Қарақалпақ тарийхы, Этнографиясы, Мәденияты

Qaraqalpaqstan MTRK, Miyras көрсетиўи
1. <<Гәўҳар сөзлер>>
2. Ақымбет бақсы ҳаққында
3. "Кели ҳәм келсап" ҳаққында

Көрсетиўди таярлаған: журналист Шәригүл Аметова

t.me/shahzoda_allamuratova

#Уллы_тулғалар

Кегейли районында байланыс тараўының жолға қойылыў тарийхы ҳәм байланыс тараўының пидәйы хызметкери болған Мийнет қаҳарманы Жақсымурат Айданиязов (1922-1999 жж.) ҳаққында.

Әййемги дәўирлерден баслап мәмлекетлер, қалалар менен байланысларды жолға қойыў, хабар ҳәм мәлимлеме алмасыў, оларды тарқатыў жумысларын әмелге асырыў мәселелери айрықша әҳмийетке ийе болып келген.
Телефония - байланыс, коммуникацияның ҳәм информацияларды жеткизиўдиң ең жақсы қуралы болып табылады.
ХХ әсирден баслап телефония жәмийет турмысына кирип келди ҳәм телефон сәўбети заманагөй инсанның күнделикли жумысы ҳәм күнделикли ҳәдийселеринен бирине айланды.
Қарақалпақстан халықларының турмысында усы тарийхый дәўир өзиниң раўажланыў басқышларына ийе.

Кегейли районы 1928-жылы район болып дүзилген болса, районда ең биринши байланыс тараўы он жылдан соң, 1938-жылы иске түсирилген ҳәм ең биринши байланыс линиялары Нөкис қаласы менен жолға қойылған.
1940-1941-жыллары район аймағында жергиликли батареялы телефон байланысы иске түсирилген. Ал 1959-жылы ЦБ-120 телефон коммутаторы пайдаланыўға тапсырылған. 1970-1971-жыллары автомат телефон станциясы (АТС) иске түсирилип, Халқабад қаласынан 200, район орайынан 500 абонентке хызмет көрсеткен. 1976-жылы район орайынан 1500 абонентке, ал 1977-жылы Халқабад қаласынан 500 абонентке мөлшерленген кординантлы АТС иске қосылған. 1999-жылы болса шийше талшықлы кабель тартылып, район орайынан 3000, Халқабадтан 1500 абонентке цифрлы электрон АТС хызмет көрсетип баслаған.
Әпиўайы жергиликли батарея менен ислейтуғын телефон байланысынан цифрлы электрон байланысына шекемги дәўирде усы тараўдың хызметкерлериниң пидайы мийнети, раўажланыўға деген умтылыўшылығы жатқаны сөзсиз. Усы дәўир аралығында район байланыс тараўына басшылық еткен инсанлар – И.Колосов, И.Комбулин, Ү.Әлжанов, И.Жумабеков, М.Жакенов, А.Қурбановлар, тараў хызметкерлери – И.Маликов, У.Хожалапесов, Е.Айтымбетовалар, телефонисткалардан М.Отарбаева, У.Камаловалар қыйын шараятларда мийнет етип, пидайылық көрсеткен.
Бул тараў хызметкерлери арасында әсиресе, Кегейли, Бозатаў районларында хызмети белгили болған Жақсымурат Айданиязов өз искерлиги дәўиринде белгили байланысшы хызметкер, Мийнет қаҳарманы дәрежесине жетискен инсанлардың бири.
Жақсымурат Айданиязов 1922-жылы Кегейли районы аймағында туўылған. 1942-жылы өзи қатарлы жигитлер менен Урыс фронтына атланған ҳәм урыстың соңына шекем ол әскерий байланыс тараўында хызмет еткен. Урыс дәўириндеги айрықша хызмети ушын ол орден ҳәм медаллар менен сыйлықланған.
Жақсымурат Айданиязов Екинши жер жүзилик урыстан соңғы жылларда өз аўылына келип, байланыс тараўында өзиниң искерлигин баслайды. Әскерий хызметте топлаған тәжирийбеси арқалы бул тараўда жоқары табысларға ериседи (ол тек баслаўыш класс саўаты болыўына қарамастан әдеўир жетискенликлерге ерискен).
Ол усы тараўда ремонт бригадасын басқарып, өз жумысына берилген, ақ көкирек, өз нәсиятларын ҳеш кимнен аямайтуғын, адамгершилиги жоқары инсан сыпатында елге танылды.
1971-жылы Жақсымурат Айданиязовқа ең жоқары сыйлық “Мийнет қаҳарманы” атағы берилген. Ол ҳүрметли дем алысқа шыққаннан соңғы 5 жыл даўамында да байланыс тараўында мийнет еткен.
Жақсымурат Айданиязов 1999-жылы дүньядан өткен. Оның жарқын естелигин ҳүрметлеп, район орайынан бир көшеге аты қойылған.

Мағлыўмат алынған дерек RRAO_KRB

Таярлаған: администратор Марина Абдуллаева

t.me/kketnografiya

<<Жақсымурат Айданиязов>>

t.me/kketnografiya

#Тарийх_бетлеринен
#Репрессия_қурбанлары

Қарақалпақ қызынан биринши «Болыс» лақабын алған Дәмештиң шығысы қандай?

Кегейли аймағында Сапармурат бай болыс отыз жыл , соң Әбдимурат бай Серекеев “болыс” лаўазымында, соң Дәмеш « болыс» Досымбет бийдиң келини “Ақманғыт” аўылда, ел-журтында мәртебели болған еди.
«Фирдавс-ил-иқбол» атлы тарийхый мийрас дөреткен Хийўалы тарийхшылар «Өмир-кенегес»- Аманқул бий, оның әўлады-Шоңқара бий-оның әўлады Абыл бий, оның әўлады Ерназар бий ҳаққында, Ал, Мухаммад Юсуф Баяний «Шажарайи -Хорезмшахи» мийрас-дәстанда ҳәм Хийуа ханы архивинде Кенегес Ерназар бий, Оренбургқа елши болып барғаны ҳаққында жазылған. Ол үлкен тулға-Ерназар бий- аталықтың ақлық қызларының бири- Дәмегул перий- сулыў, пүткил қарақалпақлардың уллы бийи- Маман бий әўладына, шаўлық келин болып түскен. Ол «Еркин» арна бойынан күн батыстан –күн шығысқа қарай, «Ақмаңғыт» аўылына келин болып келген.

Дәмеш сулыўдың көп жыллар өтпей, күйеўи қайтыс болады, Ол мәкән-қәўиминде, «Болыслық» хызметти алып барған.
Әттең , урыслар ақыбетинде ел-журт бүлгиншиликке ушырайды. Арқада- Дәўқара да , «Әннет»көлде «қупыя» мәжилистен басланған «Совет ҳәм большевиклерге» қарсы қураллы қозғалаң, «Тахта-Көпир базар» ишинде болып, ақыбети, инсанлар өмиринде үлкен қуўдалаўлар, трагедияларға дуўшар етти. Сол жылы, «баспашы,халық душпаны» деп айыпланып, бир неше жүзлеген зиялылар ҳәм ислам руўҳанийлери қатты жәбир көрди.
Кегейли, Жаңа базар. Шымбай аймағындағы ат минген, қамшы услаған, «Ерназар бий» әўладлары-туқымлары қуўдаланды, репрессия болды.
Солар катарында Дәмеш болыс шаңарағыда қуўдалаўға ушырап, мал-мүлки ҳәм палыз еккен атызлары тартып алынды. Акыбетте ѳзге журтларға кѳшиўге мәжбүр болды.

Дерек: Тарийхшы О.Юсуповтың илимий мақаласынан

Таярлаған: Марина Абдуллаева

t.me/kketnografiya

<<Дәмеш болыс ҳаққында>>
t.me/kketnografiya

<<Кели ҳәм келсап>>

t.me/shahzoda_allamuratova

КЕЛИ ҲӘМ КЕЛСАП

Әййемги дәўирлерден бери халқымыз турмысында өнерментшилик өз қунлылығын жойытпаған. Соның ишинде ағаш усташылығы кәсиби де Орта Азия, Европада жасап келген дүнья халықлары мәдениятына өзиниң белгили үлесин қосып, өзиниң этникалық ҳәм мәдений мийрасларының қурамын жаңалап раўажландырып отырған. Ерте дәўирлерден баслап-ақ, усталар өз жеримизде өсетуғын ақ тал, қара тал, емен, қараман, тут, жийде ҳәм ақ терек ағашларынан пайдаланып халқымыз турмысындп кең түрде қолланылып келген, ҳәзирги күнде де турмыслық буйым сыпатында пайдаланып жүрген: ағаш табақ, ағаш қасық, ожаў, гүби, пискек, атлаў, астақта, оқлаў, кели-келсап, ер-турман ҳәм тағы басқа буйымларды ислеп келген. Атлары аталған турмыслық буйымлар ҳәзирги күнлеримизде де өзиниң әҳмийетин жойытпай киятыр.

КЕЛИ ~дәнли дақылларды түйип  майдалайтуғын, унтақлайтуғын, геўзейтуғын қатты ағаштан, тас, темир сыяқлы материаллардан исленген иши қуўыс тутыныў әсбабы, турмыслық буйым.
КЕЛИ~қарақалпақ дәстүрханының көркин келтирип, шырайын шығаратуғын, тарыны түйип, ақлап сөк, жүўерини түйип, геўзеп қабығынан айырып, жарма, жүўери палаў, жүўери гөже, гүнжини унтақлап ийжан, жийдени нан менен араластырып түйип жийде тақан, салыны түйип, ақлап гүриш таярлаўда  пайдаланатуғын, ҳәзирги күнлерде де турмысымызда кеңнен  қолланылып киятырған қурал, турмыслық буйым.
        КЕЛИ~ турмыста қолланыў ретине қарай: ағаш кели, тас кели, темир кели, кишкене кели,--деп  бирнеше түрге бөлинеди.  Бийдай, жүўери, тары, арпа, салы, гүнжи сыяқлы дақылларды түйиўге  ағаш кели қолланылса, тас келилерди көбинесе саўдагерлер пайдаланып, оны үлкен етип жерди ойып, тастан ислеген. Бундай тас келилер--жер кели, үлкенлигине қарай нар кели деп те аталған.  Тас келилердиң үйде пайдаланатуғын кишкене түрин республикамызда  кореец миллетиндеги халықлар қолланады.  Емлик шөплерди езип, унтап дәри таярлаўда емшилер темир келилерди пайдаланған. Қолланылыў орнына қарай темир келилер үлкен ҳәм кишкене болып екиге бөлинеди. Кишкене темир келилер емлик шөплерден басқа темеки жапырағын унтаў ушын да қолланылады.

        Қарақалпақ халқының күнделикли турмысында АҒАШ КЕЛИ әййемнен бери пайдаланып киятырған ҳәм ҳәзирги күнде де өзиниң әҳмийетин жойытпаған турмыслық буйымлардың бири. Ағаш келиниң сыртқы көриниси цилиндр түринде болып,  бойы 70-80 сантиметрге шамалас болып келеди, диаметри 30-35 см дөгерегинде болады. Ағаш келиге дәнди салып түйетуғын қуралы--КЕЛСАП деп аталып, узынлығы 1,40-1,60 сантимер болады, келсаптың орта тусында еки қол менен услаўға қолайластырып, тесип исленген тутқасы болады. КЕЛИ менен КЕЛСАП~екеўи еки буйым болсада,  <<Кели келсабы менен>> дегендей бир--биринен ажыралмас қураллар.

КЕЛИ~КЕЛСАП түрлерине қарай ислениў технологиясы да ҳәр түрли болып келеди.
       ТАС КЕЛИ~жерди ойып, тастан өрилип, иши жонылып тегисленеди. Соңғы ўақытларда цементтен қуйып бетонланып исленетуғын болған. Жерди ойып исленгенликтен буны ЖЕР КЕЛИ деп те атайды. <<Келисине қарай келсабы>> --тас келиниң бир шетине бойы 1 метр шамасындағы еки бақан көмилип, дәл ортасына рычаглы түрде, көтерилип басылып туратуғын узынлаў ағаш бекитилип, ағаштың келиге түсер бағдарына келсап орнатылады. Ағаштың екинши ушы төменге орнатылған тахтайға бекитилип, келини түйгенде тахтайды аяқ пенен басып турады.
ТЕМИР КЕЛИ~темир, шойын сыяқлы материаллардан еритилип қуйма түринде үлкен ҳәм кишкене етип исленип, келсабы да сол материаллардан қуйылады.

        Халқымыздың күнделикли турмысында көп қолланылатуғын АҒАШ КЕЛИ~ қатты ағаш түрлери ақ сөкит, емен, қайың, қараман жийделерден исленеди. Ағаш келини ағаш усталарынан қасықшылар, арбашылар, үйшилер, саз әсбапларын соғыўшы усталар да ислей береди. Мәселен, профессор ҚАЛЛЫ АЙЫМБЕТОВ: <<Қасықшылар табақ, самар, керсен, тостаған, шөмиш, кели-келсап әсбапларын қоса ислейди>> ["Халық даналығы", Нөкис, Қарақалпақстан, 1988]---деп көрсетсе, журналистлер Б.Сапаров, К.Сейдановлар атақлы дуўтар соғыўшы уста Сейтнияз Жәримбет улы ҳаққында былай деп жазады:--<<Ол жаңа туўылған нәрсетелерге бесиклер менен әткөншеклер, қыз-жаўанларға кели--келсап, гүби, астахта, оқлаў ҳәм басқа да

үй-руўзыгершилик буйымларын шебер ислеген>> [Facebook группамыздан алынды].  --деп атап өткен.

       Ағаш усталары кели--келсап соғыўда ағашты уңғып оятуғын УҢҒЫ,  БУРАЎ, жонып тегислейтуғын  ЖОНҒЫ, ҚАШАЎ,  ИЙМЕК ҚАШАЎ,  ишин ысқылап тегислейтуғын ТАС, ЕГЕЎ,  ағашты қыздырып қарыйтуғын  ТЕМИР, КӨМИР сыяқлы затлардан ҳәм қураллардан пайдаланады.

         АҒАШ ТАҢЛАЎ~Таңлап алынған ағашты қайта ислеп, өңлеў, дәнди түйип унтақлайтуғын қурал ислейтуғын ағаш усталарын бурынлары <<КЕЛИШИ>> деп атаған.   Усталар шыдамлы, сапалы, беккем  кели-келсап ислеў ушын жумысты  дәслеп ағаш таңлаўдан баслайды.  Өйткени, сазлы, сор ямаса суўлы, ызғар жерде өскен ағашлар кели ислеўге жарамсыз болады. Себеби, бундай ағашларды кептириў қыйын, кепкен менен де ол жарылып кетеди. Сор жерде өсен ағаштың болмысы тығыз болғаны менен, ол да кепкеннен соң қақ айырылып, жарылып кетеди. Кели соғыўшы жаз бенен гүзде, ҳаўа райы жаўынсыз, қурғақшылық ўақытта кели ислейтуғын ағаштың доғалақларын мол етип кесип жыйнайды. Бундай ағашлардың шөлли, суўсыз жерлерде өскенин таңлап кеседи. Ағашларды түбинен кесип, ямаса түбири менен қазып, қопарып алады. Оны келиниң өлшемине  ылайықлап доғалақ етип кесип, қапталларын жонып, болашақ келиниң нобайын таярлайды, кептириўге кириседи. Бундай доғалақларды кептириўдиң түрли усыллары болған. Усталар  уңғы, бураў,  қашаўлар менен кели исленетуғын доғалақтың ишин ойып алып таслайды.
        Келини ойыўда ҳәр уста ҳәр түрли усылларды қолланады. Мәселен, бири доғалақтың ортасын бурғы менен бурғылап, бурғыланған жердиң дөгерегин қыздырылған  үшкир  темир менен қарыйды. Қыздырылған темир менен қайта-қайта қарый отырып, кели ойығының нобайын шығарып алғаннан соң, иймек бас қашаў менен түўел жонып, ойып шығады.
        Келини ойыўдың екинши бир усылы---доғалақтың ортасын азлап ойып алып, сол жерге көмир шоғын салып, сол шоқ пенен қарып ояды. Гейде доғалақтың ишин қурал менен үңгип, ойып, қайнап турған қазанға ыссы пуўға тутып,  қақпақ сыяқлы төңкерип қояды. Солайынша ағашты жибитип болып та ояды.

         Бурынлары келини еки түрли усылда ойған---шуңғыл ҳәм тегис. Тары ақлайтуғын келини шуңғыл етип ойса, ал, бийдай, жүўери, арпа, гүнжи сыяқлы дәнли дақылларды түйиўге, және жарыўға пайдаланатуғын келилердиң түбин тегис етип ойған.

        Келиниң ишин ойыў жумыслары тамамланғаннан соң усталар келиниң ишин қурғақ топыраққа толтырып, сыртын да қурғақ топырақ пенен көмеди. Бундай етип ислеўиниң мәниси: келиниң ишиндеги ҳәм сыртындағы топырақ ағаштағы ығаллықты ҳәм дузды сорып алады. Топырақтан шығарып алғаннан соң, жақсылап кептириледи.

ҚУРАМА КЕЛИ~ағаш аз өсетуғын жерлерде келини бөлекленген кеспелтеклерден қурастырып соққан. Бундай келилердиң сыртын темир менен қурсаўлап, ямаса түйе, қой сыяқлы малдың ийленбеген териси менен қаплап қоятуғын болған.  Келиниң сыртқы ағашы қақсып жарылып кетпеўи ушын қойдың қуйрық майы менен де майлайтуғын болған.

КЕЛСАП~келиниң ишиндеги дәнли дақылды түйиўге, унтаўға, геўзеўге пайдаланатуғын түйетуғын ағашы. КЕЛСАП сөзи --"келиниң сабы" деген сөзлердиң бирикпесинен келип шыққан. Келсап салмақлы болыўы ушын жийде, қараман сыяқлы аўыр ағаштан ислейди. Оның еки басы да дәнди түйиўге қолайластырылып, жумыр етип исленеди. Келсаптың узынлығы--жоқарыда көрсетип өткенимиздей 1,40--1,60 см узынлықта болады, ҳәм еки тәрепи  тегисленип жонылады, қол мен услайтуғын орта тусынан тесип, жонып, ысқылап, қолайлы тутқа исленеди.

Кели менен келсап әййемги ўақытлардан бери дийханшылық пенен шуғылланатуғын қарақалпақ елиниң ең қәдирли, ата-бабалардан қалған мийрас мүлки болып есапланып, ҳәзирги күнлеримизде де күнделикли турмысымызда кең түрде пайдаланылып киятыр.

Shahzoda Allamuratova.

t.me/shahzoda_allamuratova

Көбейсин ЕРНАЗАРОВ:
<<ҮЛПЕТЛЕР>>
(Юмор-сатиралық гүрриң)

       Газеталардың биринде корректор болып ислеп атырған Жийемураттың дыққатын алдындағы телефон қоңыраўы бөлип жиберди. Трубканы көтерди.
~"Алло, аўа мен! Қалайсаң достым, Мәмбет,  үй-ишлериң аман ба? Не дейсең? Түк хабарым жоқ. Бахтыяр <<жуўазшы>> Кореядан келипти?! Барып шығайық дейсең бе? Әлбетте! Қурдасқа көз айдын айтайық. Мақул. Саат 6 да туннельде ушырасқайлы, келистик!".
     Бул үш үлпет бир қалада жасап, бир мектепте оқыған болса да, кәсиплери ҳәр қыйлы еди. Арадан бираз жыллар өтсе де қарым-қатнасы баяғыдай. Арақ қой арақ, бир-бириниң ысытқан суўынан қуры қалмайды. Олардың ҳәр бириниң үйлениў тарийхы бир дәстан. Ҳәзирше ол жағын қозғамай-ақ турайық....
       Солай етип, Жийемурат ўәдели ўақытта келисилген жерге жетип барды. Оны <<Водоканал>>дағы досты Мәмбет Сайыпов әлле қашан күтип турған екен. Сол жерден жөнелисли таксиге отырып мәнзилге тартты.
       Олар май өнимлерин ислеп шығаратуғын қоспа кәрханада технолог болып ислеп, Кореяда алты айлық стажировкада маманлығын жетилистирип қайтқан Бахтыяр "жуўазшы"ның үйине кирип барғанда: қызарып-бөртип әдеўир жерге барып қалған досты <<Сениң бул дүньяда барлығың>> деген қосықты айтып қушағын жая умтылды.
~Аман-есен келдиң бе, жора?
~Сизлерди де көрер күнлер бар екен-аў, досларым!
     Сол аралықта қурдасыга да көзайдын айтып үлгерди. Үш үлпет тиртеклесип мийманханаға  өтти. Отырар-отырмастан-ақ Бахтыяр еки шийше <<Қаратаў>> менен бир шийше <<Саке>> алып келди.
~Ҳәзир ғана қоңсыларды шығарып салдым,---деп қуйыстырыўдың әнжамына  киристи.
~Ҳаў, достым! Бизлер бөридей ашпыз. Саған усап аўқатқа тойып, кекирип отырғанымыз жоқ,--деди Жийемурат.
~Ҳәзир бәри де "чоң су" болады,--деди Бахтыяр.---Алды менен Кореядан келтирилген теберик <<Саке>>ден бир-бирден жиберейик, иштейиңди зор ашып қояды.
~Саў-саламат көргенимиз ушын!---деди Жийемурат.
~<<Саке>>ден аямай қуйып бергениңиз ушын?!--деди Мәмбет
~Шайыр болып кетиңлер-а!--деди Бахтыяр.
~Ақыры, <<Ешектиң қасына атты байласа тәпси урады>> деген емес пе? Бизге де Жийемурат корректордан шырпы шөбиниң басындай болса да жуққан ғой, достым,--деп ҳәзилге айландырды Мәмбет.

        <<Алың-алың>> басланды. Бахтыяр қәдимги кореец сериалларындағыдай бирден өңешине қуйып жиберди. Ал, еки досты қайнаған сүт ишкен сыяқлы бөлип-бөлип адақлады.
~Дәҳми қарекеңниң "боза"сына усайды екен,--деди Жийемурат.
~Анаў бир жыллары бизиң кемпир апамыз бийдайдан боза таярлап иштиргени ядымда. Қырық градусқа шекем қуўатлылыққа ийе десип жүрди билгишбайлар.
       Тағы да қуйылды. Сол аралықта столдың үсти иштейди қытықлайтуғын бираз нәрселер менен толды. Демде чай менен қоса қуўырдақ та келтирилди. Жийемурат пенен Мәмбет аш бөридей тийисти.
~Дүньяның қайсы мүйешине барсаң да бизиң <<Қаратаў>>ға жетпейди,--деди Бахтыяр шийшени ашып атырып.
~Корректорлық хызметтиң жуўапкерли екенлигин билесең ғой,--деди Жийемурат.---"Урҳа--ур" менен басымыз айланып "жыйын-терим басланды" деген уранымыз "қыйын терим басланды" болып урылып кетпейик. Солай екен, маған емес, <<Водоканал>>ға көбирек қуя бер. Ол тоңыртқадай тарта береди,--деди ойынлы-шынлы.
~Қойсаң-ә, сол паң-паңға толған мақалаларыңды. Қәтелессең келеси номерде дүзетиў берип қутыла қоясаң. Ал, биз мәс болып алжассақ пүткил елат суўсыз қалыўы тақыйық. Әне, жумыс деп соны айт, досларым,--деди Мәмбет.
~Гәп тамам, ўәссалам!--деп сөзди кести Бахтыяр.---Бизиң үйде бүгинше жумысты додалаў болмайды, тек те ишиледи. Алты айда бир рет ушырасып атырмыз. Көрген-билгенлеримди соң айтып беремен. Ҳәзирше барлық ықлас шарапқа қаратылсын! Қәне тарттық!
       Жийемурат бәрибир сақланыңқырап ишти....

      Үшинши шийшени таўысқанда Мәмбет қулады. Арман-берман шайқап көрип еди, болмады. Көп өтпей көпшикте жамбаслап жатырған Бахтыяр да "қор-қорға" кетти. Шамасы, <<Саке>> менен <<Қаратаў>> тил табысқан болса керек, болмаса адамға екеўден ишкенде де беглигин бузбай жүрген жигитлерден еди ғой!

Ярым түнде Бахтыярдың иниси такси шақырып мийманларды мингизип жиберди.
       Жийемурат досты Мәмбетти аман-есен үйине қуўыстырды да машинаға қайта отырды. Ол да келе таслады. Сол жатыстан түс аўа оянды. Басына ун тыққандай мең-зең. Бүгин верстканың бар екенлиги есине түсип секирип турды. Бет-қолын муздай суўға жуўып, ашшы көк чай ишти. Ҳеш нәрсеге иштейи жоқ. Бул мәселеде көбирек тәжирийбеге ийе болған "устаз"ларының "пахмель" ---бас жазыўдың мың да бир даўасы" деген мәсләҳәтлери есине түсип, музлатқыштағы көптен бери ишилмеген жартылықтан бир кесе қуйды. Ол усы күнге шекем буған әдетленбеген еди. Тәўекел тартып жиберди де жөнелисли автобусқа отырды. Асқазанында әлле бир нәрсе қайнаўытлап алқымына қарай жылысып киятырған сыяқлы еди. Бирден жутқыншағына келип урылып, толқындай кейнине қайтып кетти. Ол автобустан зорға түсип үлгерди. Масқарашылығын айтсеш?!

Ол жумысына жаяўлап жетип барғанда газетаның дәслепки полосалары столында тур еди. Тағы да бет-қолын жуўып, муздай суў ишип алды да өзиниң ўазыйпалы жумысына киристи. Газетаның ең ақырғы рекламалар,  дағазалар полосасына келгенде күн батыўға шамаласқан еди.
      Ең соңғы кеўил айтыўлар  колонкасын оқый баслады. <<Суў ақаба басқармасының жәмәәти сол мәкемениң хызметкери Мәмбет Сайыповтың мезгилсиз қайтыс болыўына байланыслы оның шаңарағына  терең қайғырыў менен кеўил айтады. Жийемураттың көз алды қараңғыласып, қолы қалтырай баслады. Тағы да бир рет оқып шықты. Тезде досты Бахтыярға қоңыраў етти.  Ол да қырсығына, тийисли номерлерди үшинши рет тергенде барып зорға көтерди.
~Алло, Бахтыяр. Мен Жийемуратпан. Жаман хабар достым! Ол даўысы қалтырап газетаға басылған  кеўил айтыўды сол турысында оқып берди.
~Не, не деп былшылдап турсаң? Мүмкин емес?! --деди тили зорға гүрмелип. Демек, бүгин де мийман күткени айқын еди.
~Ҳәзир такси алып жетип бараман, муздай суўға жуўынып ал!---деди де трубканы басып таслады.

      Жийемурат Мәмбеттиң уялы телефонына да қайта-қайта қоңыраў етип еди, тилекке қарсы, өширилген болып шықты. Ол жол бойы "Ең алды менен бизлердиң билиўимиз керек еди ғой!

Бәлким албырасып қалған болар",--деген пикирге де барды. ---Ким билипти? Жумыс орнына хабарлағаны да дурыс шығар. Не болса да өз көзимиз бенен барып көрейик.

       .....Олар Мәмбеттиң үйине жетип барғанда күн батып үлгерген еди. Не қыялларға бармады дейсиз? Қараса, дәрўазасы айқара ашық. Алды толған гил қатын-қалаш. Алла бәрекелла!
       Бахтыяр өзин тутып туралмай саз даўысқа салып жылап жиберди. Жийемураттың "қоя тур"ына қарайтуғын түри жоқ. Ериксиз изине ериў менен болды. Көпшилик екиге айырылып жол берди. Дәрўазадан енди атлай бергенде, иштен албырақлап Мәмбет жалаңаяқланып жуўырып шықты. Досларының даўыс шығарып киятырған аўызлары ашылыўы менен қалды. Ҳәмме ҳайран! Жийемуратта тил жоқ. Тек те қолындағы газетаның жуллығын Мәмбетке усыныў менен бола берди.
        Мәмбет бир көз жуўыртып өтти де:
~Мениң сада ғана жораларым-аў, Водоканал деген үлкен мәкеме ғой! Бул адам районлық бөлимде ислейтуғын мениң атласым ҳәм фамилияласым еди. Пенсияға шықса да көптен берли ислеп атырған ветеранларымыздан бири. Алдынан жарылқасын! Қәне, сүйиншиңизди молдан бере бериңлер, инишек қыз әкелди. Шашыў тойдың үстине хош келдиңизлер!
~Қутлықлайман, достым! Өмириң узын болады екен. Көз айдын! Үш үлпет қушақласа үйге кирди....
       Бирақ, усы бир жағымсыз ўақыядан кейин Бахтыяр арақ атаўлысын татып алмаўға ант ишти, қалған үлпетлери де жақын күнлерде оған қосылса тәәжип емес.
22-октябрь, 2009-жыл.

Көбейсин ЕРНАЗАРОВ. <<Шаймий>> Юмор-сатиралық гүрриңлер топламынан. Нөкис, Qaraqalpaqstan, 2019--жыл.

t.me/kketnografiya

К.Ерназаров. <<Үлпетлер>> (Юмор-сатиралық гүрриң)

t.me/kketnografiya

Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун

Каналға ағза болыў: @hoja_uz

Генжебай Тилеўмуратов

Adińnan sazi
G.Tilewmuratov atqariwinda

t.me/baqsilar

24-декабрь — Қарақалпақстан Республикасының Мәмлекетлик гимни қабыл етилгенине 31 жыл толды

📎 1993-жылы 24-декабрьде Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңесиниң XIV сессиясында «Қарақалпақстан Республикасының Мәмлекетлик гимни ҳаққында»ғы Нызамы қабыл етилген.

@sabaqislenbe

💎@Merwert_uz
Әдебий информациялық канал

#қарақалпақ_ырғақлары
#play_list_ушын

🎼Сен Ўатан бул!
🎤Жолдас Аманиязов ҳәм "Әзиз" топары.

Тәй-тәй басып босағаңды атласам,
Ашылады сеннен баслап кең жәҳән,
Жырақ кетсем әлем бойлап шарықлап,
Бетке тутар айтып жүрер урансаң.

Нақыраты:

Сен Ўатан бул әлпешлеген алақан,
Сен Ўатан бул бесигимсең шайқаған,
Сен Ўатан бул басқалардан айырмам,
Сен Ўатан(3) бул көкиректеги тумарсаң.

Сағынғанда сүрме болар көзиме,
Орнағансаң мына жүрек төрине,
Жети ықлым аржағында жүрсемде,
Саған жетип жығылғайман сүрине.

Ўатан деген сезим онда бар болса,
Сол перзентиң халықтың жырын жырласа,
Алмастырмай жәннетке де бул жерди,
Туўған жердиң бәрҳа арын арласа.

Mp3 қосық ушын Азамат, Жаңабай Анетеев ҳәм Айдос Раметуллаевларға алғыс билдиремен. Рахмет жигитлер!!👍

канал: Қарақалпақ Байтереклери

Устазымыз Ғайратдийн Утемуратовқа даўыс бериң. Иләжы барынша группаларға тарқатып бериң максимал дәрежеде

Гезектеги симфонический оркестр менен аткарылган каракалпак намасы аудиосы менен болисиуден алдын, кыскаша тусиник бермекшимен.)) Нама пастораль деп аталган, музыкада пастораль дегенде тыныш ауыл турмысы саулеленген, лирик шыгарма тусиниледи, усы наманы еситкенде дарриу ядыма Дарибай ага Тажимуратовтын ауыл коринислери дуркиминдеги шыгармалары ядыма тусип колымнан келгенше нама хам графикалык шыгармалардан монтаж ислеп, видеомонтаж ислеп кордим, колымнан келгенинше!)) Нама оркестр ушын 1956 жылы жазылган!

#тарийх

ҚАРАҚАЛПАҚ ҲАҚҚЫНДА СӨЗ
                [Даўамы]

            Қ Ы С С А Х А Н

      XIX әсирдиң ақыры XX әсирдиң басында әдебиятта, мәдениятта өткен әсирлердегиден басқаша, қарақалпақ елинде көркем өнердиң жазба мәдениятқа мәдениятқа байланыслы пайда болған бир түри~ҚЫССАХАНЛЫҚ раўажланды. Қыссаханлық бурын түркий халықлар мәдениятында бар қубылыс еди. Әсиресе, бул дәўирде миллий әдебият ҳәм мәдениятқа ылайықластырылған еки қыссахан шайырлар мектебиниң шөлкемлестирилиўи тек ғана көркем әдебияттың емес, ал қыссаханлықтың да елде кең ен жайыўына түртки болды. Елдиң миллий мәпине үйлеспейтуғын Россияның колонизаторлық сиясаты ҳәўижге минген ўақытта қыссаханлық халықлық әдебият ҳәм көркем өнерди раўажландырыўдың ең табыслы жолы еди. Шайырман деген адам қыссахан болды. Олар өз шығармаларын, халық дөретпелерин қыссаханлық өнери арқалы елге жайды. Нәтийжеде шайыршылық пенен бирге қыссазанлық та раўажланып барды.
        Елде қыссаханлық жыраў-бақсылардан кем орын ийелемеген. Соның ушын да қыссаханлықта Әжинияз жолы, Қазы Мәўлик жолы, Ақкирпик жолы, Қәўендер бала жолы деген белгили қыссаханлық жоллары қәлиплести.

Үлкен той, жыйынға қыссыханлар шақырылған. Усылайынша қыссаханлық тар шеңберде қалып кеткенликтен халықтың саз-сәўбетке болған күнлеликли талабын қанаатландыра алмаған. Күнделикли кишкене отырыспаларда дәстанларды халыққа жағымлы намада даўыслап оқып беретуғын адамлар болған. Оларды халық "қыссахан" деп атаған. Қыссахан қыссаны оқыўшы адам деген мәнини аңлатып, "қысса-дәстан, шығарма оқыйтуғын" деген мәнисти билдирген.
         Қыссаханлардың көпшилиги саўатлы ҳәм шайыр адамлар болған. Көп жағдайларда сазенде болған. Сонлықтан да, олар барлық ўақытта бақсылар айтатуғын дәстанларды оқымаған, ал отырыспа берип атырған аўылға, елге, қалаға ямаса сол аўылдың жигитлерине арнап шығарған өзиниң шығармаларын оқып берген. Шығармаларын белгили бир намаға салған.

       "Жаз болса шымбайлы атларын бағар,
        Ат мойнына лалы-маржанлар тағар,
        Қызлары керилип қасларын қағар,
        Сүмбил шашлы қызлары бар Шымбайдың",

----деп басланатуғын қыссахан ҳәм шайыр Қазы Мәўликтиң <<Шымбай>> қосығы усындай жол менен таралған.
         Қысса оқыў---халық дәстанлары менен шайырлардың шығармаларын халыққа таратыўдың бақсы, жыраў айттырыўдан бираз жеңил ҳәм түсиникли формасы. Халық усындай жол менен айтылған дәстан, шығарма, намаларды тез уғып алған. Жоқарыда айтылған <<Шымбай>> қосығының <<Шымбай намасы>>, [<<Шымбай>> намасы композитор Әбдирейим Султановтың қайта ислеўинде тазадан жаңлады]  атамасы менен умытылмай елеге шекем айтылып жүриўи де мине усыннан.
        Қыссазанлар қарақалпақ халқы жыршыларының бир топарына киреди. Олар ел аралап, китап оқып, шайырлардың дөреткен қосықларын, айтысларын айтып жүретуғын, көпшиликке тамаша беретуғын сөз шеберлери.
         Қыссаханлық өнери қарақалпақларда жыраўлар менен бақсылардан кейинлеў пайда болған. Бул арабша "қысса", парсыша "кван" (хан)  деген еки сөзден қуралған. "Кван" сөзи "оқыў" ямаса "оқыўшы" мәнисин берген. Сазенде~сащ шертиўши, гөйенде~қосық айтыўшы, деп те айтылады. Демек, қыссахан китап оқыўды кәсип еткен адам деген сөз. Ал, "қысса"  сөзиниң араб тилиндеги мәниси әңгимени, ўақыяны сөйлеп бериўши мәнисин берген.

         Қарақалпақ қыссаханлары қыссаны "әл--қисса" деп баслайды. Сөйтип баянламақшы болған ўақыяның мәнисин түсиндирип алады. Ал, арасында қыссаханлар қыссаны оқығанда "әл-қисса" деген сөздиң орнына "ал-ғәрез" деп те қолланылады. Бул енди ўақыяның өзгерип атырғанынан дәрек береди.
         Қыссаханлық өнери Орта Азия халықларына таралғанына көп заманлар болған. Өткен әсирдиң белгили қыссаханларынан Аббаз Дабылов, Садық Нурымбетов, Рәм шайыр--Рәмберген Хожамбергенов, ҳәзирги дәўирдеги шайыр--қыссазан Қарақалпақстан халық шайыры Халила Дәўлетназаровларды келтирип өтсек болады. Әсиресе, Аббаз шайырдың жолы өзине тән айрықша мелодиялық ырғаққа ийе. Ҳаўазы менен өзине тартады. Музыка изертлеўшиси Т.Адамбаева өзиниң мийнетинде былай дейди: <<Усы  қыссахан намасы диотоникалық фа, мажорда дүзилген болып, күтә жай темп пенен атқарылады.

Завод боян тамыры өнимлерин ислеп шығарыўда, оның өнимлерин экспорт етиўде жақсы мүмкиншиликлерге ийе. Дүнья базарында боян тамыры өнимлерине болған талаптың артыўы ҳәм журтымызда бул өнимлерди жетистиретуғын кәрханалардың ис көлеминиң жыл сайын артып барыўы себепли буннан былай боян тамыры жалпы өнимниң муғдарын көбейтиў кереклиги анық сезилмекте. Бирақ, көплеген аймақларда--Арал теңизи әтирапындағы экологиялық жағдайдың кескинлесиў, дәрья суўының жийи-жийи там-тарыс болыўы боян тамырларын тәртипсиз жыйнаў, тәбийғый боянзарлық майданларының кескин кемейиўине алып келди. Хожалықлар есабындағы қолда бар боянзарлықларды сақлаў, боян тамырларын жыйнаў барлық орынларда талапқа сай дәрежеде алып барылыўы ушын мийнет исленбекте. Бул тараўды раўажландырыў ушын тәбийғый боянзарлықлардың майданын көбейтиў, оны дақыл сыпатында егиў, олардан жоқары өним алыў ушын үлкен жумыслар жүргизилип атыр.

        Бул әҳмийети жоқары жумысларды ислеўде А.Б.Бахиев, С.К.Қаниязовлардың <<Тәбийғый боянзарлықларды жақсылаў ҳәм Әмиўдәрья төменинде оны дақылға енгизиў бойынша методикалық көрсетпелер>> атамасындағы усыныс китапшасының көп пайдасы болатуғынын атап өткенимиз орынлы.
            Қарақалпақстан аймағы ықлым ҳәм топырақ шараяты бойынша  боян өсимлигиниң раўажланыўына оғада қолай. Қарақалпақстанда жетистирилип атырған боян тамыры өними өзиниң сапасы бойынша дүньялық масштабта ең жоқары орынларда турады. Дүньялық базарда бул өнимге болған талаптың жыл сайын артып барыўы буннан былай да тараўды раўажландырыўға кең мүмкиншиликлер жаратып беретуғынына исенемиз.

Даўамы бар.

Дәнияр БЕЛАСАРОВ.

t.me/kketnografiya

Оның мелодиялық диапазоны да айтарлықтай кең болмайды. Ол квинта көлеминде ғана болады. Қосықтың намасы қысқаша еки бөлекшеден ибарат. Дәслепки бөлеги, тийкарынан  алғанда еки сес айланысында (фа, соль) ғана тәкирарланып жүреди. Екинши бөлегине келгенде мелодия раўажланып "до" нотасы екинши октаваға шекем болады. Қыссахан қосықларының мелодиясы өзине тән әжайып ырғақта триолбер, фаршлагалар арқалы атқарылады"

             Қыссаханлық жанры халық поэзиясында қандай әҳмийетли орын ийелесе, музыкалық фольклорда да сондай баҳалы әҳмийетке ийе. Өйткени, ҳәр бир қосық өзиниң ҳаўазы менен жарасықлы.
         Дәстан ҳәм шығармалар жоқарыдағыдай жыраў, бақсы, қыссаханлардың атқарыўында атадан балаға өтип, таза сөз бенен байып, бизиң заманымызға шекем жетип келген.

К Ө К   К Ө Й Л Е К

     "Саўыт нағыс" деген атама алған,
       Отыз түрли нағыс ойылған саған,
        Ең шебер деген қыз бес жыл тоқыған,
        Баҳасы бес сыйыр болған көк көйлек.
        Елпип есип еркинликтиң самалы,
        Миллийлигимиздиң келди заманы,
        Сүйсиндирип дуйым журтты тамамы,
        Қайтадан дүньяға келдиң көк көйлек.
           [Шайыр Г.Нурлепесова. "Көк көйлек"]

        Көк көйлек халқымыздың мақтанышы ҳәм миллий қәдириятымыз болып табылады. Қарақалпақ халқы ҳаял-қызларының көк көйлеги халқымыз қол өнериниң ең жетилискен үлгилерин өзинде жәмлеген ҳәм басқа ҳеш бир халықта ушыраспайтуғын бийбаҳа мийрасымыз саналады. Көк көйлек үлгилери әсирден-әсирге өтип, бүгинги күнге шекем музей экспонатлары қатарында сақланып келген болса, соңғы жылларда он бармағы ойылған шебер қызлар тәрепинен заманагөйлестирилип турмысымызға енип киятыр. Бурыннан ең шебер қыз бес жылда кестелеп тоқыған көйлек дәўиримиз жетискенлиги менен Қарақалпақстан Республикасы <<Өнермент>> баслығы Айзада Нурымбетованың басшылығында заманагөй үскенелер жәрдеминде алты айда тоқып питкерилетуғын болды. Қарақалпақ ҳаял-қызларының бес кийиминиң бири саналған көк көйлектеги миллий нағысларды тоқыў арқалы қыз балалар сабырлылық, зейинлиликке тәрбияланған.

         Халқымызда қызлар сегиз-он жасларынан баслап кесте тоқыўға үйретилген. Буған аўыл-елдиң жасы үлкенлери де итибар берген, келиншектиң себиндеги усындай буйымлары арқалы да оған баҳа берилген. Сонлықтан да халық арасында "алты жастан басласаң асырарсаң,жети жастан басласаң жетирерсең",--деген даналық гәп бар. Себеби,сеп жыйнағанда бес кийимин, қара үйдиң безеўде қолланылатуғын тутыныў буйымларын қызлар өз қолы менен кестелеп турмысқа таярланған.

          Әдетте, көк көйлек---қарақалпақ ҳаял-қызларының той көйлеги есапланып, ҳәр бир қыз оны кийиўди әрман еткен. Көк рең--бултсыз, тыныш ҳәм ашық аспанымыздың нышаны. Оны кестелеўде дарақ, сырға ҳәм саўыт нағыслары пайдаланылады. Нағыслардың ҳәр биринде терең мәни бар. Ҳаял-қызлардың өмир даўамшылары екенлигин сәўлелендириў мақсетинде өмир дарағын кестелеген. Ол әтирапы перзентлерге толы жулдызлы аспан мәнисин де билдиреди. Шаңарақтың дарақтай өнип-өсиўи ушын тилеклеслик тымсалы болып хызмет етеди. Сырға нағысы--ҳаял--қызлардың гөззаллық тымсалы, көкирекке оқ өткермеў мәнисин билдириўши саўыт нағысы--ийесин тил-көзден, жаман нийетлерден сақлап турыўға тилеклеслик мәнисин береди. Нағыслардың ҳәр бири терең философиялық мәниге ийе болып, үш хызметтиң---кийим, тил-көзден сақлаўшы ҳәм халқымыздың тарийхы, мәденияты, күнделикли турмыс тәризи, дүньяға көз қарасын сәўлелендириўши ўазыйпаны да атқарған. Соның ушын да көк көйлек туўралы қосықлар дөретилген. Ҳәзирги күнде қайта тикленген үрп-әдетлеримиз бенен дәстүрлеримиздиң, бай мәдений мийрасларымыздың өсип киятырған жас әўладлар тәрбиясындағы әҳмийети үлкен.

Б О Я Н

БОЯН~елимиздиң бийбаҳа байлығы. Қарақалпақ аймағы тәбияты оғада гөззал ҳәм баҳалы ресурсларға бай. Боян тамырынан көплеген дәри-дәрмақлар алынады, сонлықтан Қарақалпақстандағы әҳмийетли дәстүрий ҳәм турақлы экспорт өними болып табылады. Боян жабайы өсимлик болса да, оны қолдан егип мәденийлестириўге де болады.

Соңғы жыллары үлкемиз аймақларында жер асты ҳәм жер үсти тәбийғый байлықларын изертлеўге, байлықлардан халық хожалығында утымлы пайдаланыўға үлкен итибар қаратылып атыр. Бул жумысларда дүньялық илим жаңалықларынан ҳәм ҳәзирги заман өндирис технологияларынан пайдаланыўға жетерли дәрежеде мүмкиншиликлер жаратылған. Тәбийғый байлықларды қорғаў, оларды адамлардың ийгилиги, журтымыздың экономикасының барған сайын раўажланыўы ушын жумсалыўын тәртиплестириў ислери арнаўлы нызам ҳәм норматив ҳүжжетлер менен беккемленген.

       Қарақалпақстан Республикасында узақ жыллардан бери, яғный 1962-жыллардан баслап өними [тамыры] шет еллерге экспорт етилип киятырған бояншылық тараўының бүгинги жағдайы көз қуўандырады. Қарақалпақстанның қайсы аўылына барсаңыз да жол бойында жап-салма ырашларында, суў салмаларда, тоғайларда, дақыллар егилген атыз бойларында ырғалып турған боянлықларды көриўге болады. Көпшилик боянды шарўа маллары ушын пайдаланыўға болатуғын от-шөп өсимлиги деп түсинеди. Бирақ, боянның тамыры әллеқашан үлкемиздеги дәстүрий ҳәм турақлы экспорт өними, халқымыздың миллий байлығына айланды. Дүньяның көплеген мәмлекетлеринде боян өсимлигиниң тамыры ҳәм пақалына болған қызығыўшылық жүдә жоқары. Буның себеби неде? Илимий-тарийхый дереклерде Қытайда боянның тамырының әжайып қәсийетлери ҳаққында, бизиң эрамызға шекемги 4000 жыл бурын адамлар билген. Шығыстың уллы данышпаны Әбиў Әли Ибн Синаның мийнетлеринде боян тамырының медициналық әҳмийетин ҳәтте женшень тамырына теңлестиреди. Ҳәзирги дәўирде боян тамыры, оннан алынатуғын түрли химиялық бирикпелердиң ҳайран қаларлық қәсийетлери жаңадан ашылмақта.

        Илимий дереклерде боян тамырынан алынған затлар, бирикпелер адам организмин ҳәр тәреплеме беккемлеў, қуўатландырыў ҳәм жасартыў қәсийетлерине ийе екенлиги туўралы мағлыўматлар бар. Медицинада усы бирикпелерден таярланған дәри-дармақлар лорингит, өткир ҳәм турақлы пневмония, бронхит, туберкулез, көк жөтел, гастрит, асқазан ҳәм ишек жаралары, геморрой, өт ҳәм баўыр кеселликлери, жүрек-қан тамыр, аллергиялық ҳәм басқа аўырыўларды емлеўге пайдаланылады деп көрсетилген. Боян тамыры өнимлери темеки, азық-аўқат, химия, реңли металлургия тараўлары ҳәм бураўлаў жумысларында кең пайдаланылады. Дүньялық шийки  зат базарында жылдан-жылға боян тамырына болған зәрүрликтиң артып барыўы, тамырындағы халық хожалығы ушын керекли, қәсийетли затлардың көп болғанлығынан келип шығып отырғанлығы мәлим.
           Илимде бул өсимлик Glycyrrhiza qlabra L~ қәдимги боян (солдока обыкновенная) деп аталады. Орайлық Азия регионы аймақларында боян  өсимлигиниң тарқалыўы ҳәм морфобиологиясы илимпазлар А.И.Гладышев, А.Б.Бахиев, П.К.Закиров, Б. Б. Кербабаев, А.И.Исамбаев ҳәм басқалар тәрепинен үйренилген.

Бурынғы аўқам дәўиринде Қарақалпақстан Республикасында боян тамырын таярлаў менен <<Қарақалпақбоян>> агросанаат өндирислик бирлеспеси шуғылланды. Бирлеспе ҳәзир <<Қарақалпақбоян>> ашық акционерлик жәмийети болып қайта дүзилди ҳәм кәрхана боян тамырын жыйнап, оны экспортқа жиберип киятырған аймағымыздағы бирден-бир хожалық жүргизиўши субъект болып есапланады. Кәрхана 12534  гектар майдандағы боянзарлықлардан  тамыр  жыйнаў, тамыры жыйнап алынған майданларда жаңадан боянзарлықларды тиклеў, жыйналған тамырларды (тиккелей) экспортқа Қытай, Россия, Кореяға жиберип, усы еллердиң ири фирмалары менен бирге ислесип атыр.
    
        <<Қарақалпақбоян>> ашық акционерлик жәмийетине 1996-жылы Испанияда дүнья жүзи бойынша боян тамырының сапасы бойынша <<АЛТЫН ПЛАТИНА>> жулдызы тапсырылды.
        Боян тамырының экспортлық шийки зат өнимлери сыпатындағы әҳмийетиниң артыўына байланыслы соңғы жыллары республикамызда боян тамыры менен шуғылланыўшы <<Кегейлибоян>> Өзбекстан--Австрия, <<Шымбай-Ланвуд>> қоспа кәрханасы сыяқлы ири кәрханалар ҳәм олардың бөлимлери пайда болды.
         Шымбай районында <<Шымбай-Ланвуд>> қоспа кәрханасына қараслы боян тамырынан таяр өним [тамыр унтағы, глицирризин қышқылы концентраты) ислеп шығаратуғын жаңа технологияда жумыс ислейтуғын завод иске қосылды.

<<Қарақалпақ ҳаққында сөз>>
[Даўамы~2]

t.me/kketnigrafiya

Себеби, таң атса түңликти ашып жақты түсиретуғын да, күн ысыса түңликти жаўып, көлеңке түсиретуғын да, жатарда түңликти жаўып үйди қараңғылайтуғын да бақан есапланады.
         Усындай әҳмийети ушын ба ямаса қарақалпақларда ағаш материалларының кемлигинен бе, бақанға халық жүдә ҳүрмет пенен қарайды, жүдә абайлылық пенен услайды. Хожалық қурыўға таярланып атырған жас келиншеклерди де усыған үйретеди. Қарақалпақ халқында ески дәстүр бойынша келиншектиң беташары:

      Үй сыртына мал келсе,
      Бақанлама келиншек,
      Бақаныңды сындырып,
      Қақаңлама келиншек,---деп басланады.

Барлық қәдеси менен тигилип, безенип үскенеленген үйди "отаў" деп атайды. Отаў атамасы қарақалпақларда кең мағынада қолланылады. Булардан тысқары, қара үйдиң жүдә әпиўайы, көлеми бойынша отаўдан кишилеў ҳәм пәс, үлкен безеўди талап етпейтуғын түри бар, оны "жолым үй" деп атайды. Ерте заманларда адамлар қара үйди таба алмай, үйдиң керегесин қурастырып, үстин табылған зат пенен бастырып оңысық қылған. Буны халықта "ылашық" деп атайды. Отаў да, ылашық  та халықтың турмысына ерте заманлардан кирип келген, дәстан ҳәм толғаўларда да ушырасады.
Мысалы:

         Алмабас, қуба үйрек, соналы ғазлар,
         Ушса ғарқылдасып, көлди жандырар,
          Ақ отаў ишинде отырған қызлар,
          Сүйсең додақынан тилди жаздырар,---
деп, "отаў" атамасы, тоқ турмыстың, шадлы өмирдиң, ўақтыхошлық пенен бир қатарда гезлеседи.
        Қара үй халықтың тийкарғы турақ жайы болған, онда қыста да отырған. Бирақ, сыртын шеңгелден, қамыстан ямаса жыңғылдан ислеген қора менен қоршаған. Бул қора, қара үйге қатты самалды жибермеў ушын.

Қара үйдиң ортасы от жағыўға бейимлестирилип, төрт мүйешли етип қазылған, оны "ошақ" дейди. Дөгерегине 4-5 сантиметр енликтеги тақта қағылған, оны "алақшын" деп атаған. Оның ортасына от жағылған. От жағыларда түңлик ашылған. Хожалықтың ағзаларъы ошақты айланшықлап отырып жылынған. Буннан тысқары үйдиң кирер жериниң оң тәрепи үйдиң ҳаял-қызлар отыратуғын бөлими болып, сол жерде қазан асыў ушын ылайдан соғылған екинши ошақ болған. Оны "қазан ошақ" ямаса "тандыр ошақ" деп атайды.
         Жазда қара үйди тигип өзиниң шарўашылығына қолайлы жерде адамлар бөлек-бөлек отыра берген. Бирақ, қысқа қарай отырықшы бир аўыл болып, ямаса бир уруў болып, уруў басшылары, бийлери, байлардың қалаларында қыслаған.

       Тәртип бойынша ҳәр қандай қара үй үш бөлимнен ибарат болады. Үйдиң кирер жери--үйдин "шеп тәрепи" деп аталып, бул ъаял-қызлардың бөлеги есапланған. Бул негизинен асхана хызметин атқарып, үйдиң дәскелери усы жерге жыйналған. Ал, үйдиң кирер жериниң шеп қапталы үйдиң "оң жағы" деп аталып, ҳүрметли, сыйлы орын есапланған. Бул жер азада тутылған, онда тек қонақлар отырған. Есиктиң туўрысы--үйдиң "төри" деп аталады. Төрде еркек адамлар отырған.
        Үйдиң усылайынша бөлиниўине байланыслы үй-үскенелери [үй тутыныў затлары] ҳәм қазан-табақлар белнили бир тәртипте жайластырылған. Мысалы, үйдиң "шеп тәрепинде" ылайдан исленген ошақ болған. Онда аўқат писирилген. Аўқат шойыннан исленген қазанда асылған. Қазан алты яки он еки қарыс болып, шаңарақтың үлкен яки кишилигине қарай қолланылған. Қазанға ағаш қақпақ бастырылған. Аўқат исленгеннен кейин ағаштан исленген түбелекке түсирилген. Түбелек ошақтың түбинде турған. Оннан арыда, иргеге жақын жерде сабаяқ турған. Сабаяқ ағаштан исленген стол сыяқлы буйым. Тийкарғы ўазыйпасы торақ салынған тулыпты ызғардан сақлап турыў болған. Сабаяқ ярым метр бийикликте болып, үстине торақ салынған тулып қойылса, астына қазан-табақ жайластырылған. Сабаяқтың үстинде керегениң басына илдириўли керги турған. Керги жүннен  нағысланып тоқылған. Оның ишинде қасық-табақлар турған. Барлық қасық-табақ кергиге салына бермеген, гейпара ўақытлапда керги қара үйдиң безеўин де атқарған. Бундай кергилер қара үйдиң тғринде турған. Қасық-табақ салынатуғын керги менен бир қатарда, кергиниң басына майқабақ, аўыз қабақ, шанаш, кепкир усаған үй дәскелери илдирилген. Май қабақ--суў тасыйтуғвн суў қабақтың кишкене түри. Оған тек май қуйып қойылған. Аўыз қабақ суў тасыйтуғын бөлимине шекем кесип алынған қабақ болған.

Қабақтың аўыз қабақ аталыўы да усыннан шыққан.

Бул қабақ сүт қуйып қойыў ушын арналған. Аўзы кесип алынған үлкен қабақлардың түби ғәлле сақлайтуғын ыдыс хызметин де атқарған. Шанаш--белгили қой жанлықтың терисинен исленип, аўыз бети жиңишкелеў тигилген қалта. Оны ун, сөк, гүриш ҳәм тағы басқа усындай затларды сақлаўда пайдаланған. Шанаштың сырты нағысланып, қара үйди безейтуғын затлар қатарына кирген. Кепкир--кишкене темирден исленген, жергиликли усталар тәрепинен соғылған. Оны палаў асқанда, баўырсақ писиргенде қоланған. Буннан басқа қазан табақлар қара үйдиң ҳаял-қызлар бөлегинде турған.

        Қара үй үскенелери үйдиң қалған еки бөлегине жайластырылған. Қара үйдиң төри менен ҳаял-қызлар бөлегиниң аралығында сандық, сандығы болмаса арша турады. Егер бир үйдиң сандығы да, аршасы да болса, арша үйдиң төри менен оң тәрепи--қонақ отыратуғын бөлегиниң аралығына жайластырылған. Сандық та, арша да жергиликли усталар тәрепинен исленген, сол жерде жасаўшы уруўлардағы бар нағыслар менен сырлап нағысланған. Арша да, сандық та хожалыққа керекли майда затлар турады. Бирақ, қарақалпақлардың басым кғпшилини ушын характерли нәрсе, баплық хожалықта дерлик сандық болған, арша айырым қурғын хожалықларда ғана болған. Сандықтың үстине қаршын, оның үстине боғжама қойылады. Үстинк болса үйдиң барлық жүги жыйналады.

          Қаршын---бет жағының узынлығы бир ярым метр, ени ярым метр шамасындағы кишкене  ғалы. Оның екинши тәрепине усындай узынлықта ҳәм кеңликте шал қурылады. Үстиңги жағы ашық болады. Ашық турған жериниң ернегине еки жағынан қызыл жыңғылдан қаршын менен тең узынлықта ҳәм кеңликте, орта жуўанлықта сыйдам жыңғыл бекитиледи. Қаршынның ишине керекли зат салынғаннан кейин жип арқалы еки жыңғыл ағашты тартып байлап бекитиледи. Қаршында көбирек гүзли-бәҳәр кийетуғын кийим--кеншеклер турады.
        Боғжама~узынлығы-ени 3-4 метрден кем болмаған шал-алаша есапланады. Оны зат қойыў ушын да пайдаланады. Әсиресе, боғжамаға қонақ келгенде төселетуғын кийиз салынып қойылады. Оның ушын боғжаманы жайып, кийизди бүклеп, оптасына қояды. Соң боғжама менен орайды. Сыртынан еесиз нағыслы қур ямаса боялңан жүн жип пенен байлайды. Соң қаршынның  үстине апарып жыйнайды.

        Қара үйдиң керегесиниң басында белгили бир орынға қоржын илип қойылады. Қоржын ғалыдан исленген, кишкене еки жақлы сумка [қалта]. Ҳәр қалтаның аўзын жүннен тоқылған жиптен исленген илмек пенен биринен-бирин өткерип алыў жолы менен бекитиледи. Илмеклери "гүржи" деп аталады. Қоржын әсиресе, дүзге шығыўға, базарға барыўға қолайлы мүлк.

         Қарақалпақлардың үй-үскене затлары, қазан-табақлары бурыннан киятырған, қарақалпақлардың хожалық турмысына бейимленген қәддинде усы ўақытқа шекем сақланған. Буны көбинесе аўыллық жерлерде көриўге болады. Үй-үскене затлары: арша, сандық, сабаяқ, қаршын, боғжама, керги, пөстек, шарық, шығыршық, уршық, келеп ағаш, тас шыра, балта, бел, орақ, шөккиш, қоржын, шелек, шот, бурғы, қашаў, қап, бойра, себет, қайгы, қырықлық, қазае, қақпақ, түбелек, самар [керсен], табақ, бадыя, зерен, тостаған, қырма, шғмиш, қасық, гүби, пискек, атлаў, гүзе, аўыз қабақ, суў қабақ, май қабақ, қарын, тулып, самовар, қара қумған, мыс қумған, қазан пышақ, келсап, дигирман, елгезер  [елеўиш],  кепшик, шанаш, астақта, оқлаў, тикеш, рәпийда, дәскер, тутқыш, темир қырғыш, балық қырғыш, дасмал, көсеў, әтөшкир ҳәм тағы басқа да усындай затлардан ибарат. Бул буйымлардың ҳәр бириниң турақлы ўазыйпасы болып, ҳәр бир хожалықта болыўы шәрт болған. Бул дәскелердиң үй ишинде ҳәм сыртында турақлы орны болған.
  
        Даўамы бар.

Дәнияр БЕЛАСАРОВ.

t.me/kketnografiya

#тарийх

ҚАРАҚАЛПАҚ ҲАҚҚЫНДА СӨЗ

                <<Қарақалпақ дегенде,            бул мийнеткеш халықтың өзине        тән қәсийетлери,  елди ел, журтты журт ететуғын пазыйлетлери туўралы айтқанда, ең дәслеп, бизи көз алдымызда өзини узақ тарийхы даўамында көп азап-ақырет, қырғынларды басынан кеширген, қаншадан-қанша аўыр жолларды басып өткен, шыдамлы ҳәм баўыры кең, мәрт халық келбети пайда болады>>
                                 Ислам Кәримов.

            Қ А Р А  Ү Й

       Ерте заманлардан-ақ тийкарынан жер егип, отырықшы турмыс кеширген қарақалпақлардың турақ жайы қара үй болды.
        Улыўма, қара үй халықтың дәстүрине кирген турақ-жайы есапланады. Қара үйдиң ҳәзирге шекем қарақалпақларда кеңнен қолланылыўы усының менен дәлилленеди.
          Қара үйди усталар соққан, оны халықта "үйши" деп атаған. Бул атақлы кәсип болған. Үй тийкарынан төрт, алты ҳәм сегиз қанатлы етип соғылған. Үйдиң төрт ямаса алты қанатлы болыўы материаллық мүмкиншиликтен келип шыққан. Неше қанатлы үй болса да, бәри бир,  ҳәр бир үй, үйдиң тийкарын қурайтуғын керегесинен, оның басына уўық баў менен бекитилетуғын уўығынан, оның үстине қойылатуғын шаңарақтан, үйдиң ергенегинен, ергенектиң үстиңги тәрепин бекитип туратуғын маңлайшадан ҳәм астыңғы тәрепин бекитип туратуғын табалдырықтан ибарат болады.

Қара үй тоғайда өсетуғын майысқақ ағаштан исленеди. Оны "үй тал" ("тоғай тал") деп атайды. Бирақ, үй тал ҳәммеге жете бермейди. Сонлықтан да айырым жағдайда қара талды геллеклеп, соннан шықтан нарттан да қара үй исленеди.

        Қара үйдиң керегеси, үш тәрепи сүйирленген бир қатар жиңишке ағаштың үстине, қыясына екинги қатар қойылған ҳәм ағашлар бири екиншисине тийген жеринен тесилип, қой териси таспасы менен бекитилген бир қанаттан (қанат~қара үйдиң ҳәр бир керегесин "қанат" деп атайды) ибарат болады. Еки ағашты тесип өткерилген қам таспа терини керегениң "көги" деп атайды.
         Кереге үй тигилерде енине қарата жайылады. Үй жығылып жыйналарда кереге қысылады. Көлем кеңлиги узынына кетеди.
       Үйди тигерде, кереге жайылғаннан кейин ҳәр бир қанат бир-бири менен жүннен исленген жиңишке дизбе қур менен беккем оралып байланады. Уўықтың ушы шаңараққа барып киреди. Уўықтың бас жағы ярым ийилген қадалардан ибарат болып, үйге гүмбездей сән береди. Шаңарақ~ийилген тоғын болып, оның төменинде уўықтың басы кирип туратуғын тесиклери болады. Шаңарақ үйдиң уўықларын жоқарыдан бириктирип услап турады. Шаңарақ тоғынының үстинги ернегинен бирин-бири кесип өткен, ортасы иймейген төрт-бес қада суғылған. Бул қадалар бириншиден шаңарақты беккем услап турса, екиншиден оның иймеги үйдиң ишине, дүңкийген тәрепи үйдиң сыртына (жоқарыға қарап) үйге айрықша сән береди.
         Үйдиң керегеси сыртынан, орта белинен қырық елиў сантиметр енликтеги нағыслап жүннен исленген қур менен қатты тартылады, оны "ақ басқур" деп атайды.
         Ақбасқур менен тартыў шәрт емес, таппаған адам арқан менен де байлап қояды. Бирақ, не менен байласа да, керегениң сыртынан байланыўы шәрт. Сондай-ақ, уўықтың керегеге бекитилген жериниң жоқарылаўынан, уўықтың ярым иймейген жеринен, екинши сондай қур менен байлайды, оны "қызыл басқур" деп атайды. Бул да үйге сән бериўи менен бир қатарда, үйдиң уўықларын беккем услап турады.

         Үйдиң уўық бөлими жүннен бастырылған, үйге бейимленген кийиз бенен жабылады, оны "үзик" деп атайды. Шаңарақ бөлими де шаңараққа жабыўға бейимлестирилген айрықша кийиз бенен жабылады, оны "түңлик" деп атайды. Үйдиң аўзына ағаштан ойып [нағыслап] исленген ергенек қойылады. Ергенектиң үстинен нағысланған шийден тоқылған есик жабылады. Керегениң сырты жақсы тоқылған ший менен  қоршалады. Керегениң белинен, шийдиң сыртынан қатты етип арқан менен тартылады, буны "белбеў" деп атайды. Усының менен үйдиң тийкарғы қурылысы питеди.
         Үйди безеў ушын ҳәр түрли нәрселер пайдаланылады. Бирақ, бул жүдә шәрт емес, ҳәр ким өзиниң жағдайынан келип шығып үскенелейди, көркемлейди. Үйден айырылмайтуғын нәрсениң бири, үйдиң түңлигин ашып  жабатуғын үш метр шамасындағы, басы аша ағаш есапланады. Оны қарақалпақ халқы "бақан" деп атайды. Бақансыз үй болыўы мүмкин емес.

<<Қарақалпақ ҳаққында сөз>>
t.me/kketnografiya

Ана тилим-дара тилим!

Мақтанды
Биреў...
Баламның
Тили шыққан
Орысшада
Базы биреўлердиң
Кытайшада
Биреў  айтты,
Инглизше
Әне қалас ...

Ойдан-ой жүйрик
Кеттим тереңге
Бабам не деген
Көреген,
Билеген еди...
Сонша көшиўлерде
Жалаң аяқ
Суў кешиўлерде,
Ойларда,
қырларда
Небир шөллерде
Халық даналығын
Алып өткен
Қәлиблерде
Кеўиллерде
Тиллерде,
Дәстанларын
Айтысларын
Жаңылтпашын
Жумбақларын,
Хәййиўлерин
Термелерин,
Толғаўларын,
Жырғаўларын
Санасына
Қуйып жеткен,
Гуңиренткен ,
Қобызларын
Көк титиреткен
Жаўынлатқан,
Даўыллатқан
Шыңқобызын
Шырылдатқан
Шыңғырлатқан
Қыз әрманын,
Сыңғырлатқан
Сөйткен бабам
Дана еди,
Намыс-арын
Алып өлген
Дара еди.

Тилим қайдасаң?
Арым қайдасаң
Ҳәййиў қайдасаң
Бир әжеп жайдасаң
Айтыс қайдасаң
Шертис қайдасаң?
Зым-зым...
,,Арқадан келген арқар
Жақсы адам менен сөйлессең
Қумарың тарқар"
Қайдасаң?
Сөйлеспес ҳешким,
Гүм-гүм...
Жумбақ қайдасаң,
Шешим қайдасаң?
Жым-жым...
Дың-дың...
,,Сайрайды да,йошады"
Тилим қайдасаң?!
Жаңылтпаш қайдасаң?
,,Ядлап тақмақ
Ядқа айтсақ
Ядқа тақмақ
Ядла тақ-тақ"
Сөйтип тилим
Шықпадыма
Тутлықпадық...
Гуң-гуң...
Әкемниң дизесине қонып
Еситер едим әжеп қосық
,,Қыран қустың баласы
Қыяда болар уясы
Қыяға қарай сел барса
Қыйналып желер анасы
Ҳәңңай ҳәңңай ҳәңңай-ә-ңай..."
Атамның жырғаўы
Басын ырғаўы
Еле көз алдымда
Еле ядымда...
"Алашартақ
Қырман ортақ
Қырманыңнан бермесең
Қыран шатақ!"
Кемпир апамның
Мехрибанымның
Мийиме қуйғанлары,
Жаңлап тур,
Бир өмир
Мәңгиге
Сабақ болажақ,
Кеуиллеримде
Сайрап тур.
"Бир- бас бармақ
Еки-балан үйрек,
Үш-ортан терек,
Төрт-шүлдир шүмек,
Бес-кишкентай бөбек!
Бас бармақ-малға барар,
Балан үйрек-аңға барар,
Ортан терек-отынға барар,
Кишкентай бөбек-үйге қарар!"
Мойынға алғанбыз,
Жаслайымыздан,
Үкиден ойып,
Суўды алғанбыз.
Жүнди түтип,
Кийиз басқанбыз.
Бас бармақ атанып,
Оңға,
Қырға,
Шапқанбыз...

Әкемниң халалайы
Әкемниң булалайы
Дәўлет басы едим
Ата-анамның
Қызалақ болсамда
Артық көрер еди
Журттың алпыс
Улынан.
,,Алағат булт ай болмас
Алаң кеулим жай болмас,
Алты улыстың баласы
Алпағыма сай болмас
Ҳәңңай, ҳәңңай, ҳәң-ә-ай..."

Анам берген
ақ сүтин
Ақлай алдымба
Жүзин жарқын етип,
Қыз сақлаған,
Ғәрип  анама
Ел-халқымның,
Ата-енемниң
Алтын қудағай
Тажын
Кийдире алдымба?
Ақ бесикке таянып
Анам ҳәййиў айтқан,
Қолым анам сийнесинде
Кеўилим балқып
Уйықлап кетер едим
Ҳәййиў мәргиясында
,,Аллай-аллай алтыным-ай,
Алтыннанда артығым-ай
Айналайын гүмисим-ай,
Айында писер жемисим -ай ,
Ҳәллай-ҳәллай,ҳәллалай"
Ҳәййиў, ҳәййиў, ҳәййиў,
Жигер берген еди
Журек берген еди
Сезим берген еди
Төзим берген еди
Әкем түйе болған
Бизлер
Мине-мине
Жаўыр болған...

,,-Әнекей сыйыр.
-Мө-өө!,-дейди
-Минекей,түйе.
-Бө-өө!-дейди"
Мәспиз....
Әкем нағыз
түйе еди,
Төрт қыз,
Төрт ул
Есапсыз ақлық
Ата түйеге
Әке түйеге
Минген едик
Шын мәнисинде

Устазым оқытқан
Тоқытқан
Ядлатқан
Келешекти
Аңлатқан
Қолға китап
Услатқан
Бир өмир
Қарыздарман
Дегенмен сонда
Ҳәм бүгин
Ертең...
Көзим ашық
Кеўлим сергек
Қәлбим ояў
Таза
Гириштей аппақ
Онда бабамнан қалған
Битиклер
Сиңдирилген еди...
,,Жел-жел есер,жел есер
Егизлей берсе,төл өсер,
Еңбеклей берсе,төл өсер,
Сағасы булақ суў тасар
Тәрбия менен гүл өсер,
Сөйлеў менен тил өсер"
Ах,нетейин,нетейин,
Басымды алып
Кетейин
Бүгин тилди умытсақ
Кеширер мекен қара жер
Кеширер мекен Ана-Жер!
Кеширерме екен бабалар
Кеширерме екен даналар!
Ана- тилим
Байлығым
Суў астында
Маржаным
Қәлбиме сақлап кетермен.
Бир сөзине қыянет
Бир сөзине өзгерис
Ете көрме!
Сап ҳалында
Урпаққа
Жеткер,
Өткер,
Адамзат!

Оралхан Сапапова

Жүдә майда сымлардан қаслы билезиктиң еки ернегине, жумалақ түймениң бириккен ортаңғы бөлегине, ҳәйкелдиң ортаңғы бөлегиндеги қаслар арасындағы бослықларға 8 саны түсирилген "Қумырысқа бел"  нағысы, басқа да геометриялық нағыслар исленеди. Бул  зергерлик өнериниң нәзик жумыслары болып табылады.

       Турымбет устаның [А. Алламуратов. "Мәңги мийрас", Нөкис, <<Билим>>, 1993-жыл]  айтыўына қарағанда буны былай ислейди: кишкене гүмис бөлегин алып, оны жийдениң ағашынан алынған көмирдиң ишин тесип салады. Отқа салып түтик, най арқалы үрлеп қыздырады. Ериген гүмис майда жумалақ болып шығады. Оны оттан алып, сандалдың үстине қойып, бәрин бириктиреди. Сөйтип жумалақ түймеге дәнекерлейди. Әдетте, жумалақ түйме менен жалпақ түймелер кестеленген өңиршеге тағылады. Гейпара мағлыўматлар бойынша бир қыз-келиншекте 10 ға жақын жумалақ ҳәм жоқарыдан төменге қарай дизилген 5-6 жумалақ ҳәм жоқарыдан төмен қарай дизилген еки қатарлы жумалақ, еки қатарлы жалпақ түйме болады.

        Музейлерде сақланған өңиршелерде бир қатар етип аралас дизилген 5-6 жумалақ ҳәм жалпақ түймелер ушырасады. Гейбир өңиршеге түйме менен аралас шар түймелер де тағылған. Өңиршелерге тағылған түймелердиң саныолардың орналасыўындағы тәртиптиң умытылғанын ямаса ҳәр жерде әдептен ақ ҳәр түрли дәстүр болғанын көрсетеди. Өңирше тийкарынан қызыл ҳәм қара ушығадан тигиледи. Кестениң үстине ҳәр түрли етип қатарланған жумалақ ҳәм жалпақ түймелер, хан теңгелер, шытақлар дизиледи. Олардың дизилиў санында, қатарында белгили бир қатаң қағыйда жоқ.

Әмет зергердиң жумалақ түймелер және өңир мрншақ ислеген қәлиплери ағаштан исленген. Ағашлардың иши дөңгелек етип ойылған. Оған гүмис қаңылтырды салып шөккишлейди, қорғасынды тығып сыртынан урған соң гүмис қаңылтыр ярым шар формасына енеди. Соң оның сыртына нағыс салынады. Ярым шар тәқилетли жумалақ шардың бөлегине, өңир моншаққа, ала қайыс жүўенниң ғуббасына, қоңыраўына нағыс ойыў оңай болыўы ушын оның ишин жумсақ қамыр менен толтырып қоятуғын болған. Қуўрайдан алынған желим менен дәстелерди женшип "қамыр" ислеген. Кебиңкирегеннен кейин бундай "қамыр" формасын жойытпайтуғын, бирақ, гүмис қаңылтырға нағыс ойғанда, ол әсте ойылатуғын болған. Безениў буйымларының ҳәммесин қәлипке салып ислеген. Бул жумысты өнимли етеди және нағыслар тегис шығады. Нағыс ойылған қәлиптиң бетине гүмис қаңылтырды қойып, қыйып, үстине қорғасын салынады. Шөккиш пенен урған сайын қорғасын гүмис қаңылтырдың астындағы ойықларға қысып апарылады. Сөйтип гүмис қаңылтырдың үстинде нағыс пайда болады. Бул усылда барлық түрдеги шытақлар, билезик, түймелер исленеди. Ойма нағыслар өткир темир менен шөккишленип салынады.
         Ҳәзирги күнде узақ тарийхқа ийе усындай безениў буйымларымыз музейлерде тамашагөйлердиң дыққатына ылайық болып келмекте.

Дина ИСТЕЛЕЕВА
И.В.Савицкий атындағы көркем өнер музейиниң илимий хызметкери.

t.me/kketnografiya

#этнография

ЖАЛПАҚ ҲӘМ ЖУМАЛАҚ ТҮЙМЕЛЕР

        Халқымыздың ески дәўирден баслап бүгинги күнге шекем миллий мийраслары болып келген безениў буйымлары арасында ең көзге тасланатуғын безениў буйымлары--бул ҳаял-қызлардың көкирек безениў буйымлары болғае. Ҳәр қандай халықтың өзине тән өзгешелиги миллий кийимлери менен бир қатарда миллий тағыншақларынан да анықланған. Музейде сақланып атырған безениў буйымлары оғада көп болғаны менен олар өзлериниң дүзилиси, безелиўи менен айрықша
         Бүгинги тема көкирек безениў буйымлары ЖУМАЛАҚ ҳәм ЖАЛПАҚ ТҮЙМЕниң өзине тән тарийхы, ислениў техникасына бағышланған. Бул түймелердиң ҳәр бир ҳаял қызға көрик бағышлайтуғын безеги бар, сонлықтан, ҳәр бир қыз келиншекте жумалақ түйме менен жалпақ түйме қатар жүрген ҳәм тағыў дәстүр болған.
       Зергерлик өнери ҳәр бир халықтың этнографиялық өзгешеликлерин белгилеўде айрықга әҳмийетке ийе. Себеби, ҳәр бир зергерлик буйымлардың көриниси, нағыслары ҳәм ислениў усылы бойынша бир-бирин қайталамайтуғын миллий өзгешеликлерди тийкарынае көкирек безениў буйымларынан ушыратамыз. Олар өзлериниң дүзилиси, қымбат баҳалы таслары, нағыслары иенен кескин ажыралып турады. Көкирек безениў буйымларын зергерлеримиз күтә шеберлик пенен ислеген ҳәм ҳәр бир нағыс үлгилерин ислеўге айрықша дыққат берген.

         Көкирек безениў буйымларынан жас қызларымыз қыз ҳәйкел, айшық, мой тумар, илгек түйме, қарсы илгекти 12-13 жастан баслап тағып жүрген. Ер жеткен қызлар той--мерекеге барғанда ҳәйкел, жумалақ түйме, шар түйме гилт шалғыш, өңир моншақтан туратуғын тағыныў затларының ҳәммесин тағып жүрген. Ҳәйкел, өңир моншақ, шар түймедеги майда қоңыраўлардың, силсинелердиң сыңғырлаған сести, қыз-келиншеклердиң салдамлы жүрис-турысына нама қосып турғандай мерекеге әжайып сән берип турған.

Дәслепки ўақытлары түймелер тек жағаны илдириў ушын ғана пайдаланатуғын болса, кейин ала безениў буйымына айланып кеткен. Түймелердиң төменине жуп шар түйме, оннан соң гилтшалғыш ҳәм өңир моншақлар тағылады. Ҳәммеси қосылып жаслыққа тән жарасымлылықты пайда етеди. Зергерлердиң шебер қолларынан шыққан усындай жарасықлы безениў буйымлары қаншелли тарийхый жолларды басып өтиўине қарамастан, оны қәстерлеп музейлерде байлық сыпатында сақланады. Бул буйымлардың неше түрлиси музей залларынан табылады. Буған қарап отырып халқымыздың күтә әййемги заманлардан баслап-ақ бай қол өнерине ийе, уқыплы, талғампаз халық екенлигин көремиз.

        XIX-XX әсирдиң басларында халық арасында ең көп таралған безениў буйымы ҳәйкел, өңир моншақ, жалпақ ҳәм жумалақ түйме, гилтшалғыш болған. Олар бастағы гүмис тақыя ямаса төбелик, яки сәўкеле, ҳалқаплы сырға менен бирге қызыл, жасыл, сары сабақлар менен кестеленген көк көйлек пенен қосыла әжайып гөззаллық дөреткен.
       Өңирге тағылатуғын безениў затларының ең көплери ҳәр түрли пишинде ҳәр түрли нағысланған түрли түймелер. Олар шар түйме, жумалақ түйме, жалпақ түйме. Жалпақ түймениң бақа түйме деген де аты болады. Себеби, олардың айырымлары аяғын жыйнап турған бақаға уқсаған. Жалпақ түймениң уш жағы екиге айырылып исленген айры түйме деген де түри болады.
        Жалпақ түймедеги нағыс композициясы заттың пишимин тәкирарлап турады. Ал, зергершилик буйымының көбисиниң көриниси негизинде өсимликке усайды. Жалпақ түймениң басы бес жапырақ тәқилетли. Бул нағыс әййемги Шығыста, соның ишинде Алтай скифлеринде де болған. Үш жапырақ тәқилетли нағыс ҳәйкелдиң басында, шар түймениң ушларында, алақайыс жүўенниң ҳәм қамар белбеўдиң ғумша бөлеклеринде ушырасады. Жумалақ түйме шарға уқсайды, бирақ гейбиреўлери созылыңқырап келеди. Олар жуқа қаңылтырдан соғылған еки гүмбезли, яғный ярым шарды кепсерлеп тутастырыў арқалы исленген. Ярым шарлар металлдан ямаса ағаштан ойып исленген қәлипке салынып, шөккишти урыў арқалы соғылады. Екеўиниң кепсерленген жери майда гүмис ийрекей сым менен безелген. Ал, жоқарғы ушында кишкене дөңгелек илмеги болады. Жумалақ түйме тутас кеткен өсимлик тәқилетли нағыс пенен безеледи.

<<Жалпақ ҳәм жумалақ түймелер>>

t.me/kketnografiya

Яша пари косыгынын намасы, улкен оркестр аткарыуында 1962 жыл!

Илме Султан намасы , 1956 жылы А. Ф Козловский тарепинен симфонический оркестр ушын жазылган! Каракалпак намалары оркестр аткарыуындада зор еситилер екен!))

#этнография

ШАЙ ҚАЛТА

      Әдетте, қарақалпақ халқы өзиниң сөйлеў тили, түр-түси, үрп-әдети, жасаў жағдайы, бир-бирине жақын болған қазақ, өзбек, қырғыз ҳәм түрикмен халықларынан бөлек жасаған емес. Өз алдына халық болып қәлиплесиўи онлаған әсир, бәлки оннан да  арғы дәўирлерге сәйкес келеди.
       Қарақалпақлардың әййемги пайда болған жери Хорезм ойпатлығы, тап ҳәзирги жасап турған мәканда қәлиплескен. Шығысы жағынан Сак ҳәм Массагет тайпалары менен байланысады. Соның ишинде дәрья бойы сакларының аўқамы нәтийжесинде пайда болған. Бул ҳаққында көрнекли илимпазлар, тарийхшылар қарақалпақлардың ата-бабаларының жаўынгер қәўим болғанлығы ҳаққында көп пикир жазған. Ҳәр бир халық өзиниң миллий өзгешеликлери тийкарында ажыралып туратуғыны сыяқлы қарақалпақ халқы да өзиниң негизги миллий өзгешеликлерине ийе.
        Бул өзгешеликлер, әсиресе, халықтың қол өнериниң тоқымашылық, зергерлик, кестешилик түрлеринде, ағашқа, териге нағыс ойылған буйымларда анық көзге түседи.
        Мине, усындай өнерлердиң арасында кестелеў өнери жүдә ескиден киятырған халық туўындыларының бири. Кестени биз, тебен, ийнк менен тигемиз, онда ҳәр түрли жипек сабақлардан пайдаланыў~барлық халықларға ортақ усыл болған.

         Қарақалпақ халқының миллий дәстүринде ҳаял-қызларымыз өзлериниң кийимлери менен бирге үй-үскене буйымларында нағыслап, көркемлеп тиккен. Халықтың миллий дәстүрине сиңген бул әжайып кестешиликтиң айырым үлгилерин мазмунын бүгинги күнге дейин жойытпай, гөнертпей, қайта оларға жаңа үлгилерде түс берип ҳәм байытып отырған. Ата-бабаларымыз, апаларымыз қыйын ҳәм аўыр күнлерди өз басынан кеширгени ҳәммемизге мәлим. Олар сол күн көриў қыйын болған дәўирдеги өзлериниң ҳәм халықтың көкирениндеги арзыў-әрманларын өз қолынан дөреген өнерлеринде, өз шеберлигинде сәўлелендириўге ҳәрекет еткен.
        Кестешилик пенен көбинесе ҳаял-қызларымыз шуғылланған. Әдетте, ҳаял-қызларымыз мереке-жыйынларда кийетуғын кийимлерин, бир қанша турмыста қолланылатуғые буйымларын кестелеген. Солардың арасында ең сәнли етип кестеленетуғын, көркемлиги ҳәм тарийхый эстетикалық әҳмийети бойынша илимде жүдә баҳалысы қыз-келиншеклер ушын кестели көк көйлек, қызыл киймешек, жеңсе ҳәм жең уш, жипек шапанның жағасы, сәўкелениң ҳалақасы, өңирше ҳәм басқа да кийим бөлеклери, ал қырық жастан өткен ҳаяллар ушын кестели ақ көйлек, ақ женде, ақ киймешек болған. Булардан тысқары кестеленип ислеген шай қалта, жаўрынша,, ат көзлик, бесиктиң тартқы баўы болған. Қарақалпақ ҳаял-қызлары кесте тоқыўда қызыл ҳәм қара реңли ушыға [қызыл киймешек, жеңсе, жеңуш, өңирше, сәўкелениң ҳалақасы ҳәм тағы басқа ушын], ақ реңли [ақ киймешек, ақ жегде, аткөзлик, тақыя, тартқы баў ушын], шай қалтв, қарамық көкке боялған [көк көйлек ушын] бөз ҳәм нағыс исленетуғын ҳәр түрли жипек сабақлардан пайдаланған.
         Қарақалпақ кестешилик өнери халқымыздың бийбаҳа мийрасы болып есапланады. Себеби, кестешилик өнери, тоқыў нөззаллығы, нағыслардың қурамалылығы, ҳәр түрли реңлердиң бир-бирине үйлесимли болып келиўи менен өзгеше көркемлик эстетикалық заўық бағышлаған. Ҳәр қандай шебер ҳаял-қызлар өзлериниң бар ықласые, дыққат итибарын, қызлар болса, ишки туйғыларын сулыў ҳәм көркемлик пенен кестешилик арқалы көрсетип берген. Қарақалпақ кестешилигинде ең көп пайдаланылатуғын усыл илме тигис [тамбур] болып табылады.

Илме~қалың, бир тәреплеме еркин тигис усылы. Гезлемеге ең дәслеп ийне менен нағыстың сүлдери салынады. Оның үстинен кишкене көлемде, бир-бирине байланатуғын шынжыр түринде кесте түседи. Астарында нағыстың сүлдери менен сызық түринде кестениң орны қалады. Ҳаяллар кийиминиң көбиси илме  тигис пенен кестеленеди. Қарақалпақларда бөлек шүберекке ислеп қойылған ямаса қағазға сызылған нағыс үлгиси болмаған. Үйреншик қызға үлги ушын оның устазы [анасы, жеңгеси ҳәм тағы басқа] алдын бурын бир нағысты ешкиниң қылшығы менен ислеп көрсеткен. Қылшық соң алып тасланады ямаса жипек сабақ пенен исленген нағыстың астында қалып қояды. Ушығаға нағыс тигиўден алдын нағыс жолының ени тең болыўы ушын ески, еки ернегин бир қатар сийрек тигис пенен өтип шығады. Оны "суў тартыў" ямаса "салма" деген.

Соң оны нағыс деп түсинип "суў нағыс", "тышқан изи" деген атлар қойған. Кесте тоқыўдың бир неше усылы болған. Ушығаның бетине исленетуғын нағыслар  "илме", "жона тигис", "қуртартым тигис" деп аталған. Бул усылда нағыс бир-бирине тийип туратуғын еки сабақ пенен исленеди. Бунда өсимлик тәқилетли нағыслардың, қайысқан жапырақ ямаса шақалардың, гүл ямаса ғумшаны нәзик етип көрсетиўге болады. Кестешилик өнериниң үшинши усылы терис қайыў деп аталады. Ол диагонал қатар түринде исленеди. Терис қайыў усылында тоқылған нағыслар гезлемениң бетинде жүдә сулыў ҳәм дөнип туратуғын жипек көринис пайда етеди. Буннан тийкарынае қызыл киймешек ҳәм шай қалталарды тоқығанда пайдаланған.

Қарақалпақ кестешилик өнериниң терис қайыў усылында ең сулыў ҳәм көркем түрде тоқылған буўымы~бул ШАЙ ҚАЛТАЛАР  болып табылады. Шай қалталар қызлар тәрепинен тоқылып, тийкарынан, яғный, болажақ өмирлик жолдасына арналып тоқыған. Нәзик тәбиятлы қыздың пәк сезими шай қалталарда тоқылған нағыста көринген.

Шай қалта ушын қолдан тоқылған көк реңли, көбинесе жолақлы бөзден пайдаланған. Юул гезлеме бир ўақыттың өзинде ҳәм фон, ҳәм нағыс пайда ететуғын тигистиң тығыз ҳәм бир тегис орынланыўын тәмийинлеп, гезлемениң фонын толық қаплаў мүмкиншилигин береди. Шай салып қойыўға қарақалпақлар хожалығында кең тарқалған ҳәм қолланылған. Шай қалта күйеў бала ушын да арнап тигилген. Сол дәўирлерде қарақалпақ жигитлери өзи менен шай салынған нағыслы шай қалтаны ҳәм қант алып жүрген. Оларды мийман болып барған үйге берген. Шай қалтада қызыл реңлер басым болып келеди. Әййемги дәўирлерде қызыл рең қанның реңи менен теңелип, өмирди, күш жигерди аңлатқан ҳәм соның менен бирге онда айрықша сыйқырлы күштиң [жасаптыў, тирилтиў, тазартыў] барлығын да көрсеткен. Қызыл реңли сабақлар тек гезлемеде емес, ал, кестешиликте де үстин болған. Көбинесе, кийимниң шетлерине, сондай-ақ, кийимниң айрым бөлеклеринде кишкене детальларға қызыл реңли нағыслы жийек қоса тигилген. Реңлер алмасыўы төмендегише болады. Қызыл-жасыл, қызыл сары, қызыл-көк ҳәм тағы басқа, бунда жасыл рең өсимлик дүньясының тымсалы болып, бәҳәр паслын, өсимликлер реңин аңлатады. Сары рең, басқа халықлардағы сыяқлы, қарақалпақ кестешилигинде жақтылық [қуяш, ай, жулдызлар] рәмзи. Ақ рең, муқәддеслик белгиси. Қоңыр рең жер тымсалы, ал жер болса тоқшылық дереги болып саналады. Шай қалтадағы тоқылған сабақлар реңиниң өзине тән белгиси бар. Реңли сабақлар менен араласып тоқылса, буйымның да сәнли болып шығыўына түртки болады. Музейлерде сақланып атырған шай қалталар өз заманында усы шеберлиги менен өмирден орнын таўып "епли" келин болған шебер апаларымыздан естелик болып қалған буйым сыпатында тамашагөйлерде қызығыўшылық оятады.
           Ата-бабалар мийрасын қайта тиклеўге жоқары итибар берилип атырған бүгинги күнде музейлерде сақланып атырған шай қалталардың нағысларын заманагөйлестирип сувенир буйымлар исленип, кесте өнерине қызығыўшы қызлардың қатары күннен-күнге көбейип атырғаны қарақалпақ кестешилигиниң әсирлерден-әсирлерге өтетуғын мәңгилик өнер екениниң дәлили болып есапланады.

Нәбийра ДӘЎЛЕТБАЕВА
И.В.Савицкий атындағы мәмлекетлик көркем өнер музейиниң этнография бөлиминиң илимий хызметкери.

t.me/kketnografiya

<<Шай қалта>>

t.me/kketnografiya

#тарийх

Евгений БЕРЕДИКОВ:
ЖИПЕК ЖОЛЫ
2-бөлим

Саўда кәрўаны жолы сол дәўирдиң улыўма инсаныйлық нызамлары тийкарында ҳәрекет еткен, деген менен өз нызамлары ҳәм әдетлерин де жаратқан. Мысалы, орта әсирлерде кәрўанлардың қурамвнда түрли тайпадағы адамлар болып, мысалы, саўдагерлер, айдаўшылар, кәрўан сақшылары да хызмет еткен. Айырымлары диний топардағы адамлар еди. Кәрўан жолларынан әсиресе будда ўәкиллери ҳәм хызметкерлери тез-тез өтип турған. Олар, әлбетте, бир мақсетти гөзлеген, яғный динди экспорт еткен. Соның ушын да Жипек жолы өткен мәмлекетлерде будда динине дыққат күшли болғанлығын көремиз. Ақыр соңында, буддийлик Жипек жолы өткен мәмлекетлерге өз тәсирин тийгизеди. Егерде диний картаға нәзер салсақ, Ҳиндистаннан басланған будда орайларына көзимиз түседи. Буддизмниң раўажланған орны Тёрге жақын жердеги Дальварзинтепе екен. Бул жерден археологлар тәрепинен буддаға хызмет ететуғын бас комплекс табылды. Қазыў ислерине қарап, пикир жүритетуғын болсақ, аталған комплекс Азияның қубласындағы қудиретли ҳәм ең ири будда орайы болғанына исеним пайда етемиз.
        Буддизм дини оның ўәкиллери кәрўан жолы арқалы әстелик пенен Қытай қалалары тәрепке барғаннан соң Япония ҳәм қубла шығыс Азия ҳәм Ҳиндистан, Қытай мәмлекетлерине де жайылады. Усылай етип, буддийлықтың аталған мәмлекетлерде терең тамып урғанлығын көремиз.
          Усы динниң орайы Қытай ҳәм Япония мәмлекетлери болып есапланатуғыны мәлим. Аталған жерлерде будда ибадатханалары ҳәм басқа да диний имаратлар көплеп табылады. Буларға қарап будда орайларына сол жерде жасаўшылардың исеними артқанын көремиз. Буддаға исеним Монголия, Япония ҳәм Қытайда ҳәзирде де күшли. Дәлиллеўлерге  қарағанда биз Европа континентине будда дини Жипек жолы арқалы келип кирген деген жуўмаққа  келемиз, себеби, Европада буддизмниң айырым жергиликли, жеке орынлары, орайларын билмеймиз.
         Демек, буддизмниң кеңнен ен жайыўында Уллы Жипек жол айрықша хызмет атқарған.
        Бирақ, Жипек жолын бойлап буддизмди қоллаўшылар ғана емес, ал, мусылман моллалары, дәрўишлери де жүрген, ислам дини көплеген мәмлекетлерге тарқалған. Оның бир тәрепи Волңа бойларында, екиншиси Қашқарға дейин барып жеткен. Қытайдың араб халифатларынан бир қанша қашық екенлиги, оның үстине жүдә қудиретлилиги бул мәмлекетте исламның кеңнен раўажланыўына тосқынлық етеди. Ҳиндистан ҳәм Қытай арасында ен жайып, буддийлик орын алған ҳәр еки мәмлекетти бир-биринен бөлеклеп таслады.

Уллы Жипек жолы кесип өткен мәмлекетлер халықларының музыка мәденияты, миллий музыка әсбапларының ҳаўазы бир-бирине үнлес,  жақын, бирин-бири толықтырады, яғный өзлерине тән уласыўлар бар. Мәселен, Орта Азия ҳәм Иран халықларының музыкасын дерлик айырыў мүмкин емес, ырғақлары уқсас, даўысларында тәкирарланбайтуғын сыпатлар бар.
         Жипек жолы бойында орналасқан халықлардың өзлерине тән қәсийетлери, әсиресе,  кәмалатқа дейинги реңлер, көбирек тынық реңлер, японлар, қытайлылар, монголлар, аўғанлар ҳәм ҳинди халықларына да тән. Шамасы, булардың ҳәммеси Уллы Жипек жолының шарапаты менен жүзеге келген болса керек.
         Қулласы, ҳәр қандай шараятта да Жипек жолы кәрўанлары өткен жолдың жағасында жасағанлардың үрип-әдети, мәденияты уқсас, олардың тәсири бир-бирине өткен.

Изертлеўимизден анықланыўына қарағанда Жипек жолы ҳеш бир адамды шетке шығарып тасламайды, керисинше, ҳәммени бирлестирген, өз панайындағыларды, сондай-ақ, басқа халықларды да бирин екиншисинен үстин қоймаған. Жипек жолы Қара қурым таўлары арқалы өткенликтен Сватқа дейинги арқа тармақтағы ҳәр тәреплеме ҳәрекет ҳаққында Ҳинд дәрьясы бөлиминен табылған көплеген жазба дереклерде жеткиликли мағлыўматлар бериледи. Бул таўхат I-VIII әсирлерге де қатнаслы болып, бир қаншасы I-II-III әсирлерге де қатнаслы, Ҳинд, Бактрия, Парфияна жазыўларында ҳәм басқа жазыўларда да өз көринисин тапқан. Соғд жазыўлары да оның гейпара бөлимлерин қурайды. Бул жазба дереклер кушан, соғд жаўынгерлери, Қытай саўдагерлери, будда монахлары тәрепинен сызып қалдырылған. Булар Жипек жолынан өткен халықлардың өзине тән <<кирис-шығыс>> дәптерин ядқа түсиреди.

         Өткен жыллар ҳәм әсирлердеги Жипек жолы тәғдиринен мәлим болыўынша мәмлекетлер арасындағы қудиретли саўда жолы өзиниң бағдпрларын өзгертип турған. Мәселен, Қытайлы Цзюянның басламасында, Шығыс Түркистае орайларын, Қара теңиз жағалаўлары  ҳәм Византия менен байланыстыратуғын жолдың шығыс бөлимин қайтадан тиклеў ҳаққында сөз етиледи. Иран сасонийлери Жипек жолының қамалға  айланыўы ҳаққында пикир билдирген. Тарийхшының мәлим еткениндей, бундай жол түрк соғд еллеринен басланып, Окс [Әмиўдәрья] арқалы өткен, ҳәзирги Эмба дәрьясынае Данко [Орал] дәрьясына дейин келип жеткен, соңынан батпақлықларды кесип өтип, дәрья бойлары менен Фасиске шыққае ҳәм ҳәзирги Туркия қарамағындағы жерлерге барып жеткен.

          Уллы Жипек жолының булардан басқа да айрықша тәреплери бар. Қызғын шараятларда, сиясий кескинликлер дәўиринде Жипек жолы өлим жолына айланған, оны басқыншылар гезе баслаған.
        Атақлы баспашы Чи XIII әсирде Уллы Жипек жолында қанлы жеңислерге ериседи, халықларды бириниң изинен бирин сергиздан етеди, XIV ҳәм XV әсирлерде сол жоллардан Тимур әскерлери өтеди. Олар халықларды бирлестириўди мақсет етеди. Оннан сәл бурынырақ Искендер Зулхарнайн әскерлери бул жолды кесип өткен. Онда басқалардың да изи қалған.
          Биз бүгинги күнде Жипек жолының хызметин, тарийхый тәжирийбесин, халқымыз тарийхы, мәдениятымыз ҳәм инсаният турмысы тарийхының үш мың жылға созылған дәўирлери арасын, турмысы тарийхын избе-из үйренип атырмыз.
         Ҳәзирги пайытларда Жипек жолын үйрениў ушын экспедициялар жумыс алып бармақта.
        Олар Жипек жолының тарийхый әҳмийетин тиклеўге ҳәрекет етпекте.
        1982-жылы Эйн-Эйч-Кейин корпорациясы Уллы Жипек жолы бойындағы халықлар туўралы фильм шығарыў мәселеси бойынша бурынғы Совет ҳүкиметине өтиниш етип, сүўретке алыўды үш бағдар бойынша иске асырды. Биринши бағдар Өзбекстан Республикасы шегарасынан өтип, Сурхан алапларына дейин даўам етти. Екинги бағдар-- Әндижан, Марғулан, Халқабад, Наманганды жағалап өтеди. Үшинши бағдар---Ташкент, Жиззаз, Самарқанд, Қашқадәрья, Бухара, Газлы, Үргениш, Хийўа, Төрткүл, Беруний, Мойнақ қалалары арқалы өтиўи лазым еди. Японияның аталған корпорациясы Жипек жолын бойлап жүрип, усы әтирапларда жасап атырған халықлардың турмысв, мәденичтына қызығады, олар Жипек жолы пайда болғаннан тап усы күнлергк дейин сақланған тарийхый естеликлерге айрықша әҳмийет берди, аўыл адамларының үрип әдети, бузылмас беккем дәстүрлерин көзден өткерди, нәтийжеде көп сериялы фильм жүзеге келип, Эйн-Эйч-Кейн корпорациясы телевидение арқалы көрсетиў ушын жағдай дүзди.
        Усылай етип, Жипек жол~инсанияттың тарийхый өмир сүриўи дәўиринде раўажланғаны, мәденияттан мәдениятқа, сападан-сапаға, бир заман басқышынан екинши дәўир басқышына өтиўи ҳәм қалай етип камал табыўының айқын үлгиси болып табылады.
         ЖИПЕК ЖОЛЫ~халықлар тарийхының өзине тән дәстүрлерин, олапдың ҳәм саўда, ҳәм бир-бирине өз-ара ғамхорлығын ҳақыйқый көрсетиў, халықларды жәмлеў ҳәм жақынластырыўдың ең жақсы усылы~бул саўда, мәденият ҳәм өз-ара ғамхорлық екенлигин дәлиллейди.

<<Ўзбекистон адабиёти ва санъати>> журналынан [1989] Орақбай Доспанов тәрепинен қарақалпақ тилине аўдарылып, <<Әмиўдәрья>> журналының  2019-жыл, 6-санында жәрияланған. 110-115-бетлер.

t.me/kketnografiya

<<Жипек жолы>>
2-бөлим

t.me/kketnografiya

#тарийх

Евгений БЕРЕДИКОВ:
ЖИПЕК ЖОЛЫ

     Биз тарийхтан, қаншама әсирлер өтсе де өзиниң әҳмийетин жоғалтпаған бир қатар уллы саўда жолларының болғанлығын билемиз. <<Келгинди греклер>>де әпсанаға айланған усы узақ жоллар Рус ҳәм Скандинавия мәмлекетлери арқалы өтти. Оның ҳаўазасы географиялық жағынан бир қанша алыс мәмлекетлер ҳәм халықларға да жайылған. Ҳәттеки, араб жазба дереклеринде Балтика теңизи Баҳр әл-варақ деп айтылады.
          Тарийхқа, әсиресе Африка континентине Саҳрайы Кабирди кесип өткен дуз жолы да мәлим.
       Деген менен, жасы,  ерте дәўирлерден бар екенлиги ҳәм узынлығы жағынан шексиз баҳалысы--бул Жипек жолы. Ол пүткил Шығысты кесип өтип, Япон атаўларынан Орта Жер теңизине дейин созылады, узынлығы 12 мың километрден артығырақ. Усындай жүдә узын аралықтағы жол тап бүгинги күнимизде де поездларда, машиналар, самолётларда жүрип өтилмеген.
        Бизге Жипек жолы заманымыздан бурынғы екинги мың жыллықларда пайда болғанлығы мәлим. Ол мәҳәллерде тийкарғы көликлер--ат, түйе, ғашып ҳәм тағы басқалар еди. Адамлар тийкарынан пияда жүрген. Аталмыш аралық сол дәўир көз қарасынан  жүдә бир алыс деп есапланған.

         1877-жылы немец саяхатшысы ҳәм тарийхшысы Ритсхофен өзиниң соңғылығында даңқы жайылған <<Қытай>> деп аталған шығармасында Шығыс мәмлекетлерин кесип өткен усы ески жолды туңғыш мәртебе <<ЖИПЕК ЖОЛЫ>> деп атайды.
          Улыўма алғанда, жолдың усылай аталыўына тийкарлар бар еди, бирақ, тарийх пәни ҳәм әдебиятқа немец тарийхшысының қолы менен кирип қалды.
       <<Жипек жолы>> түсинигиниң мәниси қандай? Бул әййемги заманлардан, тап шама менен XVI әсирге дейин Арқа шығыс, анығырағы Қытай, Японияны алдыңғы Азия менен байланыстырып турған саўда кәрўаны жолының улыўма атамасы. Бизди қызықтырғаны да мине усы мәселе.
        Атап өткенимиздей, сөз етилген жолға заманымыздан бурынғы екинши мың жыллықта тийкар салынған. Оған қызығыўшылық кем-кемнен ҳәўиж алып, қадағалаўға алынған, себеби, көплеген мәмлекетлердиң халықларына экономикалық жағынан пайда келтирген.
         Жолға тийкар салынған дәўирде Рим империясы ҳәм Парфияна арасында ғажжа-ғажжа урыс болып атыр еди. Парфияна римликлердиң Қытай менен саўда байланысының беккемлениўине қарсылық көрсетти. Қытай Европа континентин жипек пенен тәмийинлеў барысында өзиниң үстемлигин сақлап қалыўға талпынды, себеби, сөз етилген заманларда жипек өз-ара валюта алмасыўдың эквиваленти сыпатында қаралған.

Ол араб халифатлығы дүзилгенше Иран ҳәм Соғдиана саўдагерлериниң қол астында болып, Иран ҳәм Соғдиананың Қытай империясы менен шегаралас жерлерине қараслы еди.
         Жипек жолы Италия, Испания, Орта Жер теңизи бойындағы басқа мәмлекетлердиң саўда кәрўанлары өтетуғын Ассирия қырғақларынан басланып, Тир, Дамаск, Анатолия, Бағдат соңынан Парфияғана арқалы шығысқа жеткен ҳәм Орта Азияның усы ўақытлардағы қудиретли, әййемги және бай Мерв қаласына дейин келген. Мине сол жерден Жипек жолы қубла ҳәм арқаға апаратуғын еки тармаққа бөлинген. Бул жағдай мәмлекетлердиң аталмыш жол менен өтиўиниң мәплеринен келип шыққан.
           Усы саўда жолынан хат алып киятырған ҳәр бир саўдагердиң өз-өзине қызығыўы да жүзеге келген, олар пайда көремен деген мақсетте мәмлекетлерге сапар шексе, мәмлекетлерде де өз гезегинде түрлише затларға мүтәжлик сезилген. Саўдагерлер затларының сатылыўы ҳәм өзлерине керекли нәрсени, мәпти ойлап, әўели қара басының пайдасын гөзлеген.
         Усылай етип, жолдың қубла тәрепи Балх жаққа бурылып, Жаркент, Хотанға дейин барған, бир неше мың шақырым жол басылып өтилип Дуанхқа, ал арқа тармағы болса Қаршы тәрепке бурылып, соң Бухара, Ташкент, Ферғана алабы арқалы Ош, Турфанға дейин жеткен. Ҳәр еки сала Дуанханда қыйылысқан. Жипек жолы Ланьчжоу арқалы ҳәмме Қытайды кесип өтип, Япон теңизине шыққан.
          Бүгинги күнлери бизди Жипек жолының географиялық, экономикалық тәреплери қызықтырып атырған жоқ, ҳәттеки, жолдың сыпаты да. Ал, уллы Жипек жолларында орналасқан халықлар тәғдири, сол дәўирдиң ҳәр түрли жағдайларының ҳәзирги күнге қаншелли дәрежеде тәсир еткени қызықтырмақта.

Усы көз-қарастан ЮНЕСКОның 1988-1990-жылларда бул әпсанаўый  жол бойынша халықаралық экспедиция шөлкемлестириўди жобаластырғаны да таң қаларлық емес.
           Аталған тарийхый заманлардағы кәрўае жолының әмелий хызмети ҳаққында тарийхтың үлкен жылнамашылары Страбон, Геродот, Птолемей, қытайлы Юн Хуан, өзимиздиң уллы алымымыз Беруний жазып қалдырған. Биз тарийхый баянламалардан Жипек жолында кешкен қызықлы өмирдиң рәңбәрең ҳәм ҳақыйқый келбетин көремиз, адамлар ҳәм халықлардың сол дәўирдеги проблемаларын көз алдымызға келтиремиз.

          Демек, мағлыўматларға тийкарлансақ, саўда кәрўанлары бир мәмлекеттен екинши мәмлекетке нелер алып келген ҳәм нелерди алып барғанын, саўда мәплеринде не нәрселер басымырақ болғанын билип аламыз. Қытайдың Европалық саўдагерлер менен саўда эквиваленти, батыстың турғынларын ҳайран қалдырғаны да жипек гезлемеси болып табылады.
           Бул гезлемеге Орта Азия халықларында да талап күшли еди. Жазба археологиялық дәреклердиң берген гүўалықларына қарағанда, Қытай саўдагерлери Бадахшан ҳәм Жаркенттен ярым қымбат баҳалы таслар--көктас ҳәм нифрит алып келген. Сондай-ақ, бул мәмлекетлерде аталмыш тасларды ҳәр түрли формада жилўалаў үлкен шеберлик пенен исленген, себеби, олар жүдә шырайлы, түрлише жумбақлар тәқилетинде болғанлықтан шығыс турғынлары усындай тасларға жүдә қарыйдар болған. Бир қызықлы жери--Әййемги Қытайда нифриттен мәмлекеттиң таж-тахтлары таярланған. Оннан исленген буйымлар диний мәресимлерде әҳмийетли есапланып, бай императордың ҳәўлиси менен ҳәмелдарларының турмысына сән берип турған. Алыстан алып келинетуғын ярым қымбат баҳалы тасларға  деген дыққат сол дәўирдеги жазба әдебиятларда таңбаланып қалған. Дүхан дәўири ҳәм Хотан  нифрити ҳаққында гәп болатуғын дереклер арасындағы заманымыздан бурынғы 246-209-жылларда ҳүкимдарлық еткен император Цин Ши Хуандиге Ли Сидиң жасаған баянламасын ядқа түсириў орынлы. Баянламада императордың ғәзийнесине Жаркенттен нифриттиң алып келингенлиги туўралы мағлыўмат бар. Ол Орта Азия ҳәм Қытай ортасында ярым қымбат баҳалы таслар менен саўда мүнәсибетлериниң кең көлемде алып барылғанлығынан дерек береди.

Бирақ, ложувард ҳәм басқа қымбат баҳа тасларға тек ғана Қытайда емес, ал Орта Жер теңизи әтирапындағы еллерде де қызығыўшылық күшли болған. Әсиресе, көк тас, аты аталған мәмлекетлерде айрықша орын ийелеген. Саўда жолы ҳаққындағы дереклерде көрсетилиўине қарағанда Бадахшаннан Иран, Месопатомия, кейнинен Ассирия, Мысыр тағы да басқа жерлерге көк таслар алып барылған. Бул жол арқа шығыстағы Хорасан арқалы өткен ҳәм оннан қанша муғдарда көк тас алып келингенин төмендеги дәлиллер сыпатлайды. Ассирия ҳүкимдары Тингатлаласар Үшинши өз мәмлекетинен жолдың өткен бөлегин қоршап алып, жылына 9 тонна муғдарындағы көк тастың салыққа қалдырылыўын айтады.

          Ҳиндистаннан Қытайға алып барылған пахта гезлемелери де бул жерде белгили дәрежеде қызығыўшылық оятқан. Соғдтан болса Қытайға гилемлер ҳәм сол үлкеге жарасықлы диний мәресимлерде пайдаланылатуғын жүн гезлемелер алып барылған.
         Жипек жолында саўда затлар менен ғана емес, ал басқа да өнимлер, атап айтқанда бийдай ҳәм тағы басқа дәнлер менен де болып турған. Ҳиндистаннан Қытайға тек пахта гезлемелери емес, ал шигит те алып өтилгени ҳаққындағы мағлыўматлар бар. Буны тастыйықлаў ушын биз Бухарадан баслап Ташкентке шекем пахта егилген "майдан"ларды ушырата баслаймыз. Пахта шигити үлкемизге Ҳиндистан, Ираннан алып келинген, ямаса биротала  керисинше. Мейли, қайсысы рас болса да, пахта Жипек жолы өткен мәмлекетлерде өсирилип, тәрбияланғаны анық.
           Айтпақшы, шарўалар да кәрўан жолы хызметинен шетте қалмаған. Олар сүриў-сүриў қой, түйе, жылқыларды Жипек жолын бойлап айдап, үзликсиз саўда-сатық еткен. Тәбийғый шараятларға, гейпара маллардың жасаў жағдайларына қарап, солардың саўда сатығы ҳәўиж алған. Мәселен, Туран ойпатлығында қойлар жүдә көп бағылған.

Даўамы бар

t.me/kketnografiya

<<Жипек жолы>>~1

t.me/kketnografiya

Айдынлар косыгын француз тилинде аткарыпты шет елде!

<<Енши бериў дәстүри>>. Усы темада жазылған мақалам бойынша Қарақалпақстан телевидениесиниң <<Мирас>> телекөрсетиўинде таярланған видео. Көрсетиўди таярлаған журналист Шаригүл Аметова.

t.me/shahzoda_allamuratova

«ЕНШИ БЕРИЎ ДӘСТҮРИ»

Қарақалпақ халқының ең бир жақсы ъәм қоңсылас халықларға қарағанда әдеўир өзгешеликлери менен айрылып туратуғын дәстүрлериниң бир~«енши бериў».

«Енши бериў»~мазмуны ҳәм түри жағынан бирнеше түрге бөлинеди:

1.Шаңарақта жас нәресте дүньяға келгенде, дайы журты туўылған жас нәрестеге «енши атайды». Еншиниң түри--қой, мал, тай ъәм тағы басқа болып, дайы журтының мүмкиншиликлерине қарай мал түрлериниң қәлегени аталады.
Гейпара ўақытларда баланың қулағына жара шықса,--«дайысы еншисин бермеген ғой, дайысының ултарағын күйдирип бас»--деп айтып атырғанлары да, соны көрсетеди:--дайы тәрептиң енши бериў, бермеўи де сынақлы екенлигин.

2.Шаңараққа келин түсирилип, сол келин қазан-табақты,  қонақ күтиўди ъәм басқа да хожалық жумысларын меңгерип кете алатуғынына, хожалық баслығы болатуғын баласының өз хожалығын жақсы басқаратуғынлығына көзи жеткен ата-ана жас ерли-зайыплыларды бөлек шығарады. Бөлек шығарғанда өз алдына отаў тигип, алдына малын салып,  үй-руўзыгершилигине керекли дүнья-мүлкин берип өз алдына шаңарақ етиўи--«еншисин берип бөлек шығарыў»--деп аталады.
Қыздың ата-анасы да турмысқа шыққан қызына «еншисин атап» мал береди. Бул жерде «қыздың жасаўы» буған кирмейди. Себеби, "жасау бериў"  басқа, "енши бериў"  басқа, бул еки дәстүрди бир-бирине шатастырмаў керек.

3.Жас шаңарақ қуралған ўақытта «мурындық ата-ене» сайланатуғыны жөнинде бурын айтып өткен едик. Бул жерде айтпақшы болғанымыз: Жас шаңарақ өз алдына отаў тигип бөлек шыққанда, "мурындық ата-ене" де өз перзентлери болып есапланатуғын улы ҳәм қызына тийисли еншисин беретуғын болған ҳәм бул дәстүр ҳәзирги күнлеримизде де бар.

Бул дәстүрди халқымыз жаңа қуралған шаңарақтың тез аяққа турып, қатардағы хожалық болып кетиўи ушын жәрдем бериўи, ғамхорлық көрсетиўи нәтийжесинде келип шыққанлығын көриўге болады.

Жас шаңарақтың қуралып, жақсы шаңарақ болып кетиўине тек ата-анасы ғана емес, ағайин-туўған, аўыл болып көмеклесиў, жас шаңарақтың түтининиң дүзиў шығыўы ушын ғамхорлық көрсетип, оларды бәрқулла дыққат--итибарынан шетте қалдырмаған.

«Енши бериў»--дәстүри усындай ғамхорлықтың айқын мысалларының бири.

Shahzoda Allamuratova

t.me/shahzoda_allamuratova

Ажинияз шайырдын бронзадан исленген бюсти Дагестан коркем онер искусство музейинде сакланып тур екен, авторын билетугынлар барма екен?

Қарақалпақ халқының белгили Перзентлериниң  шаңарағын зияратласан,  зейниң ашылады.  Қандай  сөз басласаң, изин дәрриў  түсинип,  алып кетеди,  дәртлесип,  шаршағаныңды шығарасаң.

Мен,  Нөкиске қысқа  мүддетлик  хызмет сапарына шықсам,  бәрқулла,  азда болса,  ўақыт  таўып,  тарийхий тулғалардың  басқан изинен жүргим келеди. Себеби,  ҳәр  сапары  жаңалықларға бай  ўақыялар хаккында,  көп жақсы пикирлерди  билип каламан. 

Усы  рет,  халқымыз  сүйген Қарақалпақстан халық артисти Әбдижәлий  Хожаназаровтың үйине,  жол алдым.  Есиктен кириўден,  жыллы жүзи  менен,  қушақ ашып,  күтип  алды  баласы Бахтияр Аға  ҳәм өмирлик жолдасы Анар Апа.  Дәрҳал,  сым қағып,  баласы Анварды ҳәм  келинин Элмираны  шақыртып,  дәстурхан жайды.  Изинше қудалары ҳәм  Бахтияр Ағаның қызларыда,  шәўкилдесип жетип  келди.  Қарақалпақ  халқы  миймандос, ақ  көкирек,  саўдырап турған, барлығымыз ғаўқылдасып калдык.  Шайыр, Ибрайым Ағамыз айтқандай, кеўил кеўилден суў  ишкендей  болдық.
Олар,  мени көргенде,  ҳайран болды,  бирак,  дәрҳал түсинди,  мен бул шанарақта және бир  халық артисти  пайда болғанына қуўанғанымды сезди.

Ҳәммениздиң  хабарыныз бар,  жақында  Әбдижәлий  Атаның қызы  Замира апаға "Қарақалпақстан халық  артисти" атағы  берилди. Пүткил  халық  қуўанды ҳәм разы  болды десем,  лап  болмас. Көше куйде  адамлар барлығы бирин  - бири  қутлықлап қуўанысқанларын еситтик.   Ҳәр  бир  таланттын мийнети  жерде қалмай,  умытылмай,  ядқа  алынғанының өзи,  үлкен  жетискенлик.

Хожаназаровлар шаңарағы толып  - тасып,  мәс  болып  отырыпты, Замира Апамыздың  руўҳларын шад етиў  ушын  қуран оқылып атыр,  ал мениң көз алдымнан  Әкем  Нағмет  Урумбаевтың,  Замира Апаның хар шыққанында қуўанып  жүреклери шәўкилдеп қалатуғынлары ядыма  түсип  отырды.  "Леонид Ильич Брежнев келгенде  Замира кызымыз,  сахна  бүлбилимиз қосық  айтып  турыпты,  Замираның өшпес таланты ушын ҳәм  табыслары ушын,  қадақ көтерейик, тост  айтайық" - дегенлери,  кғз алдымда кинокартинадай болып  өтип  турды. Нәзеримде,  Әкем  Замиранын атақ   алғанына: "Атак, ийесин тапты",-- деп  атқандай болды. 
Үйине қонақ  келди деп,  үй ийелери қуўанысып атырса, мен өзимди,  зорға услап  отырдым, көзиме жас ериксиз келип  турды,  ең баслысы арамызда Замира Апаның өзи  жоқ,   екиншиден,  Әкем қайтыс  болған жылы,  изинен Замира апамызда,  сол  жылы кетип  қалды, бирақ,  не  себеп,  бул қуўанышлы Хабар кеш  жетип келди?  Есаплап қарасам, арадан  34-жыл ўақыт өтип кетипти,  халқымызда  "Ҳеш болмағаннан,  кеш  болғаны жақсы",--деген гәп  жүреди,  соларды ядыма түсирип өзимди  жубатып отырдым. Тийкарғысы,  Замира Хожаназарованың  халққа болған хызметлери,  жоқары дәрежеде  баҳаланғаны.  Замира Апаның  дөретиўшилик таланты арамызда жасап киятыр,  демек, ол арамызда,  екинши өмирин  сүрип киятыр. Руўҳыңыз шад  болсын,  жарқ етип  жанған Жулдызымыз,  Замира Апа,  биз Сизди  сүйемиз ҳәм  Сиз бенен  мақтанамыз,  Сиз  ел ардағындасыз! Өткенлердиң руўҳлары шад болсын!


Суўретте : Әбдижәлий Хожаназаровтың  баласы,  Замираның  әжағасы  Бахтияр аға, ақлығы Анвар (Замира Апа өзи  баққан  жийени)  ҳәм  келини  (Замира Апаның  сүйикли кишеси) Анаргүл.
Төмендеги  суўретте,  Бахтияр  Ағаның қудалары,  қызлары ҳәм  ақлықлары.

Лала Урумбаева.

t.me/kketnografiya

<<Ылайықлы баҳалаў>>

t.me/kketnografiya

<<ПАЙҒАЗЫ>>

t.me/shahzoda_allamuratova

#салт_дәстүр

ПАЙҒАЗЫ

ПАЙҒАЗЫ~атл. Бир жаңалық ушын берилетуғын сыйлық. [Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги, Жети томлық, 6-том, 5-бет.]
Мысаллар:~Пайғазы бер,--деп көйлектиң баҳасының еки есесин алды. [О. Сапарова. "Атасы қуўған келиншек"]

Кәсиплеслер жапқан орамалыма,
Дослардан алайын пайғазы сорап. [А. Аманияз. "Миннетдаршылық"]

Тулпар алдым шабаған,
Ақ баслы ер саламан,
Пайғазы бериң аламан,
Шуў, жәниўар, шап деймен.
["Бесик шабыў" дәстүринен].

ПАЙҒАЗЫ~дәстүр. Бул дәстүрдиң ең дәслепки келип шығыўы негизинен, жас балаларды қуўантыў ушын жаңа кийим кийгенде, жаңадан бир зат алғанда, тай мингенде үлкенлер тәрепинен берилетуғын сыйлық. Пайғазыны көбинесе жақын адамларынан, туўысқанларынан, аға-жеңгелеринен, дайыларынан сорайды.
         Үлкенлер тәрепинен жас балаларға берилетуғын пайғазы түрлерине: ақша, бала ушын керекли зат, төрт түлик малдың төлинен ылақ, қозы, тай, бота ҳәм т.басқалар сыйлық түринде бериледи. Пайғазыны қоңсы-қоба да береди~ақша, шийринлик, зат түринде.

        Пайғазы бериў менен бирге балаға қутлы болсын айтып, жақсы тилеклерин билдиреди.
        Пайғазы сораў~дәстүр болғанлықтан, оны ҳеш ким ерси көрмейди, қайта баланың қуўанышын бөлисип ортақласады. Мине, соның ушын да пайғазы бериў~баланы қуўандыратуғын, кеўилин көтеретуғын дәстүр. Пайғазы сорағанда жеңгелери ҳәзиллеп "Пайғазыңа байдың қызы",--деп те айтады.
         Пайғазы жас өспирим ул ҳәм қызларға да берилетуғын болған.

       Ҳәзирги ўақытлары пайғазыны тек жас балаларға ғана емес, жасы үлкенлерге де [диплом алыў, машина алыў, жаңа үй алыў, т.б.] жаңалықларын қутлықлап беретуғын болды.
     Мыс: Таза "Жигули" минип барып еди, "пайғазы" деп тоқ  қызыл ғышырлаған түркмен гилемлери жаўылды. [О. Сапарова. "Бети ашылмаған келиншек"]
        Пайғазы бериў дәстүри туўысқан Орта Азия халықларында ҳәм басқа да түркий тиллес халықлар дәстүринде де бар.

Shahzoda Allamuratova.

t.me/shahzoda_allamuratova

Солай етип, арнайы "төркинлетиў" тек еки рет ғана болады, оннан басқа ўақытта келип-кетиўи-"төркинлеў" болып табылады.
         ТӨРКИНЛЕЎДИҢ халықлық, дәстүрлик әҳмийети күшли ҳәм ол ҳаялларға ғана тән дәстүр. Халқымыз дәстүринде қыз~төркинлеп,  күйеў--қайынлап, жийен---дайылап қыдырып барады.
         ТӨРКИНЛЕЎ~ҳәр бир турмысқа шыққан  қыздың парызы.

Shahzoda Allamuratova

t.me/shahzoda_allamuratova

#салт_дәстүр

ТӨРКИН, ТӨРКИНЛЕЎ.

ТӨРКИН~атлық, туўысқанлық атама.
           Қыз ержетип, ата-анасы қутлы орнына қондырып, узатқаннан кейин, қыз ушын ата-анасының үйи "төркин" деп аталады. Тек ғана өз үйи төркин болып қалмастан, туўылған аўылы, ели қыздың төркини болып есапланады.
          Мине, соның ушын да "төркин" сөзи тек ҳаял адамға қолланылады. Оң жақта отырған [турмысқа шықпаған] қыз ушын бул сөз қолланылмайды, егер де жаңсақлық ямаса билип турып қыз балаға бул сөз қолланылса, онда бул уят ҳәм ерси болып табылады. Бурынлары бул сөзди қыз бала ушын қолланғанларға, қызды жәбирледи деп айып пул төлеткен.

         Төркин~узатылған қыздың ет-баўыры елжиреп, мийримлилик пенен қатнас жасайтуғын қәдирли журты. Қыз узатылған жеринде қанша бахытлы болып жасаса да, жүрегиниң бир бүйиринде төркини турады. Бул қыздағы туўысқанлық сезимлерди, мийримлиликти билдиреди. Төркин тәрепи тыныш, аманлық болса, қыз ушын буннан артық бахыт жоқ. Егер де төркининде ата-анасы аўырыў, қарайтуғын ул перзенти я басқа қәўендери болмаса, кеткен қыз артына қарайлай береди, ата-анасын ўайымлап ишкен асы бойына тарамайды. Гейде бундай жағдайды қыздың ата-енеси түсинип, оның қарасып турыўына жәрдемлеседи. Ҳәттеки, оның туўған балаларының биреўин ата-анасының баўырына салыўды кеңес еткен.

      <<Төркин десе~қыз төзбейди>>--деген нақыл сөз де усындай турмыслық жағдайлардан келип шыққан. Буннан басқа "Жаман қатын төркиншил", "Төркини жақынның төсеги жыйылмас",--деген нақыл сөзлер турмыслық  тәжирийбелерден алынып, шаңарақтағы гейпара өкпешил, салақ, үйине, бала-шағасына дурыслы күтим жасамайтуғын ҳаяллардың  ғыйт етсе, болар-болмасқа төркинине қарап шаба бериўине қарап айтылған.
        Турмыстағы усындай ҳаяллар ҳаққында, ҳаялдың төркиншил болыўының себепли ҳәм себепсиз түрлери ҳаққында биз бурын <<Жаман қатын төркиншил>> деген темада мақала жәриялаған едик.

       <<Өзи болған қыз төркинин танымас>>,---деп айырым келте пәсли қызлардың турмысқа шыққаннан  кейин төркини менен дурыслы қатнасықта болмаўына, ямаса бардамлылыққа, баршылыққа көкиреги өсип, өз аўылының адамларына менсинбеўшилик көрсетиўи, танымаслық етиўине қарата айтылған.

         Бир аўылдан, бир елден узатылған  қызлар "төркинлес" деп аталады.

       <<ТӨРКИН>>~сөзиниң аўыспалы мәниде қолланылыўы~түп негизи, түпки мәниси, түбири--деген мәнилерге ийе. Истиң төркини, сөздиң төркини ҳәм т.б.
         Мыс: Әбдирейим сөздиң төркинине түсинбеди. [Қ.Досанов]. Бул сөзлердиң төркининде ҳақыйқатлық бар еди. [К. Каримов].

ТӨРКИНЛЕТИЎ, ТӨРКИНЛЕЎ~ (дәстүр).  Турмысқа шыққан қыздың туўысқанларына, ели-журтына қыдырып барыўына айтылады. Қыз турмысқа шыққаннан кейин, бирден өзлигинен ата үйине келе алмайды. Оны ата-енеси өзлери апарып, жол ашып береди.  Ата--енеси таза түскен келиншекти төркинлетип қайтыўы ушын арнайы таярлық көреди.  Қуда-қудағайына, сол үйдеги басқа адамларға сарпай, базарлық алып ғамланады, қасына ағайын туўысқанлардан бирге ерип баратуғын адамларды хабарландырады. Олар да өз гезегинде базарлықларын түйип, дәстүрханларын сазлайды. Келинниң ата-анасына "пәлен ўақытта қызыңызды апарып қайтыўды нийетлеп отырмыз",--деп хабарландырады. Қыздың үйи де қуда тәрептен келетуғын адамларды күтиўге таярлық көреди.  Төркинлеп келген қызды, қасындағы адамларды  қоңсы-қобалар, аўылы ҳүрмет пенен күтип алып, тийисли сый-сыяпатын көрсетеди. Аўыл адамлары, қоңсы-қоба, ағайинлер "қызымыз келди",--деп иззет, ҳүрмет көрсетип үйлерине шақырып күтеди.
         Буннан кейин қызға төркинлеп келип турыўға жол ашылып, ендиги жағында қәлеген ўақытта өзи келип-кетип турыўына болады.

Бундай сән-салтанат пенен төркинлетиў келин биринши перзентин жас босанғаннан кейин де болыўы мүмкин. Бирақ, биринши рет төркинлеткендей көп адам жыйнамай-ақ енеси ямаса абысынларының бири  өзи алып келиўине де болады. Кейинги перзентлерин туўғанда арнайы "төркинлетиў" болмайды, бурынғыша барып-келип жүре бериўине болады.

<<Төркин, төркинлеў>>

t.me/shahzoda_allamuratova

Бундай мысалларды сол дәўирлердеги ҳәр бир қарақалпақ аўылларынан көплеп мысал етип келтире бериўге болады.
         Усындай мүриўбет, адамгершиликке негизленген қайыр-сақаўатлылық, ғамхорлық, ең баслысы адамға деген мийрим -шәпаат себепли халқымыз неше ашаршылықларда, әсиресе, бизиң дәўиримизге жақын XX әсирдеги 1916-жылғы, 1920-1922-жылғы Россия, Украинадағы, 1928-1933-жыллардағы Қазақстандағы ашаршылық дәўириндегидей адам саны жағынан  шығынға ушырамады.
         Ҳәзирги күнлеримизде де  бундай қайыр-сақаўатлылық ислериниң  ҳәр күни дерлик мысалларын көрип отырмыз.

Shahzoda Allamuratova.

t.me/shahzoda_allamuratova

<<Шүлен тарқатыў>>

t.me/shahzoda_allamuratova

ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ.

ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ~дәстүр. Бардамлы бай адамлар, улама ҳәм тағы басқа өзине тоқ шаңарақлар аш кәмбағалларға үлкен шүлен қазанда гөже, жарма писирип тарқатқан. Мине сол себептен "шүлен тарқатыў" деп аталған. Шүлен тарқатыў сақыйлық ҳәм жомартлық белгиси болып байлар тәрепинен аш, кәмбағалларға берилетуғын жәрдем ҳәм ғамхорлықтың түри болып, адамлардың бир-бирине мийримлилиги, адамгершилик үлгилери болып есапланады.
ШҮЛЕН ТАРҚАТЫЎ~тек аш, кәмбағалларды тойдырыў менен шекленбестен саўып ишиўи ушын саўын мал, ақша, буйымларды да берип отырған. Бундай сақыйлықты пайда көриў ушын емес, көпшиликтиң алғысын алып, саўап ушын ислеген. Бул дәстүр ҳеш қандай садақа, ўәжиб ямаса  закат та  емес, ал, жоқ-жуқа адамлар ушын бийпул, бийминнет көрсетилетуғын хызмет.

ШҮЛЕН~атлық. Мерекелерде көпшиликке асылатуғын үлкен, нәҳән қазан. Мысалы: Баланы үлкен, шүлен қазанның астына таслады да, жасырып алып қалды. [К.Султанов]. [Түсиндирме сөзликтен, 433-бет, 7-том]. Шүлен--үлкен, нәҳән қазанды билдирип, халық арасында бундай үлкен қазанларды "тай қазан" деп те атайды.

          Қарақалпақ халқының тарийхында ҳәр дәўирде жаўгершилик, тәбийий апатлар, суўсызлық себепли ашлықлар болып турған. Сол ўақытларда қудирети жеткен бай адамлар, уламалар ҳәм басқа да халықтың бардамлы топарлары аш, кәмбағалларға шүлен қазанға жарма, гөжелер писирип берип, сол қыйыншылықлы ўақыттан аман есен өтиўине көп жәрдемин тийгизген. Халық аўзында усындай сақый, жомарт байлардың, уламалардың мырзалығы ҳаққында гүрриңлер  бар. Бул гүрриңлерде айтылыўынша бундай мәрт, сақый адамлар халықты тек аўқат пенен тойдырып қоймастан ақшалай, затлай ямаса саўын есабында мал бергенлери ҳаққында сөз етиледи. Ата-бабалардан усындай жағдайларға байланыслы мынадай сөзлер де ўәсият болып қалған:
          "Байлар~жарлылардың ырысқы-несийбеси, дәрўишлердиң~ қазнасы, қәлендерлердиң баспанасы, жолаўшылардың~мәнзилханасы.        "Байлардың сарқыты~жетим менен жесирлерге, ғәрип пенен қәсерлерге, алыс пенен жақынларына~ырысқы болады. Себеби, байлардың малы~закаты (төлеген салығы) менен ҳадал, кийимлери~таза, ҳүжданлары бийғубар, кеўиллери рәўшан",--делинеди.

Өзимизге жақын дәўир тарийхын парақлағанымызда бундайсақый, жомарт адамлардың бир қаншасының аты көзге тасланады, бирнешеўин мысал келтирип өтиўге болады.

ҚУЛЕН БОЛЫС [1838-1910 жж], есап-сансыз байлыққа ийе, сақыйлығы менен аты шыққан, адамгершиликли, кәмбағалларға ғамхор, болыслыққа бирнеше жыллар қатарына сайланған бул адамның ҳәўлисинде азанлы кеш шүлен қазан асыўлы болып, оннан аш-кәмбағаллар келип ишип, тамағын тойдырған. Қулен болыстың есап, сансыз байлығы, сақыйлығы ҳаққында Бердақ шайыр өзиниң "Қулен болыс" поэмасында кең түрде баян етеди:

Муўәззиниң айтар азанын,
Жайысаң молла, хожаның,
Тәрк болмас шүлен қазаның,
Күнделикли, Қулен болыс.

Жазыўшы, драматург Қыпшақбай Мәтмуратовтың <<Тербенбес>> романында сөз етилетуғын Лепес болыс та [1874-1938 ? жж] усындай қайыр-сақаўатлы, жомарт адам сыптында сүўретленеди. Ол өзиниң қол астында ислейтуғын жалшыларын барлық керек нәрселер менен тәмийинлеп отырған. Керек жеринде қарыз берип, жыл ақырында айырым жағдайы көтермейтуғын адамлардың қарызларын кешип жиберген, өзи жасап атырған аўылындағы кәмбағал хожалықларға бир шырўаннан ақша үлестирип, аш-әптада хожалықларға саўып ишиў ушын бир-бирден саўын сыйыр берип отырған. Бул кисиниң де ҳәўлисинде аш-кәмбағаллар ушын шүлен қазан азанлы-кеш қайнап турған.

Ҳәзирги Нөкис районының аймағына қараслы <<Жүзим бағ>> деген жерде жасаған ШЫНЫҚУЛ ҚАЛЕК УЛЫның да [1883~1935 жж]  атағы сақыйлығы, қайыр-сақаўатлығы менен елге таралған. Бул киси тарийхый тулғалар АСҚАР ҚАЗЫ, ХАЛМУРАТ БАЙ, АСҚАР БАЙлар менен заманлас болып, бәри бирликте  1916-жылғы ашаршылықта халыққа  Россиядан "ақ қапшықлы" ун алып келип таратып, халықты ашаршылықтан сақлап қалған. Бул атлары аталған тулғалардың ҳәр бириниң ҳәўлисинде шүлен қазанларда аўқат асылып, аш-әптада халықты ашаршылықтан аман есен алып шыққан.

<<Сыбаға ҳәм сыбалғы, сыралғы ҳаққында>>

t.me/shahzoda_allamuratova

Нөкис, "Қарақалпақстан", 2023.]
          Келтирилген мысалдан көринип турғанындай, СЫБАЛҒЫ сөзиниң мәниси СЫБАҒА сөзи  менен мәнилестей болып "үлес, пай" түсиниклерин берсе де, турмыста қолланылыў орны  басқаша.
СЫБАЛҒЫ сөзи менен  диалектлик түрде СЫРАЛҒЫ сөзи де қолланылады, екеўи де "саўға, олжа" деген түсиникти аңлатады.
СЫРАЛҒЫ~атлық. (дәстүр). Балық ҳәм басқа да аң аўларынан берилетуғын бөлек, пай, саўға. Мыс: Бирақ, "жалаңаяқлар" бай аўылдан кеўсен сораса, бай үйлер де бир асым сыралғы балық ушын жалаңаяқларға жалтаң еди. [К.Султанов]. 2.қ.кеўсен. Мыс: Бирақ, кеўсен сораў дийқанның, сыралғы сораў балықшының ата-бабасынан киятырған кәри ғой. [К.Султанов[.
           [Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги, Жети томлық, 7-том, 12-бет, Нөкис, "Қарақалпақстан", 2023.

Қарап өткенимиздей СЫБАЛҒЫ,  СЫРАЛҒЫ сөзлери~олжалы, қанжығасы майланып киятырған аңшыдан, балықшыдан, қусбегилерден ушырасқанда соралатуғын дәстүрли, қәдели жолы, және ырымы. Халқымызда:  "Батырдан---саўға, аңшыдан сыралғы" деген мақал да усы дәстүрден келип шыққан.  Жомарт, сақый, мәрт аңшылар бундайда "сыралғы"  [сыбалғы)  сораған адамның сөзин жерге тасламайды, оның сөзинен атлап өтип кетиў нәмәртлик деп есапланып, келеси аңшылық сапарында "жолым болмай қалады,"--деп ырым етеди. Сол ушын да миллий үрп, әдет, дәстүрди өз миннети деп есаплап, саўға, сыралғы сораўшыны бос қайтармаған. Сораўшы да орыны менен аңшының қанжығасы олжалы болса ғана сыралғы сораған.

Shahzada Allamuratova.

t.me/shahzoda_allamuratova

СЫБАҒА ҲӘМ СЫБАЛҒЫ, СЫРАЛҒЫ.

СЫБАҒА~дәстүр. Қарақалпақ халқының турмысында басқа салт-дәстүрлери қатарында ерте дәўирлерден бери қәлиплескен дәстүрлердиң бири. Сыбағаның келип шығыўы төмендегише:

      1.  Сыбаға--Қурбан ҳайтына, ямаса қысқы азық ғамлаў мақсетинде соғым сойылғанда ҳүрметли қонаққа, жақын ағайин-туўысқанға арнап қәдели мүшелерден берилетуғын пайы. Бундай ўақытларда аўыл адамлары, қоңсы-қобалар да бир-бирине сойылған малдан пай берип, сыбаға берген. Ағайин-туўысқанларға жақынларынан сыбаға келген ўақытта қоңсы-қобаларын, жақын жердеги ағайинлерин сыбаға жеўге шақырған. Сыбағаның ыдысын бос қайтармай, ылайықлы сыйлығын салып қайтарады.
       Сыбаға берип жиберерде сол адамның орны, қәдир қымбатына қарай тийисли мүшелерди орнына қарай таңлап берип жибереди.
         Мысалы, аўыл ақсақалы, ямаса сол әўладтың жасы үлкен адамларына, қудаларға, елдеги жолы уллы  адамларға сыбаға бергенде миннетли түрде бас, жамбас ҳәм омыртқа сыяқлы мүшелер берип жибериледи.

     2.   Қурбан ҳайтында мал сойылғанда, ямаса белгили бир себеплерге байланыслы мал сойылғанда келе алмай қалған жасы үлкен адамлардың сыбағасы берип жибериў мүмкиншилиги болмай қалғанда ҳәм ҳүрметли қонаққа, өзлериниң жақын-жуўығына арнап сақлаған мал гөшиниң қәдели мүшелери де СЫБАҒА деп аталады.  Егер  ол қонақ соңынан келсе:
~Ҳайтлықтан сыбағаңды жеп кет,--деп сыйлы мүшелерден  асып, пайын жегизип жибериўге ҳәрекет еткен. Бунда келген қонақтың орны, жолына қарай сақлап қойылған қәдели мүшелер асып бериледи. Келген қонақ өз орнына қарай қәдели мүшелерден тийисли сыбағасы берилмесе ол үйди сынап, өкпесин айтып кетиўге ҳақысы бар.
       Сыбағаны көбинесе жасы кишилер жасы үлкенлерге берип отырған.
       Сыбағаның ҳаслы мәниси тәрбиялық  сыпатқа ийе болып, жасы үлкен менен жасы кишилер арасындағы, аўыллас қоңсы--қобалар арасындағы, ағайин, туўысқанлар арасындағы бир-биреўге деген иззет, ҳүрмет, мийирманлық, адамгершиликли сыйласық, ғамхорлыққа тийкарланған.  

3. Қудайы қонақ та жол-жөнекей өзи қонатуғын үйде сыбағам бар деп келеди. Оны бийтаныс екен деп барған үйи салғырт қарамастан, барын қазанға салып, "Қырықтың бири Қыдыр" деп, мүмкиншилиги болғанынша гөштиң қәдели мүшелерин асып күткен.

СЫБАҒА~атлық. Үлес, пай.
"Адам адамнан кем болмайды, тек сыбағасы артық болады" ("Мәспатша" дәстанынан)
"Тапсыраўға тапсырдым, сыбағам да мол болды" (Т. Қайыпбергенов)
          Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги, Жети томлық, 6-том. Нөкис, "Қарақалпақстан",2023,379-бет.

      4.  Ҳәзирги ўақытлары да "сыбаға" сөзи өз мәнисин жойытқан жоқ. Бул сөз тек мал сойылғанда жақынларға, кеўил жетерлерге үлесин берип жибериўде қолланылып қалмастан, басқа да жағдайларға байланыслы,  мәселен, "тойдан пайын берип жибериў", "пайын қойыў", "тийисли сыбағасын үлестириў", "үлесин қалдырыў",--сыяқлы сөзлердиң тийкарғы мәнилери де усы "сыбаға" мәнисин береди. Мыс: Тойдан сыбағасын жеди. [К.Аралбаев].
              Қудалыққа шақырылғанда, кетерде "қудағай пай"--деп сойылған малдың алдыңғы бир қолын [алдыңғы еки аяқтың биреўин саны менен қоса тутасқан жерине дейин кесип алынады] дәстүрханға арнайы орап салып жибереди. Бул аты "қудағай пай" болғғаны менен, келгеннен соң қоңсылас, аўыллас ҳаялларды шақырып, сол бир қолды асып жегизеди. Сонлықтан, бул "қудалықтан келген сыбаға" ретинде қоңсылардың пайы болып есапланады.

5. СЫБАҒА~ бул сөз тилимизде аўыспалы мәнилерде де көбирек  қолланылады. Мәселен, "дәкки бериў, сазайын  бериў сыяқлы мәнилерде қолланылып:---"тийисли жазасын алды", "меннен еситетуғынын еситип, тийисли сыбағасын алды",--деген аўыспалы мәнилерди аңлатады.

II.  СЫБАЛҒЫ~атлық. (дәстүр).  Саўға, олжа. Мысалы: Кемпир келбетине түксирейип қарап, "приёмнан сыбалғы сораўға киятырған боздың адамы шығар" деген қыялға келди. [К.Султанов].
         [Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги, Жети томлық,  7-том, 379-бет.

​​ҚарақалпақСТАН – бул ҳәммемиздиң Ана Ўатанымыз!


1924-жылы Орта Азия халықларын миллий шегаралаў, ҳәрбир миллетти ғәрезсиз республика етиў ҳаққында мәжилис болып өтипти. Мәжилисте өз халқының аты тилге алынбағанлығына ары келген Досназаров орнынан ушып турып:
–Қарақалпақларды умытыўға кимниң ҳақы бар?,-депти.
–Қарақалпақлар теңиз бойында жасаўшы, басына қара қалпақ кийгенлиги ушын сондай ат алған Хорезмниң өзбеклери ғой,-депти сол жерде отырған биреў.
–Яқ, қазақлардың қара калпақлы бир ағайини,-депти және биреў.
–Яқ, қарақалпақлар ақ қалпақлы қырғыздың қара қалпақлы егизеклери,-депти және биреў. Олардан кейин жер астынан шыққандай буўық бир даўыс:
–Орта Азияда қарақалпақ деген бөлек миллет бар ма өзи?,-депти жүреклерге ғулғула салып. Досназаров бул гәплерге итибар бермей, мәжилис баслығынан рухсат та сорамай, туппа-туўры минберге шығып:
–Жолдаслар, қарақалпақ  миллети бар!,-депти. Шаўқым басылғаннан кейин әллеким:
–Тилиңиз кимлерге  жақын?,-депти.
–Қарақалпақлар қарашай, ноғай, қумық, қазақ, қырғыз, түркмен, әзербайжан, татар, башқурт тиллери менен бир теректиң ҳәртүрли шақларына уқсайды... Кейин ол Әжинияздың "Бозатаў" поэмасын оқып берипти. Оның гәплерин Калинин, өзбек Файзулла Хожаев, қазақ Сәкен Сейфуллин, түркмен Қайғысыз Атабаевлар қоллап-қуўатлап, қарақалпақлар бөлек бир халық екенин айтыпты. Ҳәмме бир аўыздан "Қарақалпақларға автономия берилсин!" деп әдеттегидей бир қолын емес, еки қолын да көтерипти. Ғаўырлы тынғаннан  кейин биреў:
–Ҳәрбир миллеттиң атақлы адамлары болады. Бирақ, бизлер усы ўақытқа шекем қарақалпақлардың атақлы адамларын еситпеген екенбиз..,-депти.  Сонда Досназаров былай деп жуўап  берипти:
–Қарақалпақ деген  халық барын еситпеген сиздей қулағы аўыр адам оның атақлы адамларын  қаяқтан-әм билсин?! Жақсылап еситип ал, айтаман! Өзбеклер ушын – Наўайы, түркменлер ушын – Мақтумқулы, орыслар  ушын – Пушкин, қазақлар ушын – Абай қандай қәдирли болса, Бердақ деген шайыр қарақалпақлар ушын сондай қәдирли. Мәмлекет баслықларынан мысал айтсақ, орыслар ушын Петр I қандай қәдирли болса, XVIII әсирде жасаған Маманбий биз қарақалпақлар ушын сондай қәдирли. Ҳәзирги дәўирге келсек, Ф.Хожаев – өзбеклердиң, С.Сейфуллин – қазақлардың ар-намысы ушын қандай гүрескен болса,  мине, мен – Аллаяр Досназаров солар қатарындаман,-деп сөзин тамамлапты. Соннан баслап Қарақалпақ сөзине "стан" қосымтасын қосып жаза баслапты. Сол бир ала сапыранлы XX әсирдиң жигирмаланшы жылларындағы тарыдай шашылып жүрген қарақалпақ халқын бириктирип, оның мәмлекетлик шегарасын белгилеп, шаңарақ тиклеп берген ел перзенти  Аллаяр Қораз улы Досназаровқа әўладлар алғысы шексиз. Мине, усы тарийхый ўақыяға да бүгин 14-октябрь саррас 100 жыл толыпты. Халқымызды бүгинги әҳмийетли сәне – ҚарақалпақСТАНымыздың 100 жасқа толыўы менен шын жүректен қутлықлаймыз!

Мақтанышым – Қарақалпақстан!!!

t.me/kketnografiya

Әне, сол қыз күнинде тамаша ушын, ямаса өз қурдасларынан сүймесе де қызғанып-ақ, "бизди сизлерге қарағанда көп адам айттырып келип атыр" деп, марапатланыў ушын ақ сыланып-сыйпанып, өтирик наз етип үйренип кеткен әдет, сүйегине сиңип кетедидағы, барған жеринде де, ал, енди, бундай әдетинен қутылыўы мүшкил болып қалады. Сүйекке сиңген нәрсе тегинликте қала ма,. Түскен жериндеги қоңсы келиншеклердиң күйеўлерине, ямаса күйеўиниң жора-жолдасларына жаңағы жилўа етип үйренип қалған көз сөйтип қарай береди ғой. Соннан оның жилўа еткен адамы нық болса не жақсы, ал мына Меңлибайдай қопаллаў қыйлы болса, тисинен шығармай, " ал, енди бала, мына таза түскен келиншектиң дәкеңде қыялы бар қусайды" деп нилдей айнып сала береди.

Сөйте-сөйте, аўыл, елге от түсип, болады бир қырампыш, пышық басты тасласпа, көрпе-төсек зыңғытыспа! Әне, Мақсет, бундай нашарлар қуры жылтырағаны менен, тыйығы пәс кетеди, олар желигин басаман дегенше жары жасың кемийди. Усы айтқанларымды бинәй өмириңде умытып қалма. Адам өмирден де, бизлердиң заманымызда "ашықлық" дейтуғын еди, сизоер "муҳаббат" дейтуғын көринесиз, әне, усы муҳаббеттен де өз орнын табыўы керек. Мыына Назлы деген шарўаға қолай нашар еди,--деди, тап бир узатылып кетип қалып қойған адамдай өкиниш билдирип.
~Ал, енди, мына Меңлибайдағы келин өз орнына түспей қалған . Бул шарўаға қолай адам емес.

Буны сыпайы шайырсымақлаў биреў алыўы керек еди. Назлының жеңгеси де сондай нашардың қыйлы, оның да кеўли нәзик. Адам жарасық ушын ақ үйленсе болар, бундай нашарларға бурынлары "кеўлимизди мудамы шағлатып қояды, илҳам соң бизден төгилип келе береди",-деп қыссаханлар менен шайырлар, бақсылар өш келетуғын еди. Қайсы бирине қыссахан, бақсы, шайыр тийисе береди. Қудайтала өзи қәдирли затын аз жаратады, алтын қәдирли болғанлықтан аз, аз болғанлықтан қәдирли. Сонлықтан, жаңағы Назлының жеңгесиндей пәкизе нашарлардың бәрине шайыр тәбиятлылар табыла бермейди, табыла бергенде-ғо жүзикке қас қондырғандай болар еди. Ҳәр кимниң ығбалына өзине тән нашардың сызылғаны жақсы, шайырға тән нашар шарўаға тийгени менен, шарўаға тән нашарды шайыр я бақсы алғаны менен бахытлы бола алмайды. Еки тәрептиң де ығбалының соқпақлары бир соқпаққа бириккенде ғана жуптылар жубын жазбайтуғын ерли-зайып, бир-бирине жарасық бола алады. Болмаса еки соқпақ екеўин еки жаққа жетелеп кетедиде, көрпе бир болғаны менен кеўил қосылмайды, басқа болады, балам. Бул да бир кәсип таңлағандай, ал кәсип таңлаў аўызының сарысы кетпеген өзиңе усаған палапанларға қостар таңлаўдан аңсат емес.

Мен өзимниң туўды-питти шопан екенимди билмей, жасымда көп дағдардым. Малақайшының кәсибин жеңиллеў көрип урынып едим, астары түрилип кете берди, мәси тигип қарасам, гүлшини дурыс түспеди. Ғобыз шертип көрип едим, өзим келистире алмай жүргенде, үйден әкем қуўып жиберди. Қыссаханлық етейин десем саўат жетиспеди, болмаса даўыс та, питегене намаға түсингендей ықлас та жоқ емес қусаған еди, қус салып та көрдим, бул да жигитке бир жарасық, жарасық болғанда қандай, оған бир қызықсаң ылақ шапқанды-әм қоясаң. Еле бир үйретип жиберермен, оннан соң өзиң де билесең. Мына гөш планды ыйықтан бир түсирип алайық. Сөйтип қус салдым, қусшы болдым дедим-ә? Ал енди бул талаптан гөре бийдәўлетшиликке көбирек уқсаңқырайды. Қусың алса ала қояды, өт қақпайтуғын да күнлер болады, бирақ сеники күнде салпылды. Биз не қылдық, айланып келип мал бақтық. Әне, талап соннан баслап оралыўға қарады. Биз жүре берген екенбиз ҳәр жаққа бир урынып, ығбалымызға усы жазылған екен дағы! Ҳаў, ертерек есимизди жыйып биле қойғанда болмайтуғын ба еди, бәри аңсат ис қызық та болмайды екен, қарасам!

Усы гәп неден шығып еди?!
~Назлыдан....
~Назлы қызымыздан шықты, ҳаўўа, Назлы ғой бизге қолай еди дағы, Муратжанға жағар-жақпасы еки талай ис. Ол жуқа тәбиятлылаў жигит қой, оның өзиниң кәсибине жуғысын тийгизетуғын нашар керек пе деп пәмледим де, мына кемпирге ырық берген бола қойдым. Болмаса ғой нашардың нашарлығынан кемиси жоқ. Пәкизе ашың менен айланып, тоғың менен толғанатуғын нашардың сейдини, көрерсең еле, усы қарағандағы нашарлардың шырайлысы да сол болып шығады.

Сәрсенбай, бәле, ийисшил ийттей пәлектиң астынан бир табыўын тапқан екендағы, қыз қәлемесе не шара! Бирақ, алды менен тиллесип алмай, жаўшы жибергени әнтеклик бола қойған екен. Анаў күнги ҳайтлықты келин сизлердиң қайсысыңызға берип еди?

Бул жуўапты күтпеген мен:
~Ҳешқайсымызға,---дедим ҳаўлығыңқырап. Сөйтип бақанның басына қыстырылғанын, қалай алғанларымызды қысынып-тартынып айтып бердим. Дайым теке сақалын тутамлап, басын шайқады:
~Онда келиндики әнтеклик болған екен. Дәстүрди бузғаны менен, биймәлел жағын ойлаған ғой. Сонда биреўиңизге бере қойғанда, Сәрсенбай да жаўшы жиберип ҳәлекленбес еди дағы. Келин де тәсилпаз екен, көрдиң бе, бийкешиниң кеўлиндегисин билдирмеў ушын сөйткен. Қулласы-кәлам, ишиңизден биреўди қәлеген. Қәлемеген жағдайда ҳал-жағдайды айтқан болып, жыллы сөз бенен ҳайтлық бермей-ақ ысырып салыўға болар еди дағы. Пай, қыйтыр екен дағы! Усы Жаңабайдың келиншеги бар ма?
~Жоқ.
~Онда соны қәлегенди дағы. Ендиги ҳайтқа шекем Муратжанның отаўын бир тиклеп алайық. Өлмесем, келинди шақырып алып: "сен келин өйткенди қой, мен кишкене жийенди бир-еки бала қосып жиберейин. Қыздың қәлегенине ҳайтлығын бер, қуры қол қалса жийенимиз де өкпелемес, оған кимниң өкпеси бар",--деп айтып көрейин бе?
~Мейлиң,--деди дайым нарыйза кейип пенен, сен басыңды шайқасаң шайқай бер. Ҳайтқа шекем сениң пайдасын билмей, он төрт жыл оқып, сүўретши болып, баланың талабын үйренип жүрген ағаң қыз таңлап, шаңырақ тиклеп, жолыңды босатты да, бизиң саған ҳайтлық соратқанымыз қалды ма? Оған шекем еле де қызды көзи таныйтуғын биреў қағып кетпесе дей бер. Жақсы,сары қаўынның ийиси пәлектиң астынан да иштейлисин шақыра береди, не көп мурны ийис таныйтуғын, сезимталлы көп.......

Ш. Сейитов, <<Ығбал соқпақлары>>, роман, 122-127-бетлер.
Нөкис, <<Jeti ıqlım>>, 2022.

t.me/kketnografiya

Шаўдырбай СЕЙИТОВ:

<<ЫҒБАЛ СОҚПАҚЛАРЫ>>
[Романнан үзинди]

~Назлыны айттырып Сәрсенбай жаўшы жиберген екен, қара ғарғадай қап-қара болып, ол жаманның да адам жақтырмайтуғынын қәйтерсең! Үйине келген ғаррылардың геўишлерин дүзиўлеп қойыпты да, бармағы менен есикти нусқап жиберипти.

~Өйп-пей, қыз бала да оншелли өжет, оншелли жулпыс болады екен!--деп жеңгем бетин сызып. Бул киси бизиң анамыздан бес жас үлкен. Сонда да "жеңге" деймен. "Апа" дейин десек, марҳум анамыздың руўхы еситип үйден өкпелеп кететуғындай көринетуғын еди. Оның үстине, анамыз көзи тирисинде оған мудамы "жеңге" дегенликтен, бизлердиң тилимиз де әзелден усылай гүрмелген

Бирақ, бизлер "жеңге" деген менен ол атымызды айта береди: --Муратжанға да қолайлап жүрдиң-аў сен, ғарры. Я есикке жараспаса, я қызларға тән сызылыў, ийбениў болмаса, қашан көрсең атқа минип зиңкилдеп жүргени.....деп киятыр еди:
~Қойсаң-ә,---деди дайым шорта бөлип: Сен нени билетуғын едиң! Бийбипатпа туқымы Бийбипатпа туқымын сынай алмайды. Сизлердиң, со қабақ тәрезиңизди қолыңызға берип, жигитлерге жибере бериң. Сизлер олардың әңки-дүңкисин билесиз. Нашар баланы сынаўдың пири---азамат! Солай емес пе, Мақсет?
~Билмеймен--дедим мен. Ырасында да билмеймен. Елеберин биле бересең. Сәрсенбай жаўшы жиберген болса, сынап болып жиберген, ўәй, заңғар-әй, кеўли таныйды екендағы заңғардың! Назлы дегениң, сен билмейсең, кемпир, алтын дей алмаймандағы, бирақ, гүмислигине гәп жоқ, елеберин тири болсаң көрерсең. Ысылған сайын жарқырай беретуғын нашар. Қыз баланың өзи еки түрли болады. Биринши түри, --әдетине гөре шунатай бармақты бүкти:--төркининде таўыстай таранып отырғанда ынтықтырмайтуғын жигити жоқ. Сен де бизди сөйтип бапладың. Ал, енди сол қыйлы есикке түсип, бир-еки жөргек жайды бар ғо, өзиңдей шүйке бас болады.
~Әне, әне, бул енди бизге жабысып киятыр....
~Жақ, қойып тур, сен бир гәпти тыңлап ал. Сен ашыўланба, қошшым. Сеннен басқа келтиретуғын мысалым жоқ, басқаның кеўлине тийип аламан. Екинши қыйлын есит, енди, екинши қыйлы,---тағы бир бармақ бүгилди,--төркининде мандымайды, обалақта-собалақ жүре береди. Бундай қыйлының жолы да дүзиў болады,--дей бергенде:
~Қой, гәпиң қурысын,--деп шығып кетти жеңгем.

Дайымның бир әдети, айтып отырған адамы гәпин жақтырмай жары ортада шығып кетсе, қалған адамға айта береди. Ол да шығып баратырса шалғайынан басып: ~"Сен мына гәпти тыңлап кет, ҳаў, не қылған бийәдепсең!",--деп кейип таслайды да, сөзин тыңлатпай жибермейди. Соны билгеннен соң, мен де тым-тырыс отырман. Дайым енди бизди дыққатлап атыр:---Ырас айтаман, Мақсет, жолы дүзиў болады, билип қой, соны. Сениң де илгери талабың, жақсы нийетиң бар. Буны бәринен бетер сениң тыңлаўың керек, жаңағы кемпирге де: "қызым саған айтаман, келиним сен тыңла",--дегендей етип айтып отырман. Жақсы ат пенен жақсы ҳаял--жигиттиң бахыты. Жаманына тап болсаң, топпыңды саттырып, төркинине тартады. Бундай қыйлыларының аўызында оңысық емес, "үйим, кийим, кийим" деген гәп болады. Төркининде тотыдай сыланып үйренип қалған бәле, соны ҳәўес ете береди. Қыз күнинде ғрй, енди бул әдеп жигитлердиң ҳәўесин келтириў, өзине қарыйдарларды тайдай таластырып, тамашасына қараў ушын жасанады, кәрбазланады, мына артистлердей жалған жилўа, мәккарлыққа үйренеди. Кеўили соқсын, соқпасын, қоңсысының қызынан қызғанып-ақ, көринген жигитти бир қылдан байлап қойыў ушын, жортаға жилўа таслап жибереди. Дүньяда жаңа жигит болған адамнан алаңғасар адам болмайды, қыздың жаңағы мәккарлығын "сүйеди"ге жорып, үйиниң тусынан қысқа күнге гесирткедей қырық жуўырып жүргени. Ал, жаңағы мәккар қыз болса, есигинен таўланып шығып, жортаға тағы бир жилўа таслап, қайтып үйинен шықпай, шийден сығалап масқаралап күлип, отыра қояды. Анаў бийшара болса, бурынғыдан да беиер күйип-жанып, өлермен ашық болып....Қудай басыңды аўыртып не қылайын, жеме-жемеге келгенде бул тиймейтуғын болып шығадыдағы, жигит басын тасқа урыўға шекем барады ғо! Қоя бер, сен бул қатын дегенниң мәккаршылығын! "Бир қатынның мәккарлығы қырық ешекке жүк болады" деп ата-бабалар бийкар айтпаған, Мақсетжан.

<<Ығбал соқпақлары>> [романнан үзинди]

t.me/kketnografiya

#Қарақалпақ_ырғақлары

🔥Қарақалпақ миллий аяқ-ойыны: ШАШБАЎЛЫ ҚЫЗ🍀

линк: https://t.me/+Tr8-pc5tsI5mNzky
канал:🌳Қарақалпақ Байтереклери

Қарақалпақстан телевидениесиниң "Мийрас" телекөрсетиўинде <<Табақ тартыў мәденияты>> деген темадағы мақалам бойынша таярланған көрсетиў.

t.me/shahzoda_allamuratova

<<ЕР ЖИГИТКЕ ҚЫРЫҚ ӨНЕР ДЕ АЗ>> ямаса КЕЛИНЛЕР ДЕ БИЛИП ЖҮРИЎИ ТИЙИС>> 3-бөлим.

ТАБАҚЛАРДЫ ТАРТЫЎ МӘДЕНИЯТЫ.

Атадан тәрбия, анадан үлги алған адам дәстүрлерге немқурайдылық пенен билимсизлик танытпайды. Табақ тартыўдың да өзине сай мәденияты, талаплары бар. Егерде табақ тартылатуғын ўақытта усы талапларға сай мәдениятлылық көрсете билмесек, қонаққа сыйлы табақ тартқан ҳүрметимиздиң сыйқы қалмайды.
Буның ушын ата-бабамыздың устанған дәстүри менен мәдениятына қатты итибар берип, соны рети менен орынлаған дурыс.

1. Басты ер-азамат, ямаса  сол үйдиң бас ийеси алып келгени дурыс. Яғный, бул "үй ийесиз емес"--деген уғым аңлатады.

2.  Басты тумсығын алдына қаратып алып келиўи тийис, өйткени, қой тумсығы менен алға қарай жайылады, бул қонаққа "исиң алға қарай илгерилесин"--деген жақсы нийет, тилекти де билдиреди.
3. Шекесин қасқалаў, бастың маңлай тусы шабылған болыўы тийис, бул "төрт қубыласы тең болсын",---деген мағына береди.
4. Басты услаған адам бастың оң қулағын кесип алып, сол үйдиң ең жасы кишисине усынады. Себеби, оң қулақ балалардың несийбеси болып есапланады. Бастың маңлай тусынан кесип алып, сол үйдиң ержетип киятырған баласына усынады, бул "келешекте елдиң басы болсын",--деген жақсы нийетти билдиреди.
5. Бастың тиси қағып алынған, тили толық тазаланған болыўы керек, тиси менен келген бас жағымсыз көринис берип, ол келген қонаққа деген ҳүрметсизликти билдиреди. Ерте ўақытларда келген қонаққа бурыннан айталмай жүрген өкпеси бар болса, тиси қағылмаған бас тартатуғын болған. Буны келген қонақ та түсинип, тамақ желинип болынғаннан соң, үй ийесинен қандай өкпеси барын сорап, кеширим сорап, татыўласып қайтатуғын болған.

Адам қәтеликтен емес, билимсизликтен сүринип гәп-сөз болыўы мүмкин, сонлықтан жас ер-азаматлар, келинлер халқымыздың ҳәр бир салт, дәстүриниң астарында жатырған философияны итибарлылық пенен уғынып, қонақ күткенде, қазан-ошақ басындағы қағыйдаларды есте сақлап, соны устанғаны дурыс.

Түйе таўық ҳәм шайтан таўық сойылғанда табаққа  салынып  тартылатуғын мүшелерди де билип жүрген пайдалы. Себеби, қоңсылас халықларда "түйе таўық--қарақалпақтың қойы, оған жететуғын ас болмас",--деген мақтаў сөзлер бар. Бунда Бас табақ, тет табақ дегенлер болады.

Shahzoda Allamuratova.

t.me/shahzoda_allamuratova

Халық арасында "жеңгетай",---деген сөз де ушырасады. Бирақ, бул сөздиң мәнисин "жеңге" сөзи менен теңдей деп қараўға болмайды. Бул сөз жағымсыз мәниге ийе болып, қандай да бир керексиз ислерге мурындық болып жүриўшилерге  қарата айтылады. Бундайларға:--"Ағам алғанша, жеңгем жегенше",  ""Қыз жеңге ушын, "Жеңге теңге ушын" --деген сөзлер айтылған.

Жеңге өзинен жасы киши қәйинлериниң, бийкешлериниң  қайғырса--ғамхоршысы, ақылгөйи, жан ашыры, қуўанса--бирге қуўанатуғын сырласы, сыйласы бола алатуғын ҳәм сол арқалы қәйин журтында ҳүрметке ийе бола билетуғын адам.

Shahzoda Allamuratova

t.me/shahzoda_allamuratova

ҚАРАҚАЛПАҚ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРИ ҲӘМ ҮРП-ӘДЕТЛЕРИ:
<<ЖЕҢГЕ, КИШЕ>>~ҲАҚҚЫНДА>>

Халқымызда туўысқанлық, ағайиншилик қарым-қатнаслардың көплеген атамалары ҳәм соған ылайық  орны, жолы,  дәстүрлери бар. Сол ушында, бундай атамаларды билгенниң зыяны жоқ.

Усындай атамалардың бири ~ЖЕҢГЕ болып табылады. Жеңге~бирге туўылған туўысқанлардың жасы үлкениниң ҳаялы, сол ер адамнан киши ини-қарындасларына "жеңге" болады. Өзлеринен жасы үлкенлер ушын "келин", өзинен кейинги жасы кишилерге жеңге деп аталатуғын бул адамның үй-ишинде, турмыста, аўыл-ел арасында тәлим-тәрбиядағы орны айрықша.  Халқымыздың дәстүринде  сол өзи түсип отырған  үйдиң қатнасатуғын туўысқанларына,  аўылдың жасы кишилерине жақын, руўлас болмаса да жеңге болып есапланады.  Егер ол аўылда өзине руўлас адам болса, ол туўысқан болып, руўы басқа аўыл жасы кишилери  "жеңге"---деп атаўға ҳақылы.

Бизиң халқымызда жеңгени <<КИШЕ>>~ деп атаў басым  көпшиликти қурайды. Бир үйдеги туўысқан қәйин ини-сиңлилери, аталас, аўыллас қәйин ини-сиңлилер де "кише" атамасын көп қолланады. <<Жеңге>>---улыўма атама болып, гейпаралар аўыллас жасы үлкен кемпирлерге "жеңге" деп мүнәсибет билдиреди. Халықта:
~<<Жеңге деген жүрекке жағымлы,  кише деген кеўилге қонымлы>>---деген сөз бар, буның мәниси бойынша екеўи де бир мағынадағы сөзди аңлататуғынын түсиниўге болады.
        Гейде жеңгениң өзинен кейинги қәйин ини ҳәм сиңлилеринен жасы киши болыўы мүмкин, бирақ, жас айырмашылығы оның жеңге, кише деп аталыўына бөгет бола алмайды, орны, жолы менен өз атамасында аталып, өз орны, жолын тутады.

Жеңгениң шаңырақта өз орны бар,  ол қәйин ини-сиңлилерин  сыйлап, оларды өз атлары менен атамай, ҳәр бирине ат таңлап қояды: Айқыз, Айжигит, Бөкежан, Тентек, Аппақ,--дегендей атлар қояды. Жасы үлкенлерин --Ата, Ене, Қайнаға, Үлкен қайнаға, Ортаншы қайнаға, кишкене қайнаға, Әжапа, Қәйинбийке,---деп ҳүрмет көрсетеди. Сондай-ақ, аўыллас қайнағаларының, абысынларының, қәйин ини-сиңлилериниң   руўлас болмаса да  атын айтпай, басқаша ат қойып ҳүрметлейди.

Қарақалпақ халқында әкесин "әжаға", анасын "кише",---деп атаў ҳәзирги күнлери де бар. Буның себеби, туўылған туңғыш перзент үйдеги жасы үлкен "кемпир-ғаррының баласы"--деп есапланып, ол бала әке-шешесин усылай атаўға үйретиледи, кейинги туўылған балалар да соңынан усылай атап кетеди. Ата-енеси болмаған жағдайда да, олардың руўҳын ҳүрметлеў сыпатында, туңғышты  "кемпир-ғаррының баласы",---деп, оның атын анасы айтпай "бөкежан", "Еркетай",--деп ат қояды. Мине,  усы себепли, әкесин "әжаға", "аға", анасын "кише"--деп атаў келип шыққан.

Жеңге, кише болған адамның өзи келин болып түскен үйинде, аўылында, ағайинлер арасында өз орны, ҳүрмети бар. Ол қәйин журтының жасы үлкен, жасы кишилеринен төмен отырады, өзинен кейин түскен келинлеринен жоқары отырады. Оларға хызмет еткен ўақытларда да усы сыйласық, ҳүрмет пенен ислейди.

Жеңге, кишелердиң өзинен жасы киши қәйин ини-сиңлилери менен өзлерине жарасықлы ҳәзил-дәлкеклери болады. Жеңгелер қәйинлери, бийкешлери менен сыpлас болады. Сонлықтан бурынлары қыз бенен жигитти таныстырыўшы да, табыстырыўшы да жеңгелер   болған. Сонлықтан да, "Қыздың сырын жеңгеси биледи", "Қызы бар үйдиң жеңгеси сүйкимли", "Жолы болар жигиттиң жеңгеси шығар алдынан",---деген нақыл сөзлер келип шыққан.

Жеңге болыў бурынлары  үлкен жуўапкершиликти талап еткен. Себеби, жаслардың бас қоспа отырыслары, гештеклер той-мерекелерде қызларды жеңгелери алып барып, алып қайтқан, ата-аналары да қызларын тек жеңгелери менен жиберген, бул жеңгеге үлкен жуўапкершилик жүклейди.

Жеңге сөзге шебер, жуўабый болыўы да үлкен әҳмийетке ийе.  Себеби, сөзге орашолақ, жуўапқа жуўап қайтара алмаса мерекеден орын да ала алмайды.

Мәселен:

"....Отырыспаға қызларды ертип барған қыз жеңгесиниң еки қызына орын жетиспей қалады. Жигитлер  де қағысып орын босата қоймапты. Сонда жеңгеси мурны үлкен жигитлердиң мурнын сылтаў етип жуўап айтып, қызларына орын алып береди:

~Мурынлардан мурын көрдим,
Ҳәмме мурынлардан бурын көрдим,
Қырық тисли зәңги қойып,
Шықсам мурынның үстине,
Көринеди ҳәм Бухара, ҳәм Рум,
Егер ол мурын қағысағойса,
Оның қасынан ҳәм еки қызға орын".

<<Жеңге, кише ҳаққында мақалам бойынша Қарақалпақстан телевидениеси таярлаған көрсетиў>>


#Миллий_мийрас

❤️Қарақалпақ халқының миллий салт-дәстүрлери: Жеңге, кише ҳаққында

<Қарақалпақстан ТВ> телеканалы, "Мийрас" көрсетиўи

✅линк: https://t.me/+Tr8-pc5tsI5mNzky


t.me/shakhzoda_allamuratova