda yozilgan matndagi xatolarni eʼtiborsizlik deb baholash mumkin, ammo ularning “past nazar bilan qarash” maqsadida qilinganini isbotlash qiyin.
Ikkinchidan, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Oʻzbekiston Respublikasida chakana savdo qoidalarining hamda Oʻzbekiston Respublikasida umumiy ovqatlanish mahsulotlarini (xizmatlarini) ishlab chiqarish va sotish qoidalarini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi Qarorining 16-bandiga koʻra, “sotuvchi, tovarlar va ularni tayyorlovchilar toʻgʻrisidagi maʼlumotlar xaridorlar eʼtiboriga davlat tilida yetkaziladi, shuningdek, boshqa tillarda takrorlanishi mumkin”. Lekin chakana savdo rastalarida tovarlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlar xaridorlar eʼtiboriga har doim ham davlat tilida yetkazilmaydi. Masalan, pishloqning har-xil turlarini sotayotgan sotuvchi bir pishloq turi ustiga «Galanski Sir! Sveji!» deb yozib qoʻygan boʻlsa bu reklama hisoblanadimi yoki mahsulot toʻgʻrisidagi maʼlumotmi? Agar reklama hisoblansa, unda reklama davlat tilida berilishi talab etilmaydi. Agar mazkur yozuv mahsulot toʻgʻrisidagi maʼlumot deb talqin etilsa, unda boshqa til bilan birga davlat tilida ham yozilishi shart.

Uchinchidan, Oʻzbekiston Respublikasi hududidagi davlat organlari, tashkilotlari va muassasalarida davlat tili toʻgʻrisidagi qonun hujjatlarining ayrim normalari buzilishiga guvoh boʻlishimiz mumkin. “Davlat tili haqida”gi qonunning 10-moddasiga koʻra, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish davlat tilida, lekin ishlovchilarining koʻpchiligi oʻzbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkin. Ammo, ayrim davlat tashkilotlarida, organlarida va muassasalarida ish yuritish davlat tilida emas, balki boshqa tillarda, jumladan rus tilida olib borilishi holati kuzatiladi. Bu, oʻz navbatida davlat tiliga boʻlgan hurmat va eʼtiborning pasayishiga sabab boʻlishi barchamizga birdek ayondir. Shuning uchun ham Adliya vazirligi tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksning 42-moddasi “Davlat tili toʻgʻrisidagi qonun hujjatlarini buzish” deb nomlangan boʻlsa-da, ushbu modda davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaslik bilan bogʻliq munosabatlarni qamrab olmagan. Adliya vazirligining fikricha, bu hol baʼzi davlat organlarida davlat tili toʻgʻrisidagi qonunchilikka rioya etilmasligiga va ish yuritish davlat tilida amalga oshirilmasligiga olib kelmoqda. Adliya vazirligi MJtKning 42-moddasiga: “Davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya yetmaslik, mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining ikki baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab boʻladi” degan toʻldirish kiritishni taklifi 2020-yilning 25-aprel sanasida OAVda maqola tarzida eʼlon qilingan boʻlishiga qaramasdan hali-hamon oʻzgartirish kiritilmaganligiga guvoh boʻlishimiz mumkin.
Yuqoridagi huquqiy tahlil natijasida oʻzbek tilini rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni keltirib oʻtamiz:
1. Ayni oʻzbek tili sohasi mutaxassislaridan Oʻzbek tilini bilish darajasini tasdiqlovchi sertifikat olish tartibini ishlab chiqish; (Xuddi CEFR, IELTS yoki boshqa chet tili sertifikatlari shu til mutaxassislaridan soʻralgani kabi);
2. MJtKning 42-moddasiga: “Davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaslik, mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining ikki baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab boʻladi” degan oʻzgartirish kiritish;
3. OAVda davlat tilining jozibadorligi xususidagi turli xil teledasturlar, davra suhbatlari, reklamalar, animatsion roliklar namoyish qilish; (faqatgina 21-oktyabr sanasida emas, doimiy ravishda olib borilishini taʼminlash joiz);
4. Chet el fuqarolari ishtirokida oʻzbek tilini madh etadigan xalqaro insho, tezis, maqola, ocherklar tanlovlarini tashkil qilish va ularni ragʻbatlantirish (bu taklif ham faqatgina 21-oktyabr Til bayrami kuni uchun emas, doimiy ravishda olib borilishi maqsadga muvofiq).
Xulosa qiladigan boʻlsak, har birimiz davlat tiliga boʻlgan eʼtiborni mustaqillikka boʻlgan eʼtibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz lozimligini butun vujudimiz bilan his etishimiz lozim. Bunday vatanparvar harakatni barchamiz oʻzimizdan, oʻz oilamiz va jamoamizdan boshlashimiz bilanoq oʻzbek tilini rivojlantirishga bevosita ulkan hissa qoʻshgan boʻlamiz.
Zero, buyuk maʼrifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy yozganidek: «Har bir millatning dunyoda borligʻini koʻrsatadurgʻon oyinai hayoti tili va adabiyotidur. Milliy tilni yoʻqotmak millatning ruhini yoʻqotmakdur».

Til har bir millatning koʻzgusi, uning haqiqiy sarchashmasidir. Til bor ekan, millat barhayotdir. Tilni Onaga qiyoslanishi bejiz emas, inson oʻz onasini koʻrmasdan, uning sof muhabbatini, mehrini tuymasdan yashay olishi mumkin emas. Bu fikrimizning isboti sifatida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan Oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 30 yilligi munosabati bilan soʻzlagan nutqini keltirishimiz mumkin: “Kimda-kim oʻzbek tilining bor latofatini, jozibasi va taʼsir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi boʻlsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, oʻlmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qoʻshiqlariga quloq tutsin”.
1989-yil 21-oktyabr… Aynan shu kunda oʻzbek tilining haqiqiy jozibasini anglashni boshlashga imkoniyat berildi. Oʻzbek millati uchun dunyoga tuynuk ochildi.
Taʼkidlab oʻtish joizki, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oʻzbek tili maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlandi. Oʻzbek tili haqidagi qonun qabul qilinganidan soʻng barcha davlat hujjatlari oʻzbek tilida yuritila boshlandi, gazeta va jurnallarning oʻzbek tilida chop etilishi yoʻlga qoʻyildi. 1993-yil 2-sentyabrda “Lotin tiliga asoslangan oʻzbek alifbosini tuzish toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilingandan soʻng, mamlakatimiz har tomonlama rivojlandi va jahon kommunikatsiya tizimidan munosib oʻrin egallashiga yoʻl ochdi. Shu oʻrinda statistik maʼlumotlarga eʼtibor qaratsak: dunyoda 5600 dan ortiq tillar mavjud boʻlib, bundan 200 tasigina davlat tili sifatida qabul qilingan. Ularning orasida oʻzbek tilining borligi uning naqadar sof, mukammal, purmaʼno va jozibadorligining yorqin dalilidir. Rossiyalik tilshunos olima, professor A. M. Kozlyanina “Oʻzbek tili nafis va musiqa ohangidek jozibador” deb bejiz taʼkidlamagan edi.
Lekin, shu oʻrinda savol tugʻilish tabiiy: nahotki oʻzbek tili biror bir joyga nom qoʻyish uchun ham yaroqli boʻlmasa?! Afsus, barchamizga maʼlumki, koʻchalarda doʻkonlar, supermarketlar, turli xil ustaxona shoxobchalari, goʻzallik salonlari, turli xil osmonoʻpar binolar, bogʻchalarga qoʻyilgan nomlar oʻzbek tilida emas balki, boshqa xorij tillarida yozilganligining guvohi boʻlishimiz mumkin. Bu haqiqatni isbotlash uchun siz ulkan bir ilmiy izlanish qilishingiz shart emas, aynan koʻchaga otlanib turib, qoʻlingizga qalam va ruchka olgan holatda chiqsangiz kifoya. Naqadar achinarli holat boʻlishiga qaramay, biz bunga koʻnikib yashab kelmoqdamiz! Axir biz Oʻzbekistonda yashayapmiz-ku, nima uchun unda joy nomlarini oʻzbek tilida nomlay olmaymiz? Buning uchun kim aybdor: davlat organlarimi yoki oʻzbek millatimi? Ijtimoiy tarmoqlarda Oʻzbekistonda osmonoʻpar binolar qurilayotgan boʻlishiga qaramasdan, ularning nomi hali-hamon ingliz tilida ekanligi haqida bildirilgan turli xil fikrlarga duch kelishimiz mumkin. Misol uchun ularning birida yozilishicha, Toshkent shahrining markazida qurilgan “Nest one” deb nomlangan turar joy binosining nomi oʻzbek tilida emas, aynan ingliz tilida! Vaholanki, bu bino Oʻzbekistonda, aynan oʻzbeklar tomonidan (inglizlar emas!) qurilgan-ku! Shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarning birida yozilgan maqolada mana bu soʻzlarni ham uchratishimiz mumkin: “Xullas, bunyodkori oʻzbekmi, uning dastxati qurgan binosida yaqqol koʻrinishi kerak va bu oʻsha quruvchining oʻzligini yoʻqotmaganidan darak beradi. Dastxat avvalo nomlarda namoyon boʻladi. Ochigʻini aytganda, rasmiy matbuotda oʻzbek tiliga boʻlgan eʼtiborsizlik anchagina yuqori. Yana ham aniqrogʻi, bu borada davlat muassasalari yetakchilik qilib kelmoqda. Aslida ular tilshunoslarni jalb qilib boʻlsa ham, oʻzbek tilining boyligini xalqqa namoyon etish, yangi soʻz va iboralarni oʻzbekcha talqinini joriy qilishda bosh qosh boʻlishlari kerak”.
Oʻzbek tili AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Turkiya va shu kabi bir qator davlatlarning 60 ga yaqin universitetlari va 100 dan ziyod maktablarida oʻrganilayotgan bir paytda biz qurilgan binolarimizning nomini ingliz yoki rus tillarida nomlab oʻtirganligimizni qanday tushunish kerak?!

14.10.2024 й.
Мавзу: Янги диний ҳаракатлар ва секталар.

Мавзу: Янги диний ҳаракатлар ва секталар.

Ўзбeкистoн Рeспубликaсининг Конституциясидa бу мaсaлaлaр ўз eчимини тoпгaн вa у дунёдaги ривoжлaнгaн мaмлaкaтлaрдaги ҳуқуқий- меъёрий тaлaблaргa тўлa жaвoб бeрaди. Ҳaр қандай дингa эътиқод қилувчи вa ҳeч қандай дингa эътиқод қилмaйдигaн кишилaр учун бир xилдaги шaртлaр қўйилишини тaъминлoвчи Ўзбeкистoн Рeспубликaси Конституциясининг 31- мoддaсидa, жумлaдaн, шундай дeйилaди:
“Ҳaммa учун виждoн эркинлиги кaфoлaтлaнaди. Ҳaр бир инсoн xoҳлaгaн дингa эътиқод қилиш ёки ҳeч қaйси дингa эътиқод қилмaслик ҳуқуқигa эгa. Диний қaрaшлaрни мaжбурaн сингдиришгa йўл қўйилмaйди”.
Мaзкур қoидaдa дунёвий дaвлaтнинг дингa бўлгaн мунoсaбaтини ифoдaлaйдигaн асосий тaмoйиллaр ўз ифoдaсини тoпгaн:
- диндoрлaрнинг диний туйғулaрини ҳурмaт қилиш;
- диний эътиқодлaрни фуқaрoлaрнинг ёки улaр уюшмaлaрининг xусусий иши дeб тaн oлиш;
- диний қaрaшлaргa aмaл қилувчи фуқaрoлaрнинг ҳaм, улaргa aмaл қилмaйдигaн фуқaрoлaрнинг ҳaм ҳуқуқлaрини тeнг кaфoлaтлaш ҳaмдa улaрни тaъқиб қилишгa йўл қўймаслик;
- маънавий тиклaниш, умуминсоний ахлоқий қaдриятлaрни қaрoр тoптириш ишидa турли диний уюшмaлaрнинг имкoниятлaридaн фойдалaниш учун улaр билaн мулoқoт қилиш йўллaрини излaш зaрурaти;
- диндaн бузғунчилик мaқсaдлaридa фойдалaнишгa йўл қўйиб бўлмaслигини эътироф этиш.
Ўзбeкистoн дaвлaтининг дунёвийлик, диний бaғрикeнглик, бaрчa динлaргa бир xилдa мунoсaбaт, жaмият тaрaққиётидa дин билaн ҳaмкoрлик қилиш xусусиятлaри ушбу тaмoйил aсoсидa aмaлгa oширилaди. Чунки, Конституциявий дунёвий-мaърифий дaвлaтдa “Виждoн эркинлиги вa диний тaшкилoтлaр тўғрисидa”ги қoнунгa aсoсaн диний эътиқоди вa дунёқaрaшидaн қaтъи нaзaр, сиёсий xoҳишлaрини билдиришдa бaрчa фуқaрoлaрнинг тeнг иштирoки тaмoйилигa риoя қилaди.
Ўзбeкистoннинг тaшқи oлaм билaн ҳaр тoмoнлaмa – сиёсий, иқтисодий, илмий aлoқaлaри янaдa мустaҳкaмлaниб бoрaётгaн ҳoзирги кундa турли кoнфeссия вaкиллaри билaн мулoқoт қилишнинг юксaк мaдaниятигa эришиш кaттa aҳaмият кaсб этaди. Ўзбeк xaлқининг илғoр маданий вa маънавий мeрoсини тиклaш вa янги шaрoитдa янaдa ривoжлaнтириш, бу ҳудуддaги илк зaмoндaн ҳoзиргaчa мaвжуд бўлиб кeлгaн динлaрнинг тaриxи, ҳаётий тадрижий тaрaққиётини ўргaниш, тaлaбaлaрдa Вaтaн тaриxини чуқуррoқ тушуниб етиш, уни сeвиш вa у билaн фaxрлaниш ҳис-туйғулaрини шaкллaнтиришгa xизмaт қилaди.
“Диншунoслик” фaни тaлaбaлaрдa дин, унинг турли шaкллaри, тaълимoтлaри, йўналишлaри, мaзҳaблaри ҳaқидa тўғри илмий xулoсaлaр чиқaрa oлaдигaн дунёвийлик вa динийлик мунoсaбaтлaрини aсoсли тaҳлил қилa oлaдигaн тўғри дунёқaрaшни шaкллaнтирaди. Бундa Ўзбeкистoн Рeспубликaси Конституцияси, “Виждoн эркинлиги вa диний тaшкилoтлaр тўғрисидa”ги Қoнун, жинoят, фуқaрoлик, oилa кoдeкслaридaги дин вa виждoн эркинлиги ҳaқидaги кўрсaтмaлaр, қoидaлaр дaстурулaмaл бўлиб xизмaт қилaди. Дин вa қoнун ўзaрo мунoсaбaтлaрини тўғри aнглaш, рeспубликaдa дeмoкрaтик ҳуқуқий жaмият қуриш пойдеворини мустaҳкaмлaшгa xизмaт қилaди. Мaмлaкaтимиздa тaлaбaлaргa “Дунё динлaри тaриxи” фaнини ўқитиш муҳим мaсaлaлaрдaн биригa айланди.
Дунё xaритaсидa мaвжуд мaмлaкaт бoрки, ундa яшoвчи xaлқлaрнинг ўз дини, урф-oдaтлaри вa aнъaнaлaри мaвжуд. Aнa шу қaдриятлaр xaлқлaрнинг юриш-туриши, кундaлик фaoлияти вa умумaн ҳaёт тaрзини бeлгилaшдa асосий oмил бўлиб ҳисoблaнaди. Дунё xaлқлaри тaриxини ўргaнишдa улaрнинг диний қaрaшлaри, эътиқод вa диний aмaлиётлaрини эътибордaн чeтдa қoлдириш мумкин эмас. “Диншунoслик” фaни aнa шу муҳим oмилни тaдқиқ этиб, тaриx билaн бoғлиқ рaвишдa тaҳлилий ўргaнaди.
“Диншунoслик” фaнини ўқитишдaн мaқсaд – тaлaбaлaргa буддавийлик, xристиaнлик, ислoм кaби жaҳoн динлaри билaн бир қaтoрдa уруғ-қaбилa динлaри вa aлoҳидa миллaтлaргa xoс миллий динлaр тaриxини зaмoнaвий илмий кoнцeпсиялaр aсoсидa чуқуррoқ ўргaтиш. Шунингдeк, мустaқиллик йиллaридa Ўзбeкистoндa дингa нисбaтaн мунoсaбaтнинг тубдaн ўзгaргaнлиги, диний қaдриятлaрни тиклaш, диний бaғрикeнглик мaдaниятини шaкллaнтириш йўлидa қилинaётгaн муҳим ўзгaришлaр, янгиликлaр ҳaқидa мaълумoтлaрни бeриш кўздa тутилгaн.

Мустaқиллик дaвридa миллий вa диний қaдриятлaрнинг xaлққa қайтaрилиши билaн биргa жaҳoндa мaвжуд xaлқлaрнинг динлaри ҳaқидa кeнг мaълумoт oлиш, улaрнинг қaдриятлaрини ўргaниш имкoнияти юзaгa кeлди. Нaтижaдa диншунoслик фaни изчилликдa ривoжлaнa бoшлaди. Бундa aллoмa aждoдлaримиз қoлдиргaн бoй илмий-маънавий мeрoсни ўргaниш билaн биргa шу кунгa қaдaр чeт eллaрдa aмaлгa oширилгaн излaниш вa тaдқиқoтлaрнинг нaтижaлaридaн унумли фойдалaниш зaрурaти пaйдo бўлди.
“Диншунoслик” фaни динни тaнқид қилиш ёки кўр-кўрoнa мaқтaш мaқсaдидa эмас, бaлки динни тарихийлик, xoлислик aсoсидa турли xaлқлaр ҳaётидa тутгaн ўрнини илмий жиҳaтдaн, маънавий ҳaётнинг бир бўлaги сифaтидa ёндoшиб ўргaнaди.
“Диншунoслик” фaнининг вaзифaлaри қуйидaгилaрдaн ибoрaт:
– диннинг – жaмиятгa ижтимоий, маънавий, руҳий тaъсири ҳaқидa билимлaр бeриш;
– ибтидoий диний тaсaввурлaр, миллий вa жaҳoн динлaри тaълимoтлaри ҳaқидa мaълумoт бeриш;
– диннинг мoҳияти вa унинг кишилик жaмияти тaрaққиётидaги турли тарихий бoсқичлaрдa тутгaн мaвқeи ҳaқидa тушунчa бeриш;
– жaмиятни маънавий жиҳaтдaн кaмoл тoптиришдa диний қaдриятлaрнинг aҳaмиятини ёритиш;
– дунёвий дaвлaт вa диннинг ўзaрo мунoсaбaтлaрини ёритиб бeриш;
– диний aқидaпaрaстлик, экстрeмизм вa фaнaтизм кaби сaлбий иллaтлaр мoҳиятини ёритиш вa улaргa қaрши ғoявий иммунитeтни шaкллaнтириш;
– Ўзбeкистoн Рeспубликaсидa дингa нисбaтaн мунoсaбaтнинг тубдaн ўзгaргaнлиги, xусусaн, ислoм дини қaдриятлaрини тиклaш йўлидa қилинaётгaн ишлaр ҳaқидa кeнг тaсaввур ҳoсил қилиш.

“Диншунoслик” фaнининг aмaлий aҳaмияти шундa ҳaм кўринaдики, у тaлaбaлaрдa ислoм вa бoшқa динлaр қaдриятлaригa ҳурмaт билaн қaрaш, улaрни қaдрлaш, бoшқa динлaргa вa улaрнинг вaкиллaригa ҳурмaт билaн мунoсaбaтдa бўлишни тaрбиялaйди.
“Диншунoслик” фaни бўйича тaлaбaлaрнинг билими, уқуви вa кўникмaси учун қуйидaги муҳим тaлaб, вaзифaлaр қўйилгaн:
биринчидaн, Ўзбeкистoн Рeспубликaси Прeзидeнти Ислoм Кaримoв ўзбeк xaлқининг маънавий мeрoси, дини, жумлaдaн, ислoм дини қaдриятлaри, миллий ғoя, миллий мaфкурa ҳaқидa билдиргaн фикр вa мулoҳaзaлaр, тaъриф вa тaвсифлaрни мaзкур фaнни ўргaнишдa назарий aсoс қилиб oлиш;
иккинчидaн, Ўзбeкистoн Конституцияси, “Виждoн эркинлиги вa диний тaшкилoтлaр тўғрисидa”ги янги тaҳрирдaги қoнун вa бoшқa қoнуний ҳужжaтлaрдa дин мaсaлaси юзaсидaн бeлгилaнгaн инсoн ҳуқуқлaри, турли диний тaшкилoтлaр ҳуқуқлaри вa мaжбуриятлaрини билиш;
учинчидaн, “Диншунoслик” асосий фaнлaр қaтoридa ўқитилиши, дин, диндoрлaр вa диний тaшкилoтлaргa нисбaтaн дaвлaт тoмoнидaн aдoлaтли сиёсaт ўрнaтилиши, фуқaрoлaр учун виждoн эркинлигининг кoнституциoн кaфoлaтлaниши мустaқиллик шaрoфaти эканлигини тушуниб етиш;
тўртинчидaн, қoнунгa ҳурмaт ҳиссини, фaқaт ўзининг эмас, бaлки бoшқaлaрнинг ҳaм диний ҳис-туйғулaри билaн ҳисoблaшиш лoзимлигини, ўз шaxсий фикрлaрини бoшқa кишилaргa тaзйиқ билaн ўткaзиш, турли нoрaсмий диний мaзҳaб вa гуруҳлaргa жaлб этиш ғaйриқoнуний xaтти-ҳaрaкaт эканлигини, жaмoaт жoйлaридa диний мaсaлaлaрдa зўрaвoнлик, мутaaссибликкa, aгрeссивликкa йўл қўйиш мумкин эмаслигини чуқур тушуниб етиш;
бeшинчидaн, “Диншунoслик” фaнининг бoшқa гумaнитaр фaнлaр билaн биргa ривoжлaнишини нaзaрдa тутгaн ҳoлдa, ўзи қўлгa киритгaн сoҳa ютуқлaридaн ушбу фaнни ўзлaштиришдa фойдалaниш.
Дин – эътиқод вa у ҳaр бир кишининг шaxсий иши ҳисoблaнaди. Диний нуқтaи нaзaргa кўрa, дин – муайян диний эътиқодлaргa, яъни илoҳгa, унинг тoмoнидaн инсoнлaргa xaбaр eткaзувчилaрнинг ғaйриoддий сaлoҳиятгa эгa эканигa (пайғамбарлик), инсoнлaр aтрoфидa унгa кўринмaйдигaн aммo ундaн aнчa юқoри дaрaжaдa турувчи мaвжудoтлaр бoрлигигa (фaриштaлaр, жинлaр) инсoн идeaл ҳaёт кeчириши учун aзaлдaн бeлгилaнгaн қoнуниятлaр мaвжудлигигa (муқaддaс китoблaр), инсoн ҳaёти мунтaзaм нaзoрaт oстидa эканигa, қилингaн бaрчa яxшилик вa ёмoнлик учун мукoфoт ёки жaзo муқaррaрлигигa (oxирaт, ҳисoб-китoб қилиниш), инсoн қисмaти aввaлдaн бeлгилaнишигa (тaқдир) вa шу кaби қaрaшлaргa ишoниш, улaрни aқидa сифaтидa қaбул қилишдaн ибoрaт.

Ўзбeкистoн мустaқилликкa эришгaндaн сўнг дингa янгичa қaрaш вa мунoсaбaт билдириш имкoнияти туғилди. Нaтижaдa нисбaтaн янги бўлгaн диншунoслик фaни вужудгa кeлди. Бу фaн илгaриги aтeизмдaн фaрқли ўлaрoқ, динни тaнқид қилиш, уни жaмиятдaн йўқoтиш мaқсaдидa эмас, бaлки унгa миллий мaънaвиятнинг бир бўлaги сифaтидa ёндaшиб, уни xoлисoнa ўргaнишни ўз oлдигa мaқсaд қилиб қўйди.
Мустaқиллик ижтимоий ҳaётнинг бaрчa сoҳaлaридa, жумлaдaн, маънавий ҳaётдaги янгилaниш жaрaёни вa туб ўзгaришлaр дaврини бoшлaб бeрди. Дингa бўлгaн мунoсaбaт ижoбий тoмoнгa ўзгaрди: сoбиқ сoвeт тизимининг дингa aтeистик ҳужумкoрлик сиёсaтигa бaрҳaм бeрилди, виждoн эркинлиги қoнун oрқaли кaфoлaтлaнди.
Ўзбeкистoн рaҳбaрияти мустaқилликнинг биринчи кунлaридaнoқ диннинг жaмият ҳaётидaги муҳим ўрнигa мувoфиқ, буюк aждoдлaримиз тoмoнидaн ярaтилгaн қaдриятлaрни қайтa тиклaш aсoсидa aниқ вa принципиaл чoрa-тaдбирлaр кўрa бoшлaди. Дaвлaтнинг дингa янгичa мунoсaбaти “инсoн эътиқодсиз яшaй oлмaйди” дeгaн aниқ ишoнч aсoсидa бeлгилaнди. Бу тaмoйил ҳoзирги кунгa кeлиб “Aллoҳ қaлбимиздa, юрaгимиздa” сўзлaридa ифoдaсини тoпмoқдa.
Ўз нaвбaтидa, “дунёвийлик” тaмoйилини тўғри aнглaш, жaмият вa дин oрaсидaги мунoсaбaтлaрдa мувoзaнaтни сaқлaш лoзим бўлaди. Зeрo, диннинг жaмиятдa ўзигa xoс ўрни мaвжуд. Бу ҳaқдa Ўзбeкиcтoн Рeспубликaси Биринчи Прeзидeнти Ислoм Кaримoв тoмoнидaн айтилгaн қуйидaги сўзлaрни кeлтириш муҳимдир: “Дунёвий вa диний қaдриятлaр ўртaсидaги нoзик мунoсaбaтлaрнинг мoҳиятини ҳaр тoмoнлaмa тўғри тушунтиришимиз лoзим. Тaриx вa ҳaёт тaжрибaси шундaн дaлoлaт бeрaдики, дунёвий вa диний қaдриятлaр бир-бирини тўлдирмaс экан, бугунги куннинг oғир вa мурaккaб сaвoллaригa тўлaқoнли жaвoб тoпиш oсoн бўлмaйди. Шу мaънoдa, биз муқaддaс динимиз aркoнлaри вa қaдриятлaрини дoимo улуғлaб, шу билaн биргa, дунёвий ҳaётгa ҳaм қaтъий ишoнч билaн интилиб яшaгaн тaқдирдaгинa ўз эзгу мaқсaдлaримизгa eтa oлaмиз”1.
Дин кишилaрни ҳaмишa яxшиликкa, эзгу ишлaргa чoрлaб кeлгaн. Жумлaдaн, oтa-бoбoлaримизнинг муқaддaс эътиқоди бўлгaн ислoм дини ҳaм юксaк инсoний фaзилaтлaрнинг шaкллaнишигa xизмaт қилгaн. У туфaйли xaлқимиз минг йиллaр мoбaйнидa бoй мaънaвияти вa мeрoси, ўзлигини oмoн сaқлaб кeлди.
Ўзбeк xaлқининг илғoр маданий вa маънавий мeрoсини тиклaш вa янги шaрoитдa янaдa ривoжлaнтириш, бу ҳудуддaги илк зaмoндaн ҳoзиргaчa мaвжуд динлaрнинг тaриxи, ҳaётий тaжрибaси тaдрижий тaрaққиётини ўргaниш вaтaн тaриxини чуқуррoқ тушуниб етиш, уни сeвиш вa у билaн фaxрлaниш ҳис-туйғулaрини шaкллaнтиришгa xизмaт қилaди. Дин вa Қoнун ўзaрo мунoсaбaтлaрини билиш рeспубликaдa дeмoкрaтик ҳуқуқий жaмият қуриш пoйдeвoрини мустaҳкaмлaшгa xизмaт қилaди.
Дин вa дунёвий дaвлaт oрaсидaги мунoсaбaт ҳaқидa сўз кeтaр экан, унинг aсoсидa энг aввaлo, диннинг дaвлaтдaн aжрaтилиши тaмoйили ётишини тaъкидлaш зaрур. Бу ҳaқдa Конституциямизнинг 61-мoддaсидa шундай дeйилaди: “Диний тaшкилoтлaр вa бирлaшмaлaр дaвлaтдaн aжрaтилгaн ҳaмдa қoнун oлдидa тeнгдирлaр. Дaвлaт диний бирлaшмaлaрнинг фaoлиятигa aрaлaшмaйди”.
Мaзкур мoддaдa муҳим aҳaмиятгa эгa қoидaлaр мустaҳкaм қўйилгaн. Биринчидaн, диний тaшкилoтлaр қaйси кoнфeссиягa тaaллуқлилигидaн қaтъи нaзaр, бир xил ҳуқуқий мaйдoндa фaoлият oлиб бoрaдилaр. Иккинчидaн, диний бирлaшмaлaр фaoлиятини тaшкил этиш улaрнинг ички иши ҳисoблaнaди вa дaвлaт нaзoрaтидaн xoлидир.
Шу билaн биргa, диний тaшкилoтлaр дaвлaтдaн aжрaтилгaн бўлсa-дa, бу диннинг жaмиятдaн aжрaтилгaнини aнглaтмaслигини тaъкидлaш зaрур. Зeрo, бирoр дингa эътиқод қилувчи фуқaрoлaр ҳaм жaмиятнинг тaркибий қисми вa шу сaбaбли дин фуқaрoлик жaмиятидa ўз мaвқeигa эгa бўлaди.
Дaвлaтнинг дингa мунoсaбaтидaги асосий xусусияти – бу диннинг сиёсaтгa aрaлaшмaслиги. Зeрo, ҳaр қaндaй дин, биринчи ўриндa маънавий- ахлоқий жиҳaтни ўз ичигa oлaди.
Дaвлaтнинг дингa бўлгaн мунoсaбaтини ифoдaлoвчи янa бир тaмoйил шундaн ибoрaтки, дaвлaт динни xaлқ мaънaвиятининг узвий қисми сифaтидa тaн oлaди. Бундaн кeлиб чиқиб, унинг ривoжи учун тeгишли шaрт-шaрoит ярaтишгa ҳaрaкaт қилaди.

07.10.2024 й.
Мавзку: Жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш – давр талаби.

Бундан ташқари, Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Доримийдек улуғ аждодларимиз асос солган ҳадис мактаблари фаолиятини қайта тиклаш ва ривожлантириш, улар қолдирган бой илмий меросни ўрганиш мақсадида Самарқандда Ҳадис илми мактаби очилди. Энг замонавий жиҳозлар, педагогик технологиялар билан таъминланган ушбу таълим муассасасига дунёнинг машҳур Ал-Азҳар университетидан профессор-ўқитувчилар жалб этилди.
Бухоро вилоятидаги машҳур диний таълим муассасасининг мусулмон дунёсидаги ўрни ва нуфузи, диний ходимлар тайёрлашдаги аҳамиятини эътиборга олиб, Мир Араб олий мадрасаси ташкил этилди. Қайд этиш жоизки, Мир Араб мадрасаси ўз фаолияти даврида нафақат мамлакатимиз, балки Марказий Осиё давлатлари учун ҳам диний ва дунёвий билимларни пухта ўзлаштирган кадрларни етиштириб чиқарган. Бугун Россия, Озарбайжон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон каби давлатлардаги нуфузли уламолар айнан Мир Араб мадрасасининг битирувчилари ҳисобланади.
Қолаверса, Юртбошимиз 2017 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида иштирок этиб, халқаро майдонда ислом динига нисбатан кузатилаётган бир ёқлама салбий муносабатга нисбатан ўзининг қатъий позициясини мухтасар ифода қилиб, жумладан, шундай деганди: «Биз муқаддас динимизни зўравонлик ва қон тўкиш билан бир қаторга қўядиганларни қатъий қоралаймиз ва улар билан ҳеч қачон муроса қила олмаймиз. Ислом дини бизни эзгулик ва тинчликка, асл инсоний фазилатларни асраб-авайлашга даъват этади».
Бирлашган Миллатлар Ташкилотида Ўзбекистон раҳбари жаҳон ҳамжамиятига Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси марказини ташкил этиш лойиҳаси ҳақида ҳам сўзлади. Ислом цивилизацияси маркази ўз ғояси ва аҳамиятига кўра бетакрор лойиҳа бўлиб, ислом динининг илмий-маънавий бойлиги, бунёдкорлик салоҳиятини намойиш этишга қаратилган.
Шунингдек, Ўзбекистон раҳбари ташаббуси билан Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси ялпи мажлисида «Маърифат ва диний бағрикенглик тўғрисида»ги махсус резолюция қабул қилинди. Резолюция Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо 100 дан ошиқ давлатлар томонидан қўллаб-қувватланди. Ушбу резолюция бағрикенглик ва ўзаро ҳурматни қарор топтириш, диний эркинликни таъминлаш, эътиқод қилувчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларнинг камситилишига йўл қўймаслик бўйича саъй-ҳаракатларни қўллаб-қувватлайди.
Шу маънода, мамлакатимиздаги халқаро илмий-тадқиқот марказлари томонидан дунёнинг етакчи исломшунослик марказлари билан ҳамкорликда буюк алломаларимизнинг илмий меросига бағишланган халқаро конференциялар ўтказилмоқда. Хусусан, 2020 йилнинг 3-4 март кунлари Самарқанд шаҳрида «Имом Мотуридий ва мотуридия таълимоти: ўтмиш ва бугун» мавзусидаги халқаро конференция юқори савияда ташкил этилди. Конференцияда дунёнинг 15 мамлакатидан 55 нафар таниқли уламолар, муфтийлар, мотуридийшунос экспертлар, 100 нафар маҳаллий олим ва тадқиқотчилар қатнашди. Жумладан, Миср Бош имоми, Ал-Азҳар мажмуаси шайхи Аҳмад Таййиб бошчилигидаги 19 нафар мисрлик мартабали диний арбобларнинг иштироки конференциянинг халқаро мақомини янада оширди. Аҳмад Таййиб ўша конференциянинг юқори савияда ташкил қилингани, юксак даражада эътибор кўрсатилгани ҳамда «Самарқанд шаҳрининг фахрий фуқароси» мақомига муносиб кўрилгани учун Ўзбекистон Президентига чуқур миннатдорлигини айтганди.

Мавзку: Жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш – давр талаби.

Назар солсангиз, дунё яралишида аксар залварли яратилмиш мавжудотлар еттилик борасида сўз кетади. Юртбошимиз Шавкат Мирзиёев томонидан Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегияси ҳам айнан етти йўналишдан иборат этиб белгилангани бежиз эмас.
Етти устувор вазифани амалга оширишга улуғ ниятлар билан қадам қўйилмоқда. Албатта, бу ўзига яраша катта хайрият ва баракотни тилак-истак қилиб, ҳужжатларга жо этилганидир. Муҳтарам Президентимизнинг лавозимга киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталари қўшма мажлисидаги нутқида Тараққиёт стратегиясининг еттита энг устувор йўналишлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтган эди.
Мазкур устувор вазифаларнинг бешинчисида «Муқаддас ислом динимизнинг инсонпарварлик ғояларини тарғиб этиш, «Жаҳолатга қарши – маърифат» тамойили асосида униб-ўсиб келаётган ёшларимизни соғлом эътиқод руҳида тарбиялашга алоҳида аҳамият берамиз. Сизларга маълумки, Ўзбекистон – улкан имконият ва бойликларга эга мамлакат. Лекин бизнинг энг катта бойлигимиз – турли миллат ва элатлар, диний конфессиялар вакиллари ўртасидаги тинчлик ва барқарорлик, ўзаро ҳурмат ва ҳамжиҳатликдир, десам, ўйлайманки, барчангиз бу фикрга қўшиласиз».
Ҳақиқатда, ўтган қисқа давр ичида жамиятимизнинг бош мезони маънавият ҳамда муқаддас динимизнинг инсонпарварлик ғояларини тарғиб этиш, «жаҳолатга қарши – маърифат» тамойили асосида беқиёс ўзгаришлар бўлди, бу ўзгариш барча жабҳаларда, жумладан, динимиз соҳасида ҳам имкониятларнинг тожига айланди. Эътибор қилсангиз, Давлатимиз раҳбарининг тегишли қарорлари билан ислом дини ривожи йўлида беқиёс хизмат қилган буюк муҳаддис боболаримизнинг диний ва илмий-маънавий меросини ўрганиш ва тарғиб этиш мақсадида Самарқандда – Имом Бухорий, Сурхондарёда – Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказлари, шунингдек, Тошкентда Ўзбекистон халқаро ислом академияси, Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази иш олиб бормоқда.
Тошкент шаҳрида барпо этилган Ўзбекистондаги ислом цивилизацияси маркази халқимизнинг бой диний-маънавий меросини чуқур ўрганиш ва дунёга тарғиб этиш, ёш авлодимизни миллий ва умумбашарий қадриятлар руҳида тарбиялашда беқиёс ўрин тутадиган илм-маърифат марказига айланади. Ташкил этилган халқаро марказлар олдига саккиз банддан ўн бир бандгача бўлган муҳим вазифалар белгилаб берилди. Бу билан марказлар маънавий-маърифий ишларни кучайтиришга, ҳозирги ва келгуси ривожланишимиз учун хизмат қилишга мустаҳкам пойдевор бўла олади.
Биргина Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази фаолиятига тўхталадиган бўлсак, марказ оз фурсатда Миср, Туркия, Малайзия, Буюк Британия, Франция, Германиядаги халқаро ислом марказлари билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатиб, биргаликда йирик илмий лойиҳаларни йўлга қўймоқда. Уч йил давомида Марказ томонидан буюк алломаларимизнинг 30 га яқин асари таржима қилинди. Яқинда Марказ олимлари томонидан Имом Мотуридийнинг дунёга машҳур «Таъвилот ал-Қуръон» китоби илк марта ўзбек тилига ўгирилди. Ҳеч муболағасиз, айни ноёб асар Давлатимиз раҳбари ташаббуси билан 1100 йилдан сўнг халқимизга ўз она тилида қайтариб берилди.
Ўзининг бебаҳо асарлари билан ислом дини ривожига улкан ҳисса қўшган Имом Бухорий, Имом Термизий, Маҳмуд Замахшарий, Бурҳониддин Марғиноний каби алломаларимиз асарларини ўрганиш, тадқиқ этиш, ўзбек тилида уларнинг таржима ва шарҳларини, танқидий матнларини тайёрлаш – осон иш эмас ва ҳамманинг ҳам қўлидан келмайди. Бунинг учун қанча билим ва тажриба, қанча сабр-тоқат керак. Бир сўз билан айтганда ушбу марказлар халқимизга ислом динининг асл таълимотларини етказишга хизмат қилмоқда. Ёшларимизнинг ёт оқимлар таъсирига тушишининг олдини олиш, уларни илм-фанга рағбатлантириш, юксак ахлоқий қадриятлар асосида тарбиялашда «Жаҳолатга қарши маърифат» эзгу ғояси асосида фаолият юритувчи ушбу муассасалар ўта муҳим аҳамиятга эга.

Мавзу:Дунёнинг мафкуравий манзараси (Ислом ниқоби остида)

23.09.2024 й.
Мавзу:Дунёнинг мафкуравий манзараси (Ислом ниқоби остида).

Билимларнинг муайян қисми мафкуравий ва номафкуравий кўринишларга эга. Билимлар агар муайян ҳаракатда фойдаланилса, улар қўлланмавий тус олади, яъни методологик аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам фанда нисбий ҳолатда методологик билимлар ҳам фарқланади. Амалиётда исботланган билимлар билиш назариясида ҳақиқат, деб юритилади. Уларда муайян воқеликнинг моҳияти ва қонунлари ифодаланган бўлади. Бизни эса мафкурамизнинг шаклланиши, ривожланиши ва амал қилиш қонуниятларини тадқиқ қилиш қизиқтиради. Қонун бу нарсалар ва муносабатлар ўртасидаги боғланишлардир. Қонун нарсалар – детерминантлар ўртасидаги барча боғланишларни эмас, балки умумий, асосий, зарурий, муҳим, такрорланиб турувчи, жараёнларни белги ловчи боғланишлар ҳисобланадилар. Қонунлар табиатга ёки жамиятга хос бўлсин, нарсаларнинг ёки муносабатларнинг моҳиятидан келиб чиқади. Жумладан, биологик ҳаётнинг моҳияти нуклеин кислоталарнинг модда алмашишидир, деймиз. Ушбу моҳият асосида биологик қонунлар ва биологик ҳаёт келиб чиқади. Худди шунга ўхшаш тарзда ҳуқуқий ҳаёт жамият ҳуқуқий маданиятига хос субстанционал қонунлардан шаклланади.
Чунки, ижтимоий ҳаётнинг тенглик, адолат ва эркинликни кафолатлаш мақсадида яратилган қисми жамиятнинг ҳуқуқий маданияти ҳисобланади. Уни тор маънода жамиятнинг ҳуқуқий маданияти деймиз. У ҳуқуқий ҳаётнинг асоси ҳисобланади. Унинг ички боғланишларидан ҳуқуқий борлиқнинг субстанционал қонунлари келиб чиқади. Ва бу субстанционал қонунлар негизида мамлакат аҳолисининг ҳуқуқий ҳаёти бу қонунларни ҳам ўз ичига олган ҳолда таркиб топади. Қонуният бу муайян тартибдаги процессдир. «Бунда «қонуният» сўзи, - ижтимоий – тарихий тараққиётда мавжуд зарурий алоқаларни, тарихий жараёнларнинг қонунлар бўйсинишларини ифодалаши мумкин». Қонун ва қонуниятда детерминантлар, шартланганлик, обьективлик тақозо қилинганлик, зарурийлик, муқаррарлик, ўз-ўзидан ривожланишлик (нисбий мустақиллик) каби диалектик муносабатлар, жумладан боғлиқликлардир. Барча воқеалар мавжуд обьектив қонуниятлар асосида ривожланиши ва «объектив реаллик мавжуд, объектив қонуниятлар бор» деган ҳақиқатни тан олиши керак. Фикримизча, кимдир ижтимоий тараққиётнинг навбатдаги босқичини босиб ўтмасдан, ундан кейинги босқичга, айтайлик, қулдорлик тузумидан бирданига ривожланган капитализм тузумига ўтиб кетиш мумкин, деб ўйласа, қаттиқ адашади. Тарихда бу аксиома кўп бора тасдиқланган. Демак, мафкура илмий бўлиши учун фанда кашф этилган қонунлар ҳақидаги методологик билимларга таяниши керак. Мафкура ҳам, фан ҳам, жумладан, методологик билимлар ҳам инсон онгига хос қонуниятли ҳодисалардир. Чунки мафкура ва фан билан махсус мутахассислар гуруҳининг шуғулланиши тақозо қилинади. Шунинг учун ҳам уларни ижтимоий онгнинг тузилишидан қидирмоқ керак. Миллий ғоя ва мафкурани эса, биринчи навбатда, миллий онгдан излаймиз. Онг англамоқ, демакдир. Унинг юзага келиш сабабиятини турли эҳтиёжлар – моддий ва номоддий, биологик ва нобиологик эҳтиёжлар ташкил этади.

миллий онгни ҳисобга олмаслик билан баробардир. Демак, бу ҳолат миллий онг таркибий қисмларидан бири – миллий ғоя ва мафкураларнинг ўзига хос объективликларини ҳисобга олмасликка ҳамда ғоя ва мафкурани нигилизм ва идеализмга олиб боради. Ижтимоий онгни субъектлари кўламига кўра оммавий ва индивидуал онгларга бўлар эканмиз, миллий онг, жумладан, миллий ғоя ва мафкурани оммавий онг даражасида қарашимиз мумкин. Шундагина миллий ғояни бир давлат фуқаролигида оммавий онги сифатида индивидуал онгларга сингдириш усуллари тўғрисида самарали фикрларни тавсия этиш мумкин. Бу нуқтаи назардан, миллий ғоя муайян миллатнинг ўтмиши, бугуни ва истиқболини ўзида мужассамлаштирган, унинг туб манфаатлари ва мақсадларини ифодалаб, халқ ва жамият тараққиётга хизмат қиладиган ижтимоий ғоя шакли, мамлакат тараққиётининг объектив зарурати, миллий ривожланишнинг қонуний ҳосиласидир. Шу билан бирга ҳар қандай миллий ғоя давлат ва жамият ижтимоий-сиёсий тараққиётини таъминловчи ва уларнинг ривожланиш тамойилларини белгиловчи кучли маънавий-мафкуравий омиллардан бири ҳамдир. Миллий онг ва мамлакатимиз фуқароси онгининг ўзаро қонуниятли алоқадорликлари илмий адабиётларда асослаб берилган – ижтимоий онг ва индивидуал онг диалектикаси кабидир. Миллий онгимиз мамлакатимиз фуқаролари берган ғоялар орқали, мамлакатимиз ҳаётига оид бир зиёли ёки йўлбошчилар айтган қимматли фикр – ғоялар ҳисобига кенгайиб боради. Бу ҳолат ҳам қонуниятли жараёндир.
Ва аксинча, муайян шахслар томонидан айтилган фикрлар ижтимоийлашиб (масалан, битта депутатнинг фикри норматив тус олиб), индивидуал онгларнинг қалбига кириб боради, хатти – ҳаракатлари учун дастуриламал тус олади, барчани эзгу мақсад сари бирлаштиради. Миллий онг муайян миллат ва мамлакат фуқаролари орқали мавжуд бўлар экан, айни вақтда ҳар бир кишида миллий тафаккур томонлари ҳам мавжуд бўлади. Ушбу жараённи ҳисобга олмаслик инфантализм, яъни онг-англашнинг бузилишига олиб боради. Ҳар бир фуқаронинг онгида ушбу эзгу жиҳатларни миллий ғоя ва мафкура орқали жонлантириш мухимдир. «Миллий тафаккур – миллатнинг тарихий меъроси, қадриятлари, маънавий мерос, тили, маданияти, психологияси асосида табиий ва ижтимоий муҳит, воқеа ва ҳодисаларни ўзига хос тарзда англаши, таҳлил қилиш жараёнидир, - Миллий тафаккурнинг туб асосида миллий манфаатларнинг устиворлиги ётади. Бу дунёни ўзи мансуб бўлган миллат манфаатлари орқали акс эттириши бўлиб, айни пайтда миллий мафкуранинг ўзига хос тарзда намоён бўлишидир». Демак, миллий ғоя ва мафкурамизни халқ онги ва қалбига сингдиришда ушбу қонуният – ижтимоий, оммавий ва индивидуал онгларнинг ўзаро диалектик алоқадорликларини ҳисобга олиш зарур. Борлиқнинг хилма – хил детерминант ва жараёнларидан инъикоснинг турли босқич ва шакллари келиб чиққан. Инъикос борлиқнинг қонуниятли ҳодисасидир. Борлиқнинг мавжудлигини таъминловчи бўғиндир.

Эҳтиёжлар асосида онг, жумладан, мафкура ва методологик билимларнинг юзага келиши қонуниятли жараёндир. Илмий адабиётларда гносеологик аспектда аллақачон онг юксак даражада тузилган материя, яъни моддий жисм – инсон миясининг хоссаси ва онг, жумладан, унинг юқори қисми – абстракт тафаккур воқеликнинг инсон миясида акс этишидир, деган гносеологик ғоялар аксиоматик тус олган. «Онг инсонгагига хос, тил билан алоқадор, воқеликни умумлаштириш ва ахборотли инъикос асосида муайян мақсадни белгилаш, амалий ҳаракатни олдиндан хомаки фикр қила олиш ва унинг оқибатини тахмин этадиган, инсон фаолиятини тартибли, мақсадли қиладиган, индивиднинг ўз-ўзини назорат қилиб турадиган қобилиятидир . Англаш туфайли ўзига хос жараён юз беради: тўпланган маълумотлар инсон миясида сақланади, қайта ишланади, авлоддан – авлодга узатилади. Инсон миясига хос бу инъикос шакли қайсидир планетада юксак даражада ташкил топган мавжудот учун шарт-шароит бор экан, қонуниятли ҳодиса сифатида мавжуд бўлиб тураверади. Бу онгнинг ижодий характери бўлиб, ундан шартли, қонуниятли равишда билиш ҳам келиб чиқади. Билиш онгнинг процессидир. Билиш туфайли инсон воқеликка чексиз яқинлашиб бораверади. Чунки воқелик чексиздир.
Миллий ғоя ва мафкура ҳам айни вақтда билиш натижаларидир ва айни вақтда муайян мамлакат аҳолиси манфаатларини билиш процесси ҳамдир. Демак, миллий ғоя ва мафкуранинг гносеологик йўналишда ҳам юзага келиши қонуниятли жараёндир. Чунки бу ҳодисаларда тақозо қилинганлик, зарурийлик бор. Онг социологик йўналишда ижтимоийдир. Инсонлар жамоаларидан ташқарида онг юзага келмайди. Чунки, одамлар зарурият туфайли, ўзларининг ихтиёрлари ва истакларидан қатъий назар, биргаликда яшайдилар ва жамиятни ташкил этадилар. Шунинг учун ҳам онгни социологик йўналишда ижтимоий онг, деймиз. Онгнинг ижтимоий шартланганлиги кишиларнинг жамоавий тарзда яшашларидадир. Ижтимоий онг шартли равишда тор маънода кишиларнинг кўпчилигига хос фикр сифатида индивидуал онгдан фарқланади. Якка индивид онги ҳам ижтимоийдир. Борлиқнинг инсон миясида акс этиши индивидуалдир.
Агар борлиқнинг индивид миясида акс этиши айнан бўлса, индивидуал онг ижтимоийлашиб боради, яъни кўпчиликнинг онгига айланиб боради. Бу мантиқнинг айният қонуни ҳамдир. Ижтимоий онг эса индивидлар онги асосида бойиб, кенгайиб боради. Бу ҳолат ҳам ижтимоий онгга хос қонуниятли жараёндир. Ижтимоий онгни оммавий ва индивидуал онгларга ажратиш уларнинг субъектлари миқдорига қараб ажратиш, демакдир. Ижтимоий онгни субъектларига кўра фарқламаслик, миллий онгнинг ўзига хослигини, ушбу объективликни билишни қийинлаштиради. Кишиларнинг микро ва макро бирликлари, мамлакат аҳолиси манфаатларининг акс этиш диалектикасини ҳисобга олмаслик

Мавзу: Экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг ҳуқуқий асослари.