ناوه‌ندى ئەوینــدارانـی قــورئــان

ئەبی دەرداء ڕەزای خوای لەسەربێت دەفەرمووێ:
ڕۆژێک لای پێغەمبەری خودا بووین ﷺ، چاوی بەرزکردەوە بەرەو ئاسمان و گووتی:
ئەوە ئەو کاتەیە زانست تێیدا بەرزدەبێتەوە و نامێنێت لەلای خەڵکی(بەهۆی مردن و نەمانی زانایان و کارنەکردن بە زانست) هەتا دەگاتە ئاستێک پێی ناگەن.
یەکێک لە هاوەڵان بەناوی "زیادی کوڕی لەبیدی ئەنساری" گووتی:
چۆن زانست بەرزدەبێتەوە و نامێنێت لەناومان لەکاتێک ئێمە قورئانمان خوێندووەتەوە؟
سوێند بە پەروەردگار منداڵ و خێزانەکانیشمان فێردەکەین(لەبەری دەکەن و فێری خوێندنەوەی دەبن).
پێغەمبەر ﷺ فەرمووی: دایکت ڕۆڕۆت بۆ بکات ئەی زیاد، من لە زانایانی ئەهلی مەدینەم هەژمارکردبوویت(وەک هاندانێک ئاوا وەسفی دەکات)، ئەی ئەوە نیە تەوڕات و ئینجیل لەلای یەهود و نەساڕاکانە و هیچ سوودی پێنەگەیاندوون؟(نەزانن بە ناوەڕۆک و ماناکانی، یان دەیزانن و کاری پێ ناکەن).

سنن الترمذي 2653 - صححه الالباني

چەند کارێک کە دانراون لە شەرع و مەبەستەکەیان پێی تەدەبور و کاریگەربوونە بە قورئان:

1- هۆکاری دابەزینی خودی قورئان:
(كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ - سورة ص/29).
2- جوانخوێندنەوە و بەکارهێنانی سەوتی خۆش و حەزین:
(إن من أحسن الناس صوتا بالقرآن الذي إذا سمعتموه يقرأ حسبتموه يخشى الله - رواه ابن ماجه وصححه الألباني).
3- شەونوێژ و خوێندنی قورئان تێیدا:
(إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا - المزمل 6)
4- الإستعاذة:
(فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ - النحل 98).
5- بێدەنگبوون لە کاتی گوێبیستبوونی قورئان:
(وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ - الأعراف 204).
6- دەنگ بەرزکردنەوە لەکاتی خوێندنەوە:
(لیسَ مِنَّا مَن لَمْ يَتَغَنَّ بالقُرْآنِ يَجْهَرُ بهِ - صحيح البخاري 7527).

دەگێڕنەوە ئەبو عەباسی بن عطاء خەتمی قورئانی زۆر زۆر دەکرد، بەڵام هاوکات خەتمێکی تریشی دانابوو بۆ تەدەبور و دەرهێنانی مانا وردەکانی قورئان، نزیکی دە ساڵ لەسەر ئەو خەتمەی ماوە و بەردەوام بوو تا وەفاتی کرد و هەموو قورئانی بۆ تەواونەکرا.

دابەشکردنی قورئان بۆ 30 جوزء و هەر جوزئێکیش بۆ 2 حیزب و 8 ڕوبع کارێکی ئیجتیهادی زانایانە(واتە تەقیفی نیە لە خوداﷻ و پێغەمبەرەوەﷺ) و بۆ ئاسانکاری خەڵکی دانراوە بۆخەتمکردنی یان لەبەرکردنی، بەڵکو لەسەردەمی هاوەڵان قورئانیان دابەشدەکرد بۆ 7 بەش بەم شێوەیە:
- 3 سوڕەتی سەرەتا(البقرة-آل عمران-النساء)
- 5 سوڕەتی دوای
- 7 سوڕەتی دوای
- 9سوڕەتی دوای
- 11 سوڕەتی دوای
- 13 سوڕەتی دوای
- سوڕەتە موفەسەڵەکان(لە ق تا کۆتایی و فاتیحەش).
بەم شێوازە حەوت ڕۆژ جارێک خەتمیان دەکرد.
هەندێکیشیان دە ڕۆژ جارێک، هەندێکیش بیست ڕۆژ جارێک، هەندێکیش مانگی جارێک.
(ئەم دابەشکردنەش لە فەرموودەکەی پێغەمبەر ﷺ وەرگیراوە کە ئامۆژگاری عبدالله ی کوڕی عەمری کوڕی عاص دەکات و ئیمامی موسلیم ڕیوایەتی کردووە:
پێغەمبەر ﷺ ئامۆژگاری عبدالله دەکات کە مانگێک زیاتری پێنەچێت بۆ ختمێک، پاشان عبدالله دەڵێ زیاترم پێدەکرێت، بۆی دەکاتە بیست ڕۆژ، پاشان عبدالله دەڵێ زیاترم پێدەکرێت،بۆی دەکاتە دە ڕۆژ، پاشان عبدالله دەڵێ زیاترم پێدەکرێت، بۆی دەکاتە حەوت ڕۆژ و پێی دەڵێ ئیتر لەوە زیاتری مەکە چونکە خێزانت حەقی لەسەرتە، میوانت حەقی لەسەرتە، جەستەت حەقی لەسەرتە).
جا دواتر زانایان زۆرترین ڕێژەکەیان وەرگرت و قورئانیان دابەشکرد بۆ 30 جوزء.

بۆیە ئیبن تەیمیە لە مجموع فەتاوای دەفەرمووێ:
تەحزیبکردن و دابەشکردنی قورئان موستەحەببە لەنێوانی هەفتەیەک تا مانگێک بێت.

پوختەی بەشی (تجزئة القرآن و تحزيبه/لە کتێبی/المیسر في علوم القرآن).

بەشەکانی جیهانی سوڕەتەکانی قورئان:
1- السبع الطوال (حەوت سوڕەتە درێژەکە) لە البقرة تا التوبة دەگرێتەوە.
2- المئون (سوڕەتە سەد ئایەتیەکان) لە یونس تا الشعراء دەگرێتەوە.
3- المثاني (دوای سەد ئایەتیەکان کە کەمترن لە سەد ئایەت)لە  النمل تا الحجرات دەگرێتەوە.
4- المفصل (سوڕەتە کورتەکان/بەش بەشەکان) لە ق تا الناس دەگرێتەوە.
ئەوانیش دەبنە سێ بەش:
أ- بەش بەشە درێژەکان (طوال المفصل):
کە سوڕەتی ق دەگرێتەوە تا المرسلات.
ب- بەش بەشە ناوەندیەکان (أوساط المفصل):
کە سوڕەتی النبأ دەگرێتەوە تا اللیل.
ج- بەش بەشە کورتەکان (قصار المفصل):
کە سوڕەتی الضحی دەگرێتەوە تا الناس.

تێبینی: مەرج نیە ئەوەی لەو نێوانە هات هەمووی بکەوێتە ژێر بەشێکەوە، بۆنمونە سوڕەتی الرعد لەنێوان بەشی دووەمە(سوڕەتە سەد ئایەتیەکان)، بەڵام سەد ئایەت کەمترە بۆیە دەچێتە بەشی (المثاني).
تێبینی: سوڕەتی فاتیحە لە مفصلەکان هەژماردەکرێ کە سوڕەتە کورتەکانن، بەڵام لەسەرەتای قورئان دانراوە چونکە دایکی هەموو سوڕەتەکانە و پێشەکی و پوختەی هەموو سوڕتەکانی ترە.
تێبینی: سوڕەتی الأنفال بەهەمان شێوە هەندێک لەزانایان لەگەڵ حەوت سوڕەتەکەی هەژماردەکەن بەوەی لەگەڵ تەوبە دەیکەنە یەک بەش چونکە تەوبە بسم الله ی تێدا نیە، هەندێک لەزانایانیش دەیخەنە بەشی المثاني چونکە سەد ئایەت کەمترە.

لەبارەیانەوە پێغەمبەر ﷺ دەفەرمووێ:
(أُعطِيتُ مكانَ التَّوراةِ السَّبعَ الطِّوالَ، وأُعطِيتُ مكانَ الزَّبورِ المئين ، وأُعطِيتُ مكانَ الإنجيلِ المثانيَ، وفُضِّلتُ بالمُفصَّلِ).
لەجیاتی تەورات (حەوت سوڕەتەکە)م پێدراوە، لەجیاتی زەبوریش (سەد ئایەتیەکان)، لەجیاتی ئینجیلیش (المثاني/ئەوانەی دوای سەد ئایەتیەکان دێن)، و فەزلیش دراوم بەسەر پێغەمبەرانی تر و کتێبەکانیان بە (مفصلەکان).
أخرجه أحمد (16982)، والطبراني (22/76) (187)، والبيهقي في (شعب الإيمان - 2415).
صححه الألباني بمجموع طرقه في السلسلة 1480.