ئاگایی لە دیدی دیکارتدا
دیکارت، فەیلەسوفی بەناوبانگی فەڕەنسی، ئاگایی بە ناوەندی فەلسەفەکەی خۆی دادەنا و چەمکێکی قووڵ و فرەڕەهەندی دەربارەی ئاگایی پێشکەش کرد. لە دیدی ئەودا، ئاگایی بریتییە لە بنچینەی بوونی مرۆڤ و گرنگترین دەستکەوتی بیرکردنەوەی مرۆڤانە. دیکارت لە دەستەواژە بەناوبانگەکەیدا "من بیر دەکەمەوە، کەواتە هەم" (Cogito ergo sum) جەخت دەکاتەوە لەوەی کە ئاگایی سەرەتایی و بنەڕەتیترین ڕاستی بوونی مرۆڤە.
.
بۆ دیکارت، ئاگایی پرۆسەیەکی ئەپستمۆلۆجی و فەلسەفییە کە لە ڕێگەی گومان لێکردنی سیستماتیک و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەوە دەست پێدەکات. ئەو پێیوابوو کە مرۆڤ دەتوانێت هەموو زانیارییە پێشووەکانی خۆی بخاتە ژێر پرسیارەوەو تەنها ئەو شتانە وەربگرێت کە بە تەواوی دڵنیایە لێیان. و هەروەها ئاگایی لای دیکارت بریتییە لە توانای بیرکردنەوەی ڕوون، ئەنجامدانی دیالێکتیکی لۆژیکی، و دۆزینەوەی ڕاستییە بنچینەییەکان لە ڕێگەی هزری و عەقڵانی.
.
هەروەها دیکارت جیاوازییەکی گرنگی دادەنا لە نێوان جەستە و مێشک (یان ناوەند)، کە پێی دەوترێت دوانگەری (Dualism). لەم بۆچوونەدا، ئاگایی بە شتێکی نامادی و جیا لە جەستە دادەنرێت، واتە شتێکی نەگۆڕ و نەبڕاو کە سەربەخۆیە لە جیهانی مادی. ئەمە ئەو تێزەیە کە دواتر کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لە فەلسەفەی ڕۆژئاوا و لە تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ ناسنامەی خۆی.
.
لە ڕوانگەی ئەپستمۆلۆجییەوە، دیکارت ئاگاییی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ گەیشتن بە زانستی دڵنیا و جێگیر. ئەو پێیوابوو کە مرۆڤ دەتوانێت لە ڕێگەی بیرکردنەوەی ڕوون و ئەنجامگیرییە لۆژیکییەکانەوە بگاتە زانستێکی گشتگیر و هەمیشەیی. ئاگایی بۆ ئەو بریتی بوو لە هۆکارێکی سەرەکی بۆ تێگەیشتن لە جیهان، دۆزینەوەی یاساکان، و داهێنانی زانستی نوێ.
.
هەروەها، دیکارت ئاگاییی بە پرۆسەیەکی چالاک و بەردەوام دەزانی کە تیایدا مرۆڤ بەردەوام دەبێت لە وردبوونەوە لە بیروباوەڕ، و هەڵوەستەکردن لەسەر زانیارییەکان، و پێداچوونەوەیان. ئەم تێڕوانینە بووە هۆی ئەوەی کە زانست و فەلسەفە بەرەو ڕوانگەیەکی سیستماتیک و ڕەخنەگرانەتر بڕوات.
.
لە لایەکی دیکەوە، دیکارت جەخت دەکاتەوە کە ئاگایی تەنها سنووردار نابێت بە بیرکردنەوەی لۆژیکی، بەڵکوو هەستەکان، ئیرادە، و هەڵبژاردنیش دەگرێتەوە. ئەو پێیوابوو کە مرۆڤ خاوەنی ئازادی هەڵبژاردنە و دەتوانێت بە هۆی ئاگاییەوە بڕیار لەسەر کردەوەکانی بدات. ئەمە لایەنێکی گرنگی فەلسەفەی ئەخلاقی دیکارت بوو.
.
لە کۆتاییدا، دیکارت ئاگاییی بە فاکتەرێکی گرنگ دادەنا بۆ جیاکردنەوەی مرۆڤ لە بوونەوەرە دیکە. بۆ ئەو، ئاگایی هونەری بیرکردنەوە، هەستکردن، و بڕیاردانی مرۆڤانەیە، کە مرۆڤی لە ئاستێکی بەرزتر دادەنێت لە بوونەوەرە دیکە. ئەم تێڕوانینە کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لە فەلسەفەی مرۆڤناسی و فەلسەفەی ڕۆشنگەریدا.
دیکارت، فەیلەسوفی بەناوبانگی فەڕەنسی، ئاگایی بە ناوەندی فەلسەفەکەی خۆی دادەنا و چەمکێکی قووڵ و فرەڕەهەندی دەربارەی ئاگایی پێشکەش کرد. لە دیدی ئەودا، ئاگایی بریتییە لە بنچینەی بوونی مرۆڤ و گرنگترین دەستکەوتی بیرکردنەوەی مرۆڤانە. دیکارت لە دەستەواژە بەناوبانگەکەیدا "من بیر دەکەمەوە، کەواتە هەم" (Cogito ergo sum) جەخت دەکاتەوە لەوەی کە ئاگایی سەرەتایی و بنەڕەتیترین ڕاستی بوونی مرۆڤە.
.
بۆ دیکارت، ئاگایی پرۆسەیەکی ئەپستمۆلۆجی و فەلسەفییە کە لە ڕێگەی گومان لێکردنی سیستماتیک و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەوە دەست پێدەکات. ئەو پێیوابوو کە مرۆڤ دەتوانێت هەموو زانیارییە پێشووەکانی خۆی بخاتە ژێر پرسیارەوەو تەنها ئەو شتانە وەربگرێت کە بە تەواوی دڵنیایە لێیان. و هەروەها ئاگایی لای دیکارت بریتییە لە توانای بیرکردنەوەی ڕوون، ئەنجامدانی دیالێکتیکی لۆژیکی، و دۆزینەوەی ڕاستییە بنچینەییەکان لە ڕێگەی هزری و عەقڵانی.
.
هەروەها دیکارت جیاوازییەکی گرنگی دادەنا لە نێوان جەستە و مێشک (یان ناوەند)، کە پێی دەوترێت دوانگەری (Dualism). لەم بۆچوونەدا، ئاگایی بە شتێکی نامادی و جیا لە جەستە دادەنرێت، واتە شتێکی نەگۆڕ و نەبڕاو کە سەربەخۆیە لە جیهانی مادی. ئەمە ئەو تێزەیە کە دواتر کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لە فەلسەفەی ڕۆژئاوا و لە تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ ناسنامەی خۆی.
.
لە ڕوانگەی ئەپستمۆلۆجییەوە، دیکارت ئاگاییی وەک ئامرازێک دەبینی بۆ گەیشتن بە زانستی دڵنیا و جێگیر. ئەو پێیوابوو کە مرۆڤ دەتوانێت لە ڕێگەی بیرکردنەوەی ڕوون و ئەنجامگیرییە لۆژیکییەکانەوە بگاتە زانستێکی گشتگیر و هەمیشەیی. ئاگایی بۆ ئەو بریتی بوو لە هۆکارێکی سەرەکی بۆ تێگەیشتن لە جیهان، دۆزینەوەی یاساکان، و داهێنانی زانستی نوێ.
.
هەروەها، دیکارت ئاگاییی بە پرۆسەیەکی چالاک و بەردەوام دەزانی کە تیایدا مرۆڤ بەردەوام دەبێت لە وردبوونەوە لە بیروباوەڕ، و هەڵوەستەکردن لەسەر زانیارییەکان، و پێداچوونەوەیان. ئەم تێڕوانینە بووە هۆی ئەوەی کە زانست و فەلسەفە بەرەو ڕوانگەیەکی سیستماتیک و ڕەخنەگرانەتر بڕوات.
.
لە لایەکی دیکەوە، دیکارت جەخت دەکاتەوە کە ئاگایی تەنها سنووردار نابێت بە بیرکردنەوەی لۆژیکی، بەڵکوو هەستەکان، ئیرادە، و هەڵبژاردنیش دەگرێتەوە. ئەو پێیوابوو کە مرۆڤ خاوەنی ئازادی هەڵبژاردنە و دەتوانێت بە هۆی ئاگاییەوە بڕیار لەسەر کردەوەکانی بدات. ئەمە لایەنێکی گرنگی فەلسەفەی ئەخلاقی دیکارت بوو.
.
لە کۆتاییدا، دیکارت ئاگاییی بە فاکتەرێکی گرنگ دادەنا بۆ جیاکردنەوەی مرۆڤ لە بوونەوەرە دیکە. بۆ ئەو، ئاگایی هونەری بیرکردنەوە، هەستکردن، و بڕیاردانی مرۆڤانەیە، کە مرۆڤی لە ئاستێکی بەرزتر دادەنێت لە بوونەوەرە دیکە. ئەم تێڕوانینە کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لە فەلسەفەی مرۆڤناسی و فەلسەفەی ڕۆشنگەریدا.
