Kurdish Philosophy - فەلسەفە کورد

https://youtu.be/TSqraFkyXF8?si=-kpD08mCRCyn1dXj

لقە سەرەکییەکانی فەلسەفە چین؟

١. میتافیزیک:
میتافیزیک یەکێکە لە کۆنترین و بنەڕەتیترین لقەکانی فەلسەفە. ئەم لقە هەوڵ دەدات وەڵامی پرسیارە قووڵەکان سەبارەت بە سروشتی واقیع و بوون بداتەوە. میتافیزیک لێکۆڵینەوە لە چەمکە بنەڕەتییەکانی وەک کات، شوێن، هۆکارێتی، خود، و بوون دەکات.

پرسیارە سەرەکییەکانی میتافیزیک بریتین لە:
- ئایا خودا هەیە؟
- سروشتی واقیع چییە؟ ئایا تەنها ماددی یان هەروەها ڕۆحیشە؟
- ئایا ئێمە ئیرادەی ئازادمان هەیە یان هەموو شتێک پێشتر دیاریکراوە؟
- پەیوەندی نێوان مێشک و هۆش چییە؟
- سروشتی کات و شوێن چییە؟

فەیلەسوفە بەناوبانگەکانی ئەم بوارە بریتین لە: ئەفلاتوون، ئەرستۆ، دیکارت، کانت، و هایدیگەر. میتافیزیک کاریگەرییەکی زۆری لەسەر زانست، ئایین و تێگەیشتنی مرۆڤ لە جیهان هەبووە.


ئیپیستیمۆلۆژی (تیۆری مەعریفە):
ئیپیستیمۆلۆژی لقێکی فەلسەفەیە کە لێکۆڵینەوە لە سروشت، سەرچاوە و سنوورەکانی زانین دەکات. ئەم لقە هەوڵ دەدات تێبگات چۆن مرۆڤ دەتوانێت شتەکان بزانێت و چۆن دەتوانین دڵنیا بین لەوەی کە دەیزانین.

پرسیارە سەرەکییەکانی ئیپیستیمۆلۆژی بریتین لە:
- چۆن دەزانین ئەوەی دەیزانین ڕاستە؟
- ئایا هیچ زانینێکی بنەڕەتی و نەگۆڕ هەیە؟
- ئایا هەستەکانمان سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراون بۆ زانین؟
- پەیوەندی نێوان باوەڕ و زانین چییە؟
- ئایا دەتوانین لە هیچ شتێک دڵنیا بین؟

فەیلەسوفە گرنگەکانی ئەم بوارە بریتین لە: جۆن لۆک، دەیڤید هیوم، ئیمانوێل کانت، و ئێدموند گیتیێر. ئیپیستیمۆلۆژی کاریگەرییەکی زۆری لەسەر زانست، پەروەردە و تێگەیشتنمان لە چۆنیەتی فێربوون هەبووە.


٣. لۆژیک:
لۆژیک لقێکی فەلسەفەیە کە لێکۆڵینەوە لە بنەماکانی بیرکردنەوەی دروست و شێوازی گەیشتن بە ئەنجامگیری ڕاست دەکات. ئەم لقە یاسا و پرەنسیپەکانی بەڵگەهێنانەوەی دروست دیاری دەکات.

بابەتە سەرەکییەکانی لۆژیک بریتین لە:
- لۆژیکی فۆرماڵ: لێکۆڵینەوە لە فۆرم و پێکهاتەی بەڵگەهێنانەوە
- لۆژیکی سیمبۆلیک: بەکارهێنانی هێما و فۆرموڵا بۆ نوێنەرایەتی کردنی بیرۆکەکان
- لۆژیکی مۆدال: لێکۆڵینەوە لە چەمکەکانی پێویستی و ئیمکان
- لۆژیکی ئیندەکتیڤ و دیدەکتیڤ: شێوازەکانی گەیشتن بە ئەنجام لە ڕێگەی تێبینی یان بنەمای گشتییەوە

فەیلەسوفە گرنگەکانی ئەم بوارە بریتین لە: ئەرستۆ، گۆتلۆب فریگە، بێرتراند ڕاسڵ، و لودڤیگ ڤیتگنشتاین. لۆژیک کاریگەرییەکی زۆری لەسەر بیرکاری، کۆمپیوتەر و زانستی دەستکرد هەبووە.


ئیتیک (فەلسەفەی ئەخلاق):
ئیتیک لقێکی فەلسەفەیە کە لێکۆڵینەوە لە بەها ئەخلاقییەکان و چەمکەکانی چاکە و خراپە دەکات. ئەم لقە هەوڵ دەدات بنەماکانی ڕەفتاری دروست و ژیانی باش دیاری بکات.

بابەتە سەرەکییەکانی ئیتیک بریتین لە:
- ئیتیکی نۆرماتیڤ: دیاریکردنی پێوەرەکانی ڕەفتاری دروست
- ئیتیکی وەسفی: لێکۆڵینەوە لە باوەڕ و کرداری ئەخلاقی گرووپە جیاوازەکان
- میتا-ئیتیک: شیکردنەوەی چەمک و زمانی ئەخلاقی
- ئیتیکی پراکتیکی: جێبەجێکردنی تیۆرە ئەخلاقییەکان لە ژیانی ڕۆژانەدا

تیۆرە سەرەکییەکانی ئیتیک بریتین لە: سوودگەرایی، دیۆنتۆلۆژی، و ئیتیکی چاکە. فەیلەسوفە گرنگەکانی ئەم بوارە بریتین لە: سوقرات، ئیمانوێل کانت، جۆن ستیوارت میل، و پیتەر سینگەر. ئیتیک کاریگەرییەکی زۆری لەسەر سیاسەت، یاسا و پزیشکی هەبووە.


ئێستێتیک (فەلسەفەی جوانی):
ئێستێتیک لقێکی فەلسەفەیە کە لێکۆڵینەوە لە سروشتی جوانی و هونەر دەکات. ئەم لقە هەوڵ دەدات تێبگات چۆن مرۆڤ بەها بە شتە جوانەکان دەدات و چۆن هونەر دروست دەبێت و لێی تێدەگەین.

بابەتە سەرەکییەکانی ئێستێتیک بریتین لە:
- سروشتی جوانی: ئایا جوانی شتێکی ئۆبجێکتیڤە یان سوبجێکتیڤە؟
- تیۆری هونەر: چی هونەر پێکدەهێنێت و چۆن دەتوانین هەڵیسەنگێنین؟
- ئەزموونی ئێستێتیکی: چۆن کاریگەری لەسەر هەستەکانمان دروست دەبێت؟
- پەیوەندی نێوان هونەر و کۆمەڵگا
- ڕۆڵی داهێنان و خەیاڵ لە هونەردا

فەیلەسوفە گرنگەکانی ئەم بوارە بریتین لە: ئەفلاتوون، ئیمانوێل کانت، فریدریش شیلەر، و ئارتۆر دانتۆ. ئێستێتیک کاریگەرییەکی زۆری لەسەر هونەر، میعماری و دیزاین هەبووە.


فەلسەفەی سیاسی:
فەلسەفەی سیاسی لقێکی فەلسەفەیە کە لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی ڕێکخستنی کۆمەڵگا و دەسەڵات دەکات. ئەم لقە هەوڵ دەدات باشترین شێوازی حوکمڕانی و مافە بنەڕەتییەکانی تاک و کۆمەڵگا دیاری بکات.

بابەتە سەرەکییەکانی فەلسەفەی سیاسی بریتین لە:
- سروشت و سەرچاوەی دەسەڵاتی سیاسی
- مافەکانی تاک و پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەت
- دادپەروەری کۆمەڵایەتی و دابەشکردنی سەرچاوەکان
- دیموکراسی و شێوازەکانی بەشداری سیاسی
- ناسیۆنالیزم و جیهانگەرایی

تیۆرە سەرەکییەکانی فەلسەفەی سیاسی بریتین لە: لیبرالیزم، کۆنسێرڤاتیزم، سۆشیالیزم، و ئەنارشیزم. فەیلەسوفە گرنگەکانی ئەم بوارە بریتین لە: ئەفلاتوون، تۆماس هۆبز، جۆن لۆک، کارڵ مارکس، و جۆن ڕاوڵز. فەلسەفەی سیاسی کاریگەرییەکی زۆری لەسەر سیستەمە سیاسییەکان و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان هەبووە.

٧. فەلسەفەی زمان:
فەلسەفەی زمان لقێکی فەلسەفەیە کە لێکۆڵینەوە لە سروشت و کارکردی زمان دەکات. ئەم لقە هەوڵ دەدات تێبگات چۆن زمان پەیوەندی لەگەڵ بیرکردنەوە و واقیعدا دروست دەکات.

بابەتە سەرەکییەکانی فەلسەفەی زمان بریتین لە:
- سروشتی واتا: چۆن وشەکان واتایان هەیە؟
- پەیوەندی نێوان زمان و بیرکردنەوە
- تیۆری ڕیفێرێنس: چۆن وشەکان ئاماژە بە شتەکان دەکەن؟
- پراگماتیزم: چۆن کۆنتێکست کاریگەری لەسەر واتا دەکات؟
- زمانی لۆژیکی و زمانی ئاسایی

فەیلەسوفە گرنگەکانی ئەم بوارە بریتین لە: گۆتلۆب فریگە، بێرتراند ڕاسڵ، لودڤیگ ڤیتگنشتاین، و ساول کریپکی. فەلسەفەی زمان کاریگەرییەکی زۆری لەسەر زمانناسی، زانستی کۆمپیوتەر و زیرەکی دەستکرد هەبووە.

لەم ئێپیزۆدەدا پەرژاومەتە سەر باسی نیچە و شێتبوون و پەیوەندیی ئەو لەگەڵ فاشیزم.

https://youtu.be/Y7NmRUkJqmo?si=vpzNvhEfFZOkma7_

https://youtu.be/ZlTEC6MckLY?si=RRg_OEUbIa8fx1xB