Донишмандлардан бири айтди: “Ҳаво-ю ҳавасни инкор эт, чунки у ақлга ғолиб бўлса, кишининг яхшиликларини ёмонликка ўзгартиради, кейин ҳалимлик кек-адоватга, ибодат риёга, сахийлик исрофга, иқтисод бахилликка айланади”.
Изоҳ. Мол-дунёга ҳирс ва дунёнинг орзу-ҳаваси инсонга то сўнгги нафасигача ҳамроҳ бўлиши ҳикматларда айтилган. Ҳаво-ю ҳавас – дунёга муҳаббат инсонга ҳамроҳ бўлиши мумкин, лекин у ақлнинг ўрнини эгалласа, ҳаракатлар тескари натижа бера бошлайди. Ақл ҳалол билан ҳаромни ажратади, ихлос, инсоф, иймон билан ҳукм юритади, солиҳ аждодларимиздан келаётган анъанага қатъий риоя этади.
Ҳаракатларини дунёга муҳаббат бошқараётган кишида эса бу қадриятлар ўз қийматини йўқотади. Энди унга ҳалол билан ҳаромнинг фарқи йўқ, моли кўпайса бўлди. Гуноҳ билан савобнинг фарқи йўқ, одамлар уни бошига кўтарса бўлди. Қачонлардир атрофидагиларни эшитиб, дардига шерик бўлишдек феъллар билан юмшаган қалб энди тошга айланиб қолгани учун ҳеч кимни тингламайди, дунёдан бошқани англамайди, ҳалимликнинг ўрнини кек, гина-кудурат эгаллайди. Дунё орзусида холис амаллар риёга айланади, очлар қолиб, тўқларга саховат қилади. Мол-дунёни исроф қилмаслик баҳонасида шу даражада иқтисод қиладики, бахиллик чегарасига ўтиб кетади.
Дунёнинг фитнакор, алдамчилигини қарангки, унга сал қайишсангиз, ақл-у ҳушни тамоман олиб қўяди, сўнг бир зумда савоблар хирмони совурилиб, гуноҳларга айланади.
Шеър:
Ақлнинг офати ҳою ҳавасдир,
Буни билмаганлар дунёга мастдир.
Кимнингки ақли устун ҳавосидан
Нажот топган ул инсон ҳақпарастдир.
Изоҳ. Ҳар нарсанинг бир офати бор. Сичқоннинг офати – мушук, ўтнинг офати – сув, сўзнинг офати – ёлғон. Яъни, мушук келган жойда сичқон турмайди, ўтни сув ўчиради, сўзга ёлғон аралашса, энди у сўз эмас. Худди шунингдек, ким ақлини йўқотмоқчи бўлса, дунёни яхши кўрсин, мол-дунё учун жонини тиксин. Ана шунда унинг ўзига, атрофдагиларга муносабатини кузатиб, нима бу ақлдан озганми, деб ўйлайсиз. Агар шу кетишда кетса, унинг ҳалокати яқин: дунё уни миниб, турли томонга ҳайдайди, шўрлик оғзидан кўпик сочиб, бир ўнгга, бир сўлга маънисиз чопади...
Аксинча, дунёни эшак қилиб миниб олганлар бир текис ва хотиржам аниқ манзил сари боради.
“Унвонул баён”дан.