سلیم‌پژوهی |یادداشت‌های محمد قندهاری

نشوز در قرآن در پرتو فقه یهودیت ربانی

🔸 ثاقب حسین (دانشگاه آکسفورد)

آیهٔ ۳۴ سورهٔ نساء در تفاسیر و آثار فقهی پیشامدرن عموما به‌گونه‌ای تفسیر شده که به شوهر اجازه می‌دهد در صورت نشوز - اصطلاحی قرآنی-فقهی که به‌معنای نوعی نافرمانی از شوهر در نظر گرفته می‌شده- همسر خود را مورد ضرب وشتم قرار دهد. بنابراین، طبق تفسیر سنتی آیه، زن ملزم به اطاعت از شوهر است و شوهر بر همسر خود ولایت پیدا می‌کند. در این ارائه، در ابتدا به مرور بافتار ادبی آیه می‌پردازیم، سپس سلسله مراتب جنسیتی آیه و مسئله اطاعت زن از شوهرش مورد بازبینی قرار می‌گیرد. سپس تلاش می‌شود تا اصطلاح کلیدی نشوز فارغ از تفاسیر و آثار فقهی و با توجه به کاربرد آن در قرآن، اشعار متقدم اسلامی و جاهلی و دیگر متون اسلامی متقدم، مجدداً ارزیابی شود. شواهد به طور همبسته‌ای نشان می‌دهند که نشوز نه به «نافرمانی»، بلکه به «تمایل به ترک شوهر (معمولاً به نحوی که پای مرد دیگری در میان است)» اشاره می‌کند و بنابراین ممکن است نشوز، تعبیری مودبانه از خیانت زناشویی باشد. سرانجام، رابطه بینامتنی بین این آیه و فقه ربانی یهودی برای سوتاه -همسر مشکوک به زنا- بررسی خواهد شد.

@Inekas

💠 سخنرانی ویژه مدرسه مطالعات تطبیقی قرآن و عهدین (آنلاین)

نشوز در قرآن در پرتو فقه یهودیت ربانی

🔸 ثاقب حسین (دانشگاه آکسفورد)

🎧 ارائه به زبان انگلیسی، به همراه ترجمه همزمان به فارسی

🔻 شرکت برای عموم آزاد است.

🌐 لینک اتاق جلسه:
https://northwestern.zoom.us/j/95926394808

🗓 پنج‌شنبه ۱۸ شهریور - ساعت ۱۴:۰۰ (به وقت تهران)

🔰 دریافت مقاله نویسنده در موضوع ارائه که در آخرین شماره ژورنال مطالعات قرآنی منتشر شده است:
Saqib Hussain, The Bitter Lot of the Rebellious Wife: Hierarchy, Obedience, and Punishment in Q. 4:34, Journal of Qur'anic Studies 2021 23:2, 66-111

🔰 معرفی ثاقب حسین و ترجمه چکیده مقاله او به فارسی

@Inekas

💠 امام علی در کمبریج

🔸 مستندی ارزشمند از فطرس مدیا

🔺جایگاه امیرالمومنین در اندیشه Simon Ockley سایمن اوکلی (1678–1720)

این مستند به معرفی کتابی مغفول از «سایمن اوکلی»، استاد دانشگاه کمبریج انگلستان در قرن هفدهم، می‌پردازد، که به ترجمه‌ی سخنان برگزیده و کلمات قصار امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب علیه السلام اختصاص دارد. همان‌طور که در مستند ذکر شده، این کتاب در سال ۱۷۱۷ به طور مستقل منتشر شده است.

🔸 در تکمیل یافته‌های این مستند ارزشمند، لازم به ذکر است این کتاب بعدها به صورت پیوست در انتهای کتاب The history of the Saracens از همان نویسنده بازنشر شده، و نسخه‌های آنلاینی از چاپ‌های مختلف آن، در سال‌های 1757 و 1857 و 1878 و 1890، در دسترس است.

بر اساس اطلاعاتی که در مقدمه کتاب آمده است (اینجا)، این کتاب در اصل، ترجمه‌ی برخی فقرات منتخب از نسخه‌ای از غرر الحکم بوده که در کتابخانه بادلین دانشگاه آکسفورد، در مجموعه نسخه‌های شرقی خریداری شده توسط Huntington به شماره 431 نگهداری می‌شود، اما متاسفانه تصویر آنلاین آن در دسترس نیست.

🔺برای مطالعه بیشتر، ن.ک: دو مرور بر این کتاب در اینجا و اینجا

@Sulaym

💢 آزادِ كنيزان

🖌 محمد مهدی عظیم منش


در فرسته ای در کانال سلیم پژوهی، میان چند نسخه ی یک عبارت درباره ی حضرت نرجس، مقایسه شده است:

🔺 فيا بن حرة الإماء متى تنتظر؟ أبشر بنصر قريب من رب رحيم

🔺 إن الله تعالى يفرج الفتن برجل منا أهل البيت كتفريج الأديم‏ بأبي ابن خيرة الإماء

🔺 فإذا كان ذلك ابتعث الله خير هذه الامة

و در ادامه آمده است: به روشنی، حرة الإماء در نقل اول و خير هذه الامة در نقل سوم، تصحیف خير الاماء است

فارغ از این داوری که در تخصص این جانب نیست و این سوال که آیا عبارت سوم الزاما تصحیف عبارات بالاتر است یا می تواند مستقل باشد، به نظر می رسد که حرة الاماة معنای لطیف تر و دقیق تری دارد:

🔹 خیرة الإماء یعنی بهترین زنِ کنیزان، بهترینِ کنیزان یا بهترین کنیز. در این تعبیر به کنیز بودن حضرت نرجس اشاره شده است و این که در میان کنیزان، او بهترین بوده است.
▪️ این احتمال که کنیز در این جا به همه ی زنان مومن گفته شده باشد مردود است. اگرچه، به زنان مومن أمة الله گفته می شود و مثلا در نماز میت، برای همه می گویند: اللهم ان هذا عبدک وابن عبدک وابن امتک، حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز امة الله است. از این رو خیرة الاماء در عبارت مورد نظر نمی تواند به معنای خیرة النساء باشد و حضرت فاطمه را در بر بگيرد يا لقب ايشان را به حضرت نرجس بدهد؛ به خصوص در زمان اميرالمومنين عليه السلام

🔹 اما تعبیر حرة الإماء یعنی: زنِ آزادِ کنیزان، آزادِ کنیزان، یا کنیزِ آزاد. این تعبیر به آزاد بودن حضرت نرجس اشاره دارد.
توضیح این که بنا بر روایات

🔸 حضرت نرجس پیش از اسارت، شاهزاده و حر بوده است

🔸هم چنین ایشان پیش از جنگ و اسارت، با دیدن حضرت فاطمه ـ سلام الله علیهاـ در خواب، اسلام آورده بود و نمی شود فرد مسلمان را به اسارت و کنیزی گرفت.

🔸 بنا بر روایتی از امام هادی ایشان زوجه ی امام حسن عسکری بوده است و نه کنیز ایشان: ... فانها زوجة أبی محمد و ام القائم. (الغیبة شیخ طوسی: 208/ 178)

از این رو به نظر می رسد که این تعبیرِ "متناقض نما" ، "آشنایی زدا" و معما گونه، به همین نکته اشاره دارد که گرچه حضرت نرجس به ظاهر، اسیری در لباس کنیزی بود و کنیز شمرده می شد، در حقیقت حرّ و آزاد بود.


👈 نمونه ای دیگر از این گونه اضافه در کلمات امیرالمومنین علیه السلام:

... فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسَانٍ وَ الْقَلْبُ قَلْبُ حَیَوَانٍ لاَ یَعْرِفُ بَابَ الْهُدَی فَیَتَّبِعَهُ وَ لاَ بَابَ الْعَمَی فَیَصُدَّ عَنْهُ وَ ذلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاء (نهج‏‌البلاغه، خطبه 87)

2021 IQSA International Meeting Program Book and Conference Details

برنامه و چکیده‌ی ارائه‌های همایش دوسالانه‌ی «انجمن بین‌المللی مطالعات قرآنی» (پالمرو، ایتالیا) که تا ۱۱ جولای ( ۲۰ تیر) امسال ادامه خواهد داشت.

@sulaym

💢 مقابله میان مسیحیان نخستین و دشمنانشان در آیه‌ی ۱۴ از سوره‌ی صف، و تلمیح آن به فصل ۱۰ از انجیل لوقا

چکیده‌ای از ارائه آنلاین امروز در همایش دوسالانه‌ی «انجمن بین‌المللی مطالعات قرآنی» (IQSA)
در پالرمو، 6 جولای 2021


الصف : 14 «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ كَما قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوارِيِّينَ مَنْ أَنْصاري إِلَى اللَّهِ قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَني‏ إِسْرائيلَ وَ كَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذينَ آمَنُوا عَلى‏ عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرين‏»

حادثه و مقطع تاریخی مورد اشاره در این آیه در مسیحیت، همواره مورد بحث و گفت وگوی مفسرین بوده است. به نظر می‌رسد که این آیه به یک واقعه در مسیحیت نخستین اشاره می‌کند. ظاهر آیه نیز صحبت از یک تقابل بین گروه مومنان به حضرت عیسی بن مریم با گروه کافرین می‌کند. مومنانی که پس از حواریون به عیسی بن مریم ایمان آوردند. در این تقابل، خداوند مومنان را یاری رسانده و بر دشمنانشان "ظاهر" می‌گرداند.

مشکل بزرگ بر سر فهم این آیه، این است که در تاریخ مسیحیت نخستین، هیچ گونه اثری از جنگ یا نزاع بین مومنین مسیحی با کافرین نمی‌توان یافت که در آن مسیحیان پیروز شده باشند. این مسئله منجر به فهم‌ها و برداشت‌های خلاف ظاهر از آیه شده است. برای حل این مشکل، برخی این آیه را مرتبط با حکومت مسیحی روم شرقی دانسته و برخی مصداق آن را در آینده می‌دانند که همه آن‌ها با مشکلاتی مواجه است. اما کمتر کسی متوجه این نکته شده بوده که ماجرایی این آیه به آن اشاره می‌کند، به روشنی در فصل دهم انجیل لوقا گزارش شده است:

✅ در لوقای 10 می‌خوانیم که عیسی گروهی از شاگردان خود را که پس از حواریون به او ایمان آورده بودند، برای تبلیغ دو به دو به شهرها و قریه‌ها می‌فرستد (1) و به آنان توصیه‌هایی می‌کند (2-15) و در آخر به آنان می‌گوید:
" اَلَّذِي يَسْمَعُ مِنْكُمْ يَسْمَعُ مِنِّي، وَالَّذِي يُرْذِلُكُمْ يُرْذِلُنِي، وَالَّذِي يُرْذِلُنِي يُرْذِلُ الَّذِي أَرْسَلَنِي " (16)
سرانجام این شاگردان با خوشحالی از تبلیغ برمی‌گردند و می‌گویند: "حتی دیوها به نام تو از ما فرمان می‌برند." (17)

🔸 عیسی به آنان می‌گوید: "شیطان را دیدم که چون آذرخش از آسمان فروافتاد. اینک شما را نیرو بخشیده‌ام که مارها و عقرب‌ها و تمامی قدرت دشمن را پایمال خویش سازید و هیچ چیز را توان گزند رساندن به شما نخواهد بود." (18-19)

ترجمه عربی و انگلیسی آیه 19 این چنین است:
🔸 "هَا أَنَا أُعْطِيكُمْ سُلْطَانًا لِتَدُوسُوا الْحَيَّاتِ وَالْعَقَارِبَ وَكُلَّ قُوَّةِ الْعَدُوِّ، وَلاَ يَضُرُّكُمْ شَيْءٌ " (19)
🔸 "Behold, I have given you authority to tread upon serpents and scorpions, and over all the power of the enemy, and nothing shall injure you." (Lk. 10:19 NAS)

قرائن متعددی در قرآن و انجیل، حکایت از ارتباط آیه آخر سوره صف با این ماجرا دارد که در ارائه امروز به آن‌ها می‌پردازم.
ان‌شاءالله در فرصتی دیگر، از ارتباط این آیه با حدیث نبوی «طائفه ظاهرین» و ویژگی‌های ائمه در کتاب سلیم و احادیث متقدم بیشتر خواهم نوشت.

🕔 زمان ارائه: امروز ساعت 5 به وقت تهران

🔹 علاقمندان برای شرکت در این برنامه به صورت مجازی، می‌توانند از طریق آدرس ایمیل [email protected] اقدام به ثبت نام کنند.

🔺 فهرست برنامه‌ها و چکیده ارائه سخنرانان

@sulaym

💢 تاریخ قرآن و مطالعات جدید قرآن 💢

🔹جمعه 4 تیر 1400 - 25 ژوئن 2021
⏱ 18:30 - 23:30 (به وقت تهران)

🔹برگزارکننده: موسسه المصطفی (برلین)

📌 لینک شرکت در برنامه:
https://join.skype.com/EivI1fJbMEaK

🔹برنامه کنفرانس (چکیده‌ها)

🔸 معرفی برنامه

🔸 راینر برونر (دانشگاه فرایبورگ آلمان)
-منازعه درباره اصالت قرآن در دوران مدرن (انگلیسی)

🔸 سیدمحمدهادی گرامی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
- زمینه اجتماعی رویکردهای انتقادی شیعیان نخستین به قرآن (انگلیسی)

🔸 درک هارتویگ (دانشگاه مونستر آلمان):
-قرأن در زمینه تاریخی‌اش: بینامتنیت و تفسیر (آلمانی)

🔸 محمد قندهاری
-بازنگری در برخی شواهد تحریف قرآن در کتاب سلیم با رویکرد نقد منبع (انگلیسی)

🔸 آلاء وحیدنیا (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
-رویکرد ایرانیان به تحریف قرآن: مروری بر نسخه‌های عهد صفوی (انگلیسی)

🔸 آنا دویتاشویلی (دانشگاه بامبرگ آلمان):
-تحولات معاصر در تحقیقات تاریخی-انتقادی درباره قرآن (آلمانی)

🔸 مهدی اصفهانی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی):
-دُرّ منثور: اندیشه‌های میرزا مهدی اصفهانی درباره تدوین قرآن (آلمانی)

@sulaym

عرض سلام خدمت تمامی دوستان

☘☘ بدینوسیله از تمامی پژوهشگران و محققان رشته های

✅ تاریخ
✅ هنر
✅ معماری
✅ فلسفه
✅ ادبیات
✅ زبان شناسی
✅ جامعه شناسی
✅ مردم شناسی
✅ باستان شناسی

و ...

دعوت می شود در این فراخوان شرکت کنند.

@shia_museum

💢 گزارشی از دو مقاله تاریخی جدید درباره قدمت اندیشه مهدویت در شیعه

چندی پیش گزارشی از تحقیقات گسترده و ارزشمند پژوهشگران ارجمند، آقایان هادی تقوی، احسان روحی و همکارانشان درباره ماجرای مادر امام زمان و تطبیق آن با نقل‌های تواریخ بیزانسی معرفی شد و بیان شد که نتایج این تحقیقات به مرور در قالب مقاله ارائه خواهد شد.
در ادامه به دو مورد از جدیدترین کارهای ایشان اشاره خواهد شد.

🔻 مقاله «إبن‌السبیة» و ارائه (آنلاین) آن در یکی از معتبرترین کنفرانس‌های بین‌المللی مطالعات آخرالزمانی

فردا شب (پنج شنبه 6 خرداد، ساعت 8 شب) قرار است جدیدترین مقاله از این سلسله مقالات، در یکی از معتبرترین کنفرانس‌های بین‌المللی مطالعات آخرالزمانی، یعنی نشست دوسالانه سمینار «خَنوخ» با عنوان: «آخرالزمان در دوره باستان» (Apocalypticism in Antiquity) در دانشگاه مونیخ ارائه شود.

این مقاله با عنوان «إبن‌السبیة (پسر کنیز): اهمیت آخرالزمانی جواری (کنیزان) در مذهب شیعه» به بررسی تاریخی قدمت این اندیشه شیعی می‌پردازد که "منجی آخرالزمان، «فرزند یک مادر کنیز (إبن‌السبیة)» خواهد بود."
در این یادداشت، به یکی از قدیمی‌ترین شواهد مبنی بر این اعتقاد اشاره شد. در مقاله «إبن‌السبیة»، شواهد تاریخی نویی از بیرون میراث امامیه، برای قدمت این باور ارایه خواهد شد.

نکته متمایز و شایان تقدیر درباره این ارائه آن است که در نشست‌های دوسالانه سمینار «خَنوخ»، تنها محققانی امکان ارائه مقاله دارند که توسط حلقه برگزارکنندگان کنفرانس دعوت شده باشند و نویسندگان این مقاله نیز توسط برگزارکنندگان سمینار «خَنوخ» به این نشست دعوت شده‌اند.

برای مشاهده لینک ثبت نام (رایگان) و اطلاعات بیشتر به این‌جا رجوع کنید.


🔻 مقاله «مهدی و آخرین امپراطور رومی: کنکاش درباره اهمیت مجادلات بین‌ادیانی» در آخرین شماره از ژورنال مطالعات شیعی

Hadi Taghavi, The Mahdi and the Last Roman Emperor: An Enquiry into the Significance of Inter-religious Polemics, Journal of Shi’a Islamic Studies, 2019.

پیش از این، شباهت نشانه‌های آخرالزمان (حوادث پیش از ظهور منجی) در احادیث اسلامی و سنت روم شرقی، توجه پژوهشگران زیادی را در غرب به خود جلب کرده بود. تا کنون اکثر قریب به اتفاق این پژوهش‌ها این روایات را به طور کلی و بدون تفکیک منابع شیعه از اهل سنت تحلیل کرده و این شباهت را ناشی از مجادلات بین ادیانی مسیحیان و اهل سنت می‌دانستند. برای اولین بار در این مقاله، روایات شیعه و اهل سنت از هم تفکیک شده و با استفاده از متدهای تاریخی، تبیین نویی از علت این شباهات ارائه شده است.

این مقاله را از اینجا دانلود نمایید.

@sulaym

📌 در صورتیکه قصد گوش کردن بخشی خاص از برنامه را دارید، پس از دانلود فایل صوتی، با زدن روی عدد دقیقه مربوطه در فهرست، به همان دقیقه از فایل منتقل می‌شوید.

💢 وبینار تحلیل فهرستی💢

🔰 ارائه: استاد مددی (حوزه علمیه قم)
🔰 گفت‌وگو کنندگان: پروفسور نیومن (ادینبرو) و پروفسور گلیو (اگزتر)

🌐 برگزارکننده: کالج اسلامی لندن

فهرست:
00:03 خوشآمدگویی
03:53 مقدمه دکتر جهانگیری درباره کالج اسلامی لندن
10:48 مقدمه کمیل راجانی درباره تحلیل فهرستی
16:15 ارائه استاد مددی (1)
26:47 ترجمه
31:50 ارائه استاد مددی (2)
36:55 ترجمه
41:47 ارائه استاد مددی (3)
48:12 ترجمه
53:43 ارائه استاد مددی (4)
1:00:09 ترجمه
1:08:22 ارائه استاد مددی (5)
1:11:07 ترجمه
1:15:01 پرسش پرفسور گلیو
1:23:48 ترجمه (فارسی)
1:29:21 پاسخ استاد مددی به سوال اول
1:37:31 ترجمه
1:42:42 پاسخ استاد مددی به سوال دوم
1:45:20 ترجمه
1:47:34 پرسش پرفسور نیومن
1:58:58 ترجمه (فارسی)
2:02:04 پاسخ استاد مددی به سوال
2:14:10 ترجمه
2:21:00 پرسش یکی از حضار و پاسخ استاد مددی
2:23:49 ترجمه
2:25:58 صحبت دوم پرفسور نیومن
2:30:58 ترجمه
2:33:31 صحبت دوم پرفسور گلیو
2:37:20 ترجمه
2:40:16 نکات پایانی پرفسور گلیو
2:41:05 ترجمه
2:42:42 نکات پایانی پرفسور نیومن
2:43:02 ترجمه
2:43:46 نکات پایانی استاد مددی
2:48:10 ترجمه و خاتمه بحث
@sulaym

🌐نشست بی‌سابقه حدیث‌پژوهی

راوی #اندیشه: امشب کاربران علاقمند به حیطه‌های مرتبط با مطالعات اسلامی، گفتگوی مجازی آیت‌الله سید احمد مددی؛ استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با دو تن از اساتید برجسته غربی؛ پروفسور رابرت گلیو (استاد دانشگاه اگزتر) و پروفسور اندرو نیومن (استاد دانشگاه ادینبرا) را شاهد بودند.

در این وبینار که به همت کالج اسلامی لندن برگزار شد، مباحثه‌ای درباره نظریه «تحلیل فهرستی» رقم خورد که استاد حوزه قم به ارائه نظرات خود پرداخت و پس از آن، آکادمسین‌ها مستقیماً پاسخ سؤالات خود را از ایشان جویا شدند.

در ابتدای گفتگو، آیت‌الله مددی با توضیح درباره برخی مصطلحات علم‌الحدیث و تاریخ تدوین حدیث در اسلام و به ویژه در تشیع، گریزی به دو رهیافت مهم در حدیث‌پژوهی یعنی تحلیل رجالی و تحلیل فهرستی زد. به نظر ایشان، تحلیل رجالی به بررسی وضعیت دقیق وثاقت و ضعف راویان واقع در سلسله اسانید روایات می‌پردازد. به عنوان مکمل رهیافت نخست، تحلیل فهرستی می‌تواند اطلاعات بیشتری از شیوه‌های اعتبارسنجی نزد محدثان امامیه را در اختیار ما قرار دهد. در تحلیل فهرستی با شواهدی از مصادر متقدم در رجال و فهرست همچون رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی، بیان می‌شود که قدمای اصحاب بیش از آنکه به یک روایت و وضعیت رجالی راویان آن توجه کنند، اعتبار کتاب برایشان حائز اهمیت بوده است؛ بنابراین اگر به روایتی هرچند با سندی غیرمعتبر التفات به خرج می‌دادند، از اعتبار کتاب نشأت می‌گیرد.

آیت‌الله مددی بر این باور است که نادیده گرفتن موازین اعتبار میراث حدیثی شیعه بر اساس مطالعه فهرستی و کتابشناختی سبب شد تا با پای‌گیری مکتب حله، بررسی رجالی جانشین روش مکمل خود شود و نظریه حجیت تعبدی خبر نیز تدریجاً استقرار یافت. آقای مددی به بحث اجازات کتب نیز پرداخت و اظهار داشت تمرکز بر مسأله کتاب‌های دارای نسخه‌های متعدد، ما را با برخی راویان آن کتاب‌ها همچون ابوسمینه محمد بن علی صیرفی آشنا می‌کند که ای‌بسا به لحاظ رجالی کنار نهاده می‌شوند، اما این کتاب را نقل کرده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد این راویان، صرفاً یک نقل‌کننده‌اند و دخل و تصرفی در کتاب نداشته‌اند. نتیجه آنکه مطالعه در سطح داده‌های رجالی بر پایه اکتفا به ثقه یا ضعیف بودن راویان، نمی‌تواند نمونه پیشین را توجیه کند. افزون بر آنکه توانایی تاریخ‌گذاری احادیث، کتاب‌ها و اجازات را می‌توان در سنت فهرستی جستجو کرد. این استاد حوزه البته تأکید کرد که ایده تحلیل فهرستی مورد توجه عالمان و محققان گذشته نیز قرار داشته است، اما در اینجا نظریه با شواهد و مباحث فراوان پخته‌تر شده و انسجام نسبی یافته است که با تعابیر مختص آقای مددی به نوعی این بحث را از ابداعات ایشان می‌توان تلقی کرد.

پس از سخنان آیت‌الله مددی، پروفسور گلیو با قدردانی از حضور ایشان نخستین پرسش را درباره ظرفیت‌های واقعی کاربست تحلیل فهرستی در مطالعه احادیث امامیه مطرح کرد. برای او مبهم بود که چگونه می‌توان با این رویکرد، تشخیص داد که شیخ کلینی در تدوین کتاب الکافی دقیقاً از چه مصادر و منابعی استفاده کرده است. آقای مددی در پاسخ مؤکدا اذعان داشت که امروز دانش ما از تاریخ حدیث و مشخصات کتابشناختی مکتوبات حدیثی با همه محدودیت‌های جبران‌ناپذیر توسعه یافته است. در ضمن این رویکرد خود را از تحلیل رجالی و حتی سایر مطالعات بی‌نیاز نمی‌داند و نمی‌توان تصور کرد با همنشینی رجال و فهرست، تمام مشکلات و ابهامات حدیث مرتفع خواهد شد. همچنین آیت‌‌الله مددی تفکیک میان نگاه مورخ و نگاه فقیه در نظر گلیو را با تمایز میان رویکرد واقع‌گرایانه و حجیت‌گرایانه بازتعریف کرد و تذکر داد که تحلیل فهرستی این استعداد را دارد که فقه به کشف واقعیات تاریخی درباره روندها و رویه‌های اعتبارسنجی حدیث دست یابد. به عبارت دیگر ایشان ادعا کرد با استفاده از این قبیل ابزارها ما می‌توانیم تشخیص دهیم که در ذهن عالمان متقدم امامی همچون شیخ طوسی چه استنباطات و شیوه‌هایی وجود داشته است.

به هر حال وبینار امشب که دو ساعت و نیم طول کشید، هرچند از مسائل کلی فراتر نرفت، ولی تجربه تبادل اطلاعات و دانش به ویژه با ایجاد تعامل سازنده میان پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی می‌تواند فرصت بحث‌های بعدی در دانش‌های فقه، حدیث و کلام را فراهم سازد.
@rawinews