MPSCVIDYARTHI ACADEMY™ Telegram 帖子

⭕ स्पष्टीकरण:

🔸डार्विनच्या उत्क्रांती सिद्धांतामध्ये समाविष्ट असलेले मुद्दे:

▪️नैसर्गिक निवड (Natural Selection): जे सजीव पर्यावरणाशी अधिक चांगले जुळवून घेतात, तेच जास्त प्रमाणात जगतात आणि प्रजनन करतात.
▪️अस्तित्वासाठी संघर्ष (Struggle for Existence): संसाधनांच्या कमतरतेमुळे सजीवांमध्ये स्पर्धा होते.
सर्वात योग्य व्यक्तीचे अस्तित्व (Survival of the Fittest): जे सजीव पर्यावरणाशी चांगले जुळवून घेतात, ते टिकतात आणि पुढील पिढीत आपले गुणधर्म हस्तांतरित करतात.

🔶अधिग्रहीत गुणधर्मांचा वारसा (Inheritance of Acquired Characters):
▪️हा डार्विनच्या सिद्धांताचा भाग नाही. हा सिद्धांत जीन-बॅप्टिस्ट लामार्क (Jean-Baptiste Lamarck) यांनी मांडला होता. यानुसार, सजीवांनी त्यांच्या आयुष्यात शिकवलेले किंवा मिळवलेले गुण पुढच्या पिढीत हस्तांतरित होतात, असे लामार्क यांनी सुचवले होते, परंतु डार्विनने या विचाराला मान्यता दिली नाही.

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔶 लायसोसोम हे पटलाने झाकलेले पेशीतील अवयव आहेत, ज्यामध्ये पचनासाठी आवश्यक असे एन्झाइम्स (digestive enzymes) असतात. हे एन्झाइम्स रफ एंडोप्लाझमिक रेटिक्युलम (RER) मध्ये तयार होतात आणि त्यानंतर गोल्जी बॉडीज कडे पाठवले जातात. गोल्जी बॉडीजमध्ये या एन्झाइम्सची प्रक्रिया (modification), वर्गीकरण (sorting) आणि पॅकिंग (packaging) केली जाते. यानंतर हे एन्झाइम्स असलेले पुटकळे (vesicles) तयार होतात, जे लायसोसोम म्हणून ओळखले जातात.

🛑 लायसोसोमचे इतर नावं:

🔸सेलचे पचन केंद्र (Digestive Center of the Cell):
कारण ते पेशींमधील अनावश्यक पदार्थांचे पचन करतात.
🔸स्वघाती पुटकळे (Suicidal Bags):
लायसोसोममध्ये हायड्रोलिटिक एन्झाइम्स असतात, जेव्हा पेशी खराब होतात किंवा अनावश्यक होतात, तेव्हा लायसोसोम स्वतः फुटून पेशीचा नाश करतो.
🔸रिसायकलिंग युनिट (Recycling Unit):
पेशीतील जुन्या किंवा खराब झालेल्या घटकांचे विघटन करून उपयोगी अणूंमध्ये पुनर्वापर करण्यासाठी बदलतो.
🔸इंट्रासेल्युलर पचन केंद्र (Intracellular Digestive System):
पेशीच्या आत अन्न किंवा अनावश्यक पदार्थांचे पचन करण्यासाठी लायसोसोम जबाबदार असतो.
🔸(Demolition squad):
पेशीत आलेल्या परकीय घटकांचा नाश करण्यासाठी

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔶 रासायनिक प्रतिक्रिया प्रक्रियेत, ऑक्सिडेशन म्हणजे:
▪️1) इलेक्ट्रॉन्सचा गमावणे (loss of electrons).
▪️2) ऑक्सिजनचा  or electronegative atom चा स्वीकार करणे
▪️3) हायड्रोजनचे or electropositive atom चे गमावणे (loss of hydrogen).

🔶 जर एखाद्या पदार्थाने हायड्रोजन गमावले, तर तो ऑक्सिडेशन प्रक्रियेतून जातो. हायड्रोजन कमी झाल्यामुळे त्या पदार्थाचा ऑक्सिडेशन स्थितीत बदल होतो (oxidation state वाढतो).

🛑 इतर पर्याय :
🔸(2) क्षपण/ reduction:
▪️रिडक्शन म्हणजे इलेक्ट्रॉन्सचा स्वीकार, हायड्रोजनची मिळवणे, किंवा ऑक्सिजनचा गमावणे.
🔸(2) Dehydration:
▪️पाणी बाहेर पडणे.

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔶 वस्तुमान-ऊर्जेच्या अक्षय्येतेचा नियम (Law of Conservation of Mass-Energy) असे सांगतो की, वस्तुमान आणि ऊर्जा निर्माण करता येत नाहीत किंवा नष्ट करता येत नाहीत; त्यांचे फक्त एका रूपातून दुसऱ्या रूपात रूपांतर होऊ शकते.
🔶 "शून्यातून काहीतरी निर्माण करणे" हा नियम यास मोडतो, कारण याचा अर्थ असा होतो की कोणत्याही इनपुटशिवाय वस्तुमान किंवा ऊर्जा निर्माण केली जात आहे, जे भौतिकशास्त्राच्या या मूलभूत नियमाला विरोध करते.

🛑 इतर पर्याय :

🔸(a) स्थिर प्रमाणाचा नियम:
हा नियम सांगतो की, रासायनिक संयुगामध्ये घटक नेहमी विशिष्ट प्रमाणात असतात.

🔸(c) अनेक प्रमाणाचा नियम:
हा नियम सांगतो की, जेव्हा दोन घटक अनेक संयुगे तयार करतात, तेव्हा एका घटकाचे निश्चित वस्तुमान दुसऱ्या घटकाच्या वस्तुमानाच्या लहान पूर्णांक गुणोत्तरात असते.
हा नियम रासायनिक संयुगांशी संबंधित आहे.

🔸(d) संवेग अक्षय्यतेचा नियम:
हा नियम सांगतो की बंद प्रणालीतील एकूण संवेग (momentum) कोणत्याही बाह्य शक्तीशिवाय कायम राहते.

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔸जेव्हा भाज्यांचे तेल वाष्पीभूत होते आणि ते वनस्पती तूप (Vegetable Ghee) मध्ये रूपांतरित होते, तेव्हा या प्रक्रियेला हायड्रोजनेशन (Hydrogenation) म्हणतात. या प्रक्रियेत वनस्पती तेलातील असंतृप्त फॅटी ऍसिड्सोबत हायड्रोजन जोडले जाते, ज्यामुळे ते संतृप्त फॅटी ऍसिड्समध्ये रूपांतरित होतात आणि तेल स्थायु होऊन तूप तयार होते.
या हायड्रोजनेशन प्रक्रियेसाठी रेनी निकेल (Raney nickel) हा कॅटॅलिस्ट वापरला जातो. रेनी निकेल हायड्रोजनला तेलाच्या अणूंमध्ये जोडण्यासाठी मदत करतो, ज्यामुळे तेलाचे घट्ट रूपात रूपांतर होते (वनस्पती तूप).

🔶येथे काही सामान्य कॅटॅलिस्ट्स (उत्तेजक) दिले आहेत, जे विविध रासायनिक प्रतिक्रियांमध्ये वापरले जातात:

▪️1. रेनी निकेल (Raney Nickel):.
वापर: हायड्रोजनेशन प्रतिक्रियांसाठी (उदाहरणार्थ, वनस्पती तेलांचे संतृप्त फॅट्समध्ये रूपांतर करणे).
▪️2. प्लॅटिनम (Platinum - Pt):.
वापर: कॅटॅलिटिक कन्वर्टर्समध्ये, हायड्रोजनेशन, आणि ऑक्सिडेशन प्रतिक्रियांमध्ये.
उदाहरण प्रतिक्रिया: अल्केन्सचे हायड्रोजनेशन करून अल्केन्स बनवणे, किंवा कारच्या उत्सर्जन प्रणालीमध्ये कार्बन मोनोऑक्साईडचे कार्बन डायऑक्साईडमध्ये रूपांतर करणे.
▪️3. पॅलॅडियम (Palladium - Pd):.
वापर: हायड्रोजनेशन प्रतिक्रियांसाठी, कापलिंग प्रतिक्रियांमध्ये (जसे की सुझुकी कापलिंग), आणि जैविक संश्लेषणात.
▪️4. लोखंड (Iron - Fe):.
वापर: हॅबर प्रक्रिया (अमोनिया संश्लेषणासाठी), फिशर-ट्रॉप्स सिंथेसिस (संश्लेषित इंधन तयार करण्यासाठी).
उदाहरण प्रतिक्रिया: हॅबर प्रक्रियेत नायट्रोजन आणि हायड्रोजनपासून अमोनिया तयार करणे.
▪️5. अल्युमिनियम ऑक्साईड (Al₂O₃):
वापर: पेट्रोलियम शुद्धीकरणामध्ये हायड्रोकार्बन्सचे क्रॅकिंग.
उदाहरण प्रतिक्रिया: पेट्रोलियम शुद्धीकरणात मोठ्या हायड्रोकार्बन्सचे छोटे, अधिक मौल्यवान अणूंमध्ये रूपांतर करणे.
▪️6. मॅंगनीज डाइऑक्साईड (MnO₂):
वापर: हायड्रोजन पेरॉक्साईडच्या विघटनासाठी.
उदाहरण प्रतिक्रिया: हायड्रोजन पेरॉक्साईडचे पाणी आणि ऑक्सिजनमध्ये रूपांतर करणे.
▪️7. व्हॅनॅडियम पेंटॉक्साईड (V₂O₅):.
वापर: कॉन्टॅक्ट प्रक्रियेत सल्फ्युरिक ऍसिड तयार करण्यासाठी.
उदाहरण प्रतिक्रिया: सल्फर डायऑक्साईड (SO₂) चे सल्फर ट्रायऑक्साईड (SO₃) मध्ये रूपांतर करणे.
▪️8. कोबाल्ट (Cobalt - Co):.
वापर: फिशर-ट्रॉप्स सिंथेसिस, हायड्रोजनेशन प्रतिक्रियांसाठी.
उदाहरण प्रतिक्रिया: कार्बन मोनोऑक्साईड आणि हायड्रोजनपासून द्रव हायड्रोकार्बन्स तयार करणे (संश्लेषित इंधन).
▪️9. एन्झाइम्स (Enzymes):
प्रकार: जैविक कॅटॅलिस्ट (बायोकॅटॅलिस्ट).
वापर: विविध जैविक प्रतिक्रियांमध्ये, जसे की पचन आणि चयापचय प्रक्रियांमध्ये.
उदाहरण प्रतिक्रिया: एमायलेस एन्झाइमद्वारे स्टार्चचे शर्करेत रूपांतर करणे.
▪️10. झिओलाइट्स (Zeolites):
वापर: पेट्रोलियम उद्योगातील हायड्रोकार्बन्सचे कॅटॅलिटिक क्रॅकिंग आणि आइसोमरीजेशन.
उदाहरण प्रतिक्रिया: तेल शुद्धीकरणात मोठ्या हायड्रोकार्बन्सचे छोटे, अधिक मौल्यवान अणूंमध्ये रूपांतर करणे.

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔸दुरदर्शन यंत्रणांमध्ये, जसे की टेलिस्कोप यामध्ये फील्ड लेन्स आणि नेत्रपटल एकत्र येऊन संयुक्त नेत्रपटल तयार करतात.
▪️फील्ड लेन्स वस्तूवरून प्रकाश संकलित करून त्याला नेत्रपटलात एकत्र करते.
▪️नेत्रपटल त्या तयार झालेल्या प्रतिमेचे आणखी मोठे आकारात दर्शन घडवते.

🛑 टेलिस्कोपाचे विविध प्रकार  खालीलप्रमाणे आहेत:

🔶1. रेफ्रॅक्टींग टेलिस्कोप (रेफ्रॅक्टर)
▪️तत्त्व: लेन्सेसचा वापर करून प्रकाश वाकवून आणि एकत्र करून तो फोकस केला जातो.
▪️रचना: या टेलिस्कोपमध्ये समोरील बाजूस एक ऑब्जेक्टिव्ह लेन्स आणि मागील बाजूस एक आयपिस लेन्स असतो.
▪️फायदे:
🔸साधी रचना.
समायोजनाची आवश्यकता नाही (प्रत्येक रिफ्लेक्टिंग टेलिस्कोपमध्ये).
🔸उच्च स्पष्टता आणि कमी देखभाल.
▪️तोटे:
🔸क्रोमॅटिक ॲबेरेशन (रंगाच्या विकृती) लेन्सच्या दोषांमुळे.
🔸उच्च प्रमाणात मोठे आणि महाग.

🔶 2. रिफ्लेक्टिंग टेलिस्कोप (रिफ्लेक्टर)
▪️तत्त्व: प्रकाश एकत्र करण्यासाठी आणि फोकस करण्यासाठी दर्पणांचा वापर केला जातो.
▪️रचना: यामध्ये मुख्य समतल दर्पण आणि दुसरे दर्पण असते जे प्रकाश आयपिसपर्यंत मार्गदर्शन करते.
▪️फायदे:
🔸क्रोमॅटिक ॲबेरेशन नाही.
🔸मोठ्या आकाराचे टेलिस्कोप कमी खर्चात बनवता येतात.
▪️तोटे:
🔸नियमितपणे समायोजनाची आवश्यकता (कॉलिमेशन).
🔸धूळ जमा होण्याची समस्या, ज्यामुळे स्वच्छतेची आवश्यकता असू शकते.

🔶3. कॅटाडायोप्ट्रिक टेलिस्कोप (कंपाऊंड टेलिस्कोप)
▪️तत्त्व: लेन्सेस आणि दर्पणांचा संयोजन.
▪️रचना: या प्रकारात एक मुख्य दर्पण, दुसरे दर्पण आणि सुधारात्मक लेन्सेस असतात.
▪️फायदे:
🔸रेफ्रॅक्टर आणि रिफ्लेक्टरच्या सर्वोत्तम वैशिष्ट्यांचा समावेश.
🔸कमी विकृतीसह स्पष्ट आणि तीव्र प्रतिमा.
🔸मोठ्या व्यासाचे, संकुचित डिझाइन.
▪️तोटे:
🔸साध्या रेफ्रॅक्टर आणि रिफ्लेक्टरपेक्षा अधिक जटिल आणि महाग.
🔸कालांतराने देखभाल आवश्यक.

🔶4. रेडिओ टेलिस्कोप
▪️तत्त्व: रेडिओ तरंग एकत्र करण्यासाठी मोठ्या पॅराबोलिक डिशचा वापर.
▪️रचना: मोठ्या वाकलेल्या डिशद्वारे रेडिओ सिग्नल गोळा करून ते रिसीव्हरकडे पाठवले जातात.
▪️फायदे:
🔸रेडिओ लहरी उत्सर्जन करणाऱ्या खगोलशास्त्रीय वस्तूंवर निरीक्षण करता येते.
🔸Light polution पासून मुक्त असतो, आणि २४/७ चालू ठेवता येतो.
▪️तोटे:
🔸अत्यंत मोठा आकार.
🔸जटिल डेटा विश्लेषण आवश्यक.

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

▪️Anguina tritici हा नेमाटोड गहू पिकावर परजीवी होतो, ज्यामुळे "बीज गॅल" किंवा "गहू बीज गॅल नेमाटोड" रोग होतो.
▪️हा नेमाटोड गहूच्या बीजांना संक्रमित करतो, ज्यामुळे बीजांवर गॅल्स (फुगलेल्या जागा) तयार होतात. यामुळे बीजांची गुणवत्ता आणि अंकुरण क्षमता कमी होते.
▪️यामुळे गहूच्या उत्पादनावर आणि वाढीवर प्रतिकूल परिणाम होतो.

🔸येथे लक्षात घ्या,
▪️नावावरूनही आजार ओळखता येतो.
असं बघितलं जातं की पिकांवर विविध ज्या रोगजंतू मुळे आजार होतात, त्या रोग जंतूंना नाव हे त्या पिकावरून पडते.
▪️जसे की ,
गव्हाचे वैज्ञानिक नाव ट्रीटीसी असे आहे त्यामुळे गव्हावर पडणाऱ्या रोगजंतूंचे नावांमध्ये सुद्धा ट्रीटीसी हा शब्द दिसतो.

🔸इतर उदाहरणे,
▪️ज्वारीचे वैज्ञानिक नाव सॉर्घुंम तर त्यावरील रोगजंतूंच्या नावात आपल्याला सॉर्घी हा शब्द दिसतो.
▪️तसेच तांदळाचे वैज्ञानिक नाव ओरायझा तर त्यांच्यावरील रोगजंतूंच्या नामात आपल्याला ओरायझी हा शब्द दिसतो

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔸अतिशय मेहनतीनंतर होणाऱ्या स्नायूंच्या वेदना (muscle pain) किंवा थकवा हा लॅक्टिक अॅसिड साचल्यामुळे होतो. जेव्हा स्नायूंवर जास्त ताण येतो आणि शरीराला पुरेशा प्रमाणात ऑक्सिजन मिळत नाही, तेव्हा स्नायूंमध्ये विनॉक्सी श्वसन (anaerobic respiration) सुरू होते.

🔸प्रक्रिया:
▪️तीव्र शारीरिक कष्ट करताना, शरीराला त्वरीत ऊर्जा निर्माण करावी लागते.
▪️या प्रक्रियेत ग्लुकोज हा पायरूव्हेट मध्ये बदलतो. ऑक्सिजन कमी असल्यामुळे, पायरूव्हेटचे रूपांतर लॅक्टिक अॅसिड मध्ये होते.
▪️लॅक्टिक अॅसिड स्नायूंमध्ये साठते, ज्यामुळे स्नायूंमध्ये pH कमी होतो, आणि वेदना, जळजळ किंवा थकवा जाणवतो.

🔸इतर पर्याय
▪️इथेनॉल: हे काही सूक्ष्मजीवांच्या किण्वन प्रक्रियेत तयार होते.

▪️फॉर्मिक अॅसिड: हे प्रामुख्याने किड्यांच्या दंशामुळे संबंधित आहे.

▪️अॅस्कॉर्बिक अॅसिड: हे व्हिटॅमिन C आहे,

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔸रोधकता (ρ)/resistivity: विद्युत प्रवाहाच्या प्रवाहाला विरोध करणाऱ्या आणि पदार्थांच्या आकार आणि आकारापासून स्वतंत्र असलेल्या परंतु पदार्थांच्या स्वरूपावर आणि तापमानावर अवलंबून असलेल्या वाहकाच्या गुणधर्माला रोधकता म्हणतात.

🔸रोधकतेचे एकक ओहम-मीटर (Ω-m) आहे.

🔸पदार्थाची रोधकता त्याच्या स्वरूपावर आणि वाहकाच्या तापमानावर अवलंबून असते.

🔸पदार्थाची रोधकता त्याच्या आकार आणि (लांबी आणि क्षेत्रफळ) वर अवलंबून नसते.

🔸ज्या पदार्थांमध्ये विद्युत प्रवाह सहजपणे वाहला जातो त्यांना वाहक म्हणतात आणि त्यांची रोधकता कमी असते.

🔸ज्या पदार्थांमधून विद्युत प्रवाह सहजपणे वाहला जात नाही त्यांना इन्सुलेटर म्हणतात आणि या पदार्थांची रोधकता जास्त असते.


🛑 रोधकतेचे सूत्र

▪️ρ= R × A/l
जिथे, R = रोधकता, A = cross sectional area ,
l = लांबी

🔸दिलेल्या धातूंची रोधकता (रूम टेम्परेचरला):
▪️रोधकता एकक - Ω·m

निकेल (Nickel): ~6.99 × 10⁻⁸ Ω·m
टंगस्टन (Tungsten): ~5.65 × 10⁻⁸ Ω·m
जस्त (Zinc): ~5.92 × 10⁻⁸ Ω·m
तांबे (Copper): ~1.68 × 10⁻⁸ Ω·m

🔸तांब्याची रोधकता सर्वात कमी आहे, त्यामुळे तो उत्तम वाहक (conductor) आहे.

🔸पण टंगस्टनची रोधकता इतर धातूंपेक्षा जास्त असल्यामुळे त्याचा रोध जास्त आहे आणि उच्च वितळ बिंदू/High melting point यामुळे त्याचा वापर दिव्यांच्या फिलामेंट्ससाठी मोठ्या प्रमाणावर होतो.

🔸तांबे आणि निकेल या धातूंचा कमी प्रतिरोधकतेमुळे विद्युत क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI

⭕ स्पष्टीकरण:

🔸विटामिन B12 (कोबालामिन) हे एक जटिल आणि आवश्यक जीवनसत्त्व आहे, जे मुख्यतः विशिष्ट सूक्ष्मजीवांद्वारे तयार केले जाते. यात कोबाल्ट हे मूलद्रव्य असते.हे विशिष्ट सूक्ष्मजीवांच्या किण्वन प्रक्रियेदरम्यान उत्पादनाचा उप-उत्पादन (by-product) म्हणून तयार होते.
▪️हे Streptomyces जीवाणूद्वारे तयार होणारे प्रतिजैविक आहे. हे जीवाणू त्यांच्या चयापचय दरम्यान विटामिन B12 देखील तयार करतात.
▪️सूक्ष्मजीवांद्वारे उत्पादन: फक्त काही विशिष्ट सूक्ष्मजीव (उदा. Streptomyces आणि Pseudomonas प्रजाती) नैसर्गिकरित्या विटामिन B12 तयार करतात.

🔸व्हिटॅमिन बी -१२ हे मासे, मांस, कोंबडीची अंडी, दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थांसह प्राण्यांच्या उत्पादनांमध्ये आढळते.

🔸व्हिटॅमिन बी१२ हे एक पोषक तत्व आहे जे शरीराच्या मज्जातंतू आणि रक्तपेशींना निरोगी ठेवण्यास मदत करते आणि पेशींमधील अनुवांशिक घटक डीएनए बनवण्यास मदत करते.

🔸व्हिटॅमिन बी१२ हे मेगालोब्लास्टिक अॅनिमिया नावाच्या एका प्रकारच्या अॅनिमियाला प्रतिबंधित करण्यास देखील मदत करते .

▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️▪️
❣️JOIN:- @MPSCVIDYARTHI