КЫРГЫЗ ТИЛИ ЖРТ СКУЛ КЛАБ

АЖЫДААР ЖАНА АНЫН ТҮРЛӨРҮ ТУУРАЛУУ.

Ажыдаар деген сөз кыргызга качан, каяктан келип калганын билбейм. Бирок бул биздин төл сөзүбүз эмес экендиги анык. Азыр ошол ажыдаардын түрлөрү жөнүндө кеп кылалы.

Мардагар - жыландын опсуз чоңу дегенди түшүндүрөт. Кургактагы ажыдаар. Мар - жылан дегенди билдирет. Шаамара, шаамаран - жыландардын шаасы, падышасы деген сөз. Дагар - дөө, алп, зор, балбан деген мааниде. "Ал Нескара дегендин, Алтымыш дагар дөөсү бар" дейт "Манаста".

Маржаян - жылан жана жаяндан куралган сөз. Суу ажыдаары. Маржаян суу астындагы таштарды жутуп, ичинде көпкө сактагандан ал таштар иштелип, жылтылдап, асыл ташка айланат дешкен. Мар жаяндын асыл ташы, мар жаяндын ташы деген сөздөн бара бара маржан деген сөз келип чыккан.

Айдагар - түнкүсүн жортуулдаган, жашоосу караңгылыкта өткөн, жер астында жашаган ажыдаар. Кыргызда жылан 40 жыл күн көрбөсө ажыдаарга айланат деген сөз ушул түрүнө карата айтылган. Казактар ажыдаарды айдагар, жаян деп азыр да аташат.

Маркуш - учкан, канаттуу ажыдаар. Асман ажыдаары.

Ошентип, биз билгенден кыргыз ажыдаардын төрт түрүн билген. Албетте, от чачкан ажыдаар, муз бүрккөн ажыдаар деген сыяктуу ички өзгөчөлүктөрүн эске албаганда. Ажыдаардын ал 4 түрүн кайра эске салалы:

1. Мардагар - кургактагы ажыдаар.

2. Маржаян - суу ажыдаары.

3. Айдагар - жер астындагы, же караңгынын ажыдаары, түнкү ажыдаар.

4. Маргуш - канаттуу ажыдаар. Асман ажыдаары.

Кана, достор! Силер дагы кайсы түрүн билесиңер?

#Манас_магдыры

КЫРГЫЗ ТИЛИ ЖРТ СКУЛ КЛАБ pinned «Кутман күн Алтындарым🙋🏻‍♀️ Жаз, көктөм, эң алгачкы күнү кут болсун💚 ЖРТге саналуу күндөр калды✅ Даярдыкты бүгүндөн баштайлы✊🏻👍🏻»

Кайсы сөздөр сызыкча (дефис) менен жазылат?

1. Бир сөз эки жолу кайталанса: бири-бири, чоң-чоң, албан-албан ж.б.

2. Эки сөз антонимдик же синонимдик мааниде келсе: улуу-кичүү, кедей-кембагал, сак-саламат, ак-кара, бар-жок, узун-кыска, үй-бүлө ж.б.

3. Эки сөздүн бирөө же экөө тең маани бербеген учурда: уйгу-туйгу, нан-пан, жалт-жулт, тарс-турс, чай-пай ж.б.

4. Эки компоненти да маани берген жер-суунун аталыштарына коюлат: Ысык-Көл, Базар-Коргон, Кум-Төр ж.б.

5. Иреттик сан цифра менен берилсе: 1-класс, 2-кабат, 2025-жыл, 2-январь ж.б. (Рим цифрасынан кийин дефис коюлбайт: XXI кылым, XVI-XVII кылымдар, III чейрек ж.б.)

6. Иреттик сан атоочтун алдына № белгиси коюлса, дефис коюлбайт: №69 мектеп, №1 китепкана ж.б.

7. Толук же кыскартылган сөз менен сан бирге келгенде: Восток-5, ТУ-154, Мерседес-600 ж.б.

8. Илимий даража, адистик, наам, чинге жандама аныктоочтор келген учурда: акын-драматург, статс-катчы, премьер-министр, врач-терапевт ж.б.

Дефис өтө кыска болот, анын эки жагынан боштук калтырылбайт.

БЕРЧҮСҮ БЕЛЕН, БЕРЕКЕСИ КЕНЕН,
КОЙ ҮСТҮНӨ ТОРГОЙ ЖУМУРТКАЛАГАН ЖЫЛ БОЛСУН!
2025-жыл, 🐍жылы куттуу болсун! дүйнөдө тынчтык, теңдиктин жылы болсун!

Жаңы жылыбыз молчулук, береке, көптөгөн ийгиликтерди, күтүлбөгөн кубанычтарын тартууласын🤲🏻
Үйүбүзгө: Бакыт, Кубаныч, Ырыскы, Кут, Дөөлөт, Шаттык, Маанай, Нур, Береке келсин, ар дайым Ынтымак болсун💶💶🐍🐍💚💚🫶🏻🫶🏻
Жакшыларым💚🤗
ЖРТден эң жогорку балл алып, максат, ой-тилектер ишке ашсын🤲🏻

https://youtu.be/2hqvY9WO6Jk?si=RJyn6gHZ3C003j31

https://youtu.be/YmnfFr7M54Y?si=5xBFxcvrebu4kEWz

https://youtu.be/-aOtlGbYDYE?si=38hmYlVixo3boQCO

https://youtu.be/z2iPPAT-uEg?si=a1u4TnBKZ2-yn_ky

https://youtu.be/llJfYIDm1oY?si=Pgsv8862k58gmdHX

Туура жазыңыз...🇰🇬✊

❌ үзөнгү
✅ үзөңгү

❌ төнкөрүш
✅ төңкөрүш

❌ карангы
✅ караңгы

❌ жангак
✅ жаңгак

#тууражаз

тууражаз

❌ чач-тарач
✅ чач тарач (парикмахерский)

❌ ден-соолук
✅ ден соолук (здоровье)

❌ бала-бакча
✅ бала бакча (детский сад)

❌ ата-мекен
✅ ата мекен (родина)

#тууражаз

#тууражаз

❗️ Суречки же сур эчки?

✅ сур эчки - бул жаныбардын жалпы аты (ак кула, алп кара куш, ак шумкар ж.б.)

✅ Суречки - айбанаттын энчилүү аты (Аккула, Алпкаракуш, Акшумкар ж.б.)

📖 Дж аркылуу берилип жүргөн сөздөр кыргыз тилинде Ж түрүндө жазылат.

[d͡ʒ] → Дж → Ж

Мисалы:
❌ Джеки Чан
✅ Жеки Чан

❌ Джордж
✅ Жорж

❌ Джо Байден
✅ Жо Байден

❌ Джапаров
✅ Жапаров

❌ колледж
✅ коллеж

📄 Кыргыз тилинин жазуу эрежелеринин 60-параграфына шилтеме жасайбыз.

❌ итальяндык
✅ италиялык

❌ американдык
✅ америкалык

❌ аргентиндик
✅ аргентиналык

❌ украиндик
✅ украиналык

#тууражаз

Кыргыз тилинде бул сөздөр дефиссиз жазылат!

❌ ата-журт ✅ ата журт

❌ ата-мекен ✅ ата мекен

❌ ден-соолук ✅ ден соолук

❌ эл-аралык ✅ эл аралык

❌ чач-тарач ✅ чач тарач

#тууражаз!

❗ Кыргыз тилинин орфографиялык сөздүгү жана жазуу эрежелеринен:

❌ тайата
❌ тайта
✅ тай ата
✅ таята

❌ тайаке
❌ тайке
✅ тай аке
✅ таяке

❌ тайене
❌ тайне
✅ тай эне
✅ таене

❌ тайеже
❌ тайже
✅ тай эже
✅ таеже

❌ тайжеңе
❌ тай жеңе
✅ таажеңе

❌ тай жезде
❌ тайжезде
✅ таажезде

болуп жазылат.

📚 Булак:
📖 Кыргыз тилинин орфографиялык сөздүгү
📖 Кыргыз тилинин жазуу эрежелери

❗Кыргыз тилинин жазуу эрежелерине ылайык:

❌ койоюн
❌ коёйун
❌ коёоюн
✅ коёюн

❌ бойоюн
❌ боёйун
❌ боёоюн
✅ боёюн

❌ жойоюн
❌ жоёйун
❌ жоёоюн
✅ жоёюн

❌ ойоюн
❌ оёйун
❌ оёоюн
✅ оёюн

❌ тойоюн
❌ тоёйун
❌ тоёоюн
✅ тоёюн

болуп жазылат.

📚 Толук маалымат "Кыргыз тилинин жазуу эрежелеринин" 15-параграфында берилген

#тууражаз

https://kahoot.it/challenge/08108376?challenge-id=f9dd8824-dce7-4845-a5dc-4215a365da14_1733393961079

https://kahoot.it/challenge/09040642?challenge-id=f9dd8824-dce7-4845-a5dc-4215a365da14_1733393871184

Кахут тесттен өтөбүз✅

https://kahoot.it/challenge/04204856?challenge-id=f9dd8824-dce7-4845-a5dc-4215a365da14_1733393826672

Кутман күн Алтындарым♥️

Кутман кеч Алтындарым🙋🏻‍♀️

Жолдо жасалчу ырымдар
Жолго аттанып жаткан кишиден буюм, кийим, акча алып калбайт, сурабайт.
Айрым аймактарда алыска жолго чыгып жаткан кишиге нанды бүтүн боюнча тиштетет. Ал киши кайра кайрылып келмейин сактап коюшат. Бул ырыскы күтөт деген ишеним. Үйдө ырыскы күтүп жатканда аман-эсен келет, кайра ушул үйдөн ырыскы буюрат деген ырым…

Тоолуу аймактарда жолго аттанып жаткан кишиге ак сунат (көбүнесе кымыз, кымыз жок болсо айран, суусундук). Аттана турган киши атчан болсо, ат жалы ыйык деп оболу аттын жалына тамызып, анан уурттайт. Түгөтө ичпейт.

"Жер албагыр" деген каргыш бар. Бул каргыш жашоодо жарыгы жок, кылган иши, жүргөн-турганы моралдык этикага сыйбаган, абийирсиз адам каза болуп жерге берилсе, жер албай коёт деген ишенимден улам ошондой кишилерге карата айтылып калган.
Көч-көч ырымы да жолдо жасала турган эски ырым. Ырым боюнча киши катуу сыркоологондо, дабасыз дартка чалдыкканда, оорулуунун илдетин тоокко же кой-эчкиге көчүрүп (көч-көч дубасын тынымсыз кайталоо менен) ошол жаныбардын сөөгүн жолдун айрылышына көөмп койгон.

Жолго ода
Кишинин а деп жарык дүйнөгө келгени жарыкчылыкта жол баштаганы эмеспи. Жолу ачык болушу үчүн ата-энеси эл журтунан ак бата алып берет да. Ошондо деле акжолтойлук кишиге буюрган дөөлөт. Өзүнүн да, өзгөнүн да жолун байлаган каражолтой болуп калгандан кудай сактасын.
Алгач ата-эне акыл-насаатын айтып жолго салат. Андан ары устаттары жол көргөзөт. Жолду билген жакшы жандардан жол сурап жашоосун улайт. Жашоодо ийгиликтерге жетиш үчүн жолдугун кылса, жолу оңолот. Жан дүйнөсүнүн, ички сезимдеринин абалына ылайык түмөн түр жолдош күтөт. Белгисиздикти беттесе алгач жол чалып көрөт. Улуулар, билгилерден жол талашпай жолу улуусун сыйлап, өз жолун табат. Жол тоскон жакшылар бар, жолбундар да жолдон жолугат, зыянын тийгизгени бар, тийгизбегени бар. Жол карап жүргөн жан жолдош жалгыз. Орто жолдон ага жолугуп, турмуш жолунун ой-чуңкурунда көмөк, өйдөлөсө өбөк, ылдыйласа жөлөк табат. Бара-бара ишин, өз жашоосун жолго коёт. Жолун жолдоочулары, жолун улоочулары урпактары артынан кошо өсөт. Ошентип киши тирүүлүгү өзү жол, киши болсо андагы жолоочу…

Шаакан Токтогул :

Киши затынын бу дүйнөгө келиши түптүү маданияттарда жолго аттануу, өмүр жолун баштоо түшүнүгүнө салыштырылат. Турмуш курганда, кесип тандаганда, жаңы иш баштаганда, сапарга аттанганда "Тандаган жолуң даңгыр болсун", "Ак жол каалайм", "Жолуң ачык болсун", "Жорткондо жолуң болсун" деген бата-тилектерди бири-бирибизге ар дайым айтып келебиз.
Ошондонбу, кыргыз жашоосунда жолго байланыштуу ишенимдер, ырым-жырымдар, салыштыруулар, туруктуу сөз айкаштары абдан көп. Ошол көп билимге умтулуп жүргөндөрдүн бири катары сапарлаш, жолдош, катарлаштарыма катжазмамды сунуштайм…

Тизгин жаяр
Жол бул бир башталыштан экинчи бир башталышка алып бара турган нук. Ал нук менен кишилер көп убакытка тынымсыз каттап отуруп жолду пайда кылат эмеспи. Бир кишинин басыгы билинээр-билинбес из калтырып чыйыр салынат. Анын артынан башкалары жүрө-жүрө жалгыз аяк жолго айланат. Андан унаалардын түрү каттаса даңгыр жол пайда болот эмеспи. Жер жер болуп жаралганы аны мекен кылган кишизаты туш тарапка жол чалып, жол салып, жол таап жашап келе жатпайбы… Ошол кыйма-чийме, ар башаттан башталып, ар багытка алып барган жолдорго салыштырып руханий түшүнүктөрдү жаратса керек ата-бабам!

Жолдун түрлөрү
Өмүр жолу — киши а деп жарык дүйнөгө келгенден оо дүйнө узаганга чейинки тирүүлүгү, тирлиги, барлыгы! Өмүр жашына карай узуну бар, кыскасы бар. Өлчөнүү экени анык. Кишилигине карай нарктуусу, барктуусу, тайкысы бар. Бааланары да бышык. Өмүр жолун өтөө — кишилик жазмыш. Ал жолдо баратып өсүп-өнүү, агарып тазаруу — милдет!

Өнөр жолу
"Билим айга жеткирет, өнөр көккө жеткирет" деген макал бар. Кайсы заманда чыкканын ким билсин, бирок билимдүүлүктүн арты менен кишинин айга конгонун көрдүк… Ал эми өнөрдүн көккө жеткирмеги кандай?
Жараткан улуу кудуреттин өзүн "ак" деп кабылдап, сый-урмат кылып, тергөө тээ байыртан болгон. Жаратканды чексиздик менен теңештирип "көк" деп кайрылган жагдайлар да бар (Көк Теңири, Көк ээси, Улуу көк д.с.). Ушуга таяна турган болсок, анда өнөр бул жараткандан жалганып, өркүндөтүп отурса жараткандын өзүнө алып бара турган жол. Ал, албетте, ошол өнөр аркылуу термелип, тунуп, өзүнө сүңгүп кирүү, өзү аркылуу акты, акыйкатты таануу, аруулануу, тазалануу эмеспи. "Өнөрдүн жолу – улуу жол" деп ошондон улам айтылса керек. Өнөр менен карын курсак тойгузуу эле эмес, өргө чыгуу, бийиктеп өсүү киши милдети тура…

Турмуш жолу
Турмуш жолу албетте түгөй тандап, жар күткөндөн соң баштала турган жаңы нук. Бүлө күткөндө турмуш жолуна аттанды дегенибиз ошондон. Турмуш бул сыноо деген да бар. Ал эми сыноо кишинин курчуп, ачылышы үчүн берилет да. Кишилик акыл тажрыйбасын турмуштан үйрөнөбүз. Кайгысына кубаныч шерик, санаасына үмүтү шерик, каргышына бактысы шерик турмуш жолунун чындыгы баарыбызга сабак эмеспи…

Тагдыр жолу
Өмүр уланып, турмуш куралып, өнөр өркүндөп отуруп толук кандуу киши калыптанат. Турмуш жолу — өйдө-ылдыйы менен, өнөр жолу оор, жеңили менен, өмүр жолу оош-кыйышы менен кишинин тагдырына буйруган тартуу. Ушул ар башаттан башталган жолдор тагдыр жолунда кошулат, биригет. Тагдыр жолунда бирине атак, бирине дөөлөт, бирине бак-таалай айтат. А бирөөгө сыноо берип кем кылат, бирөөнү болсо телегейин тең кылат.

Ак жол
Акыл-эстүү кишинин, кудайды таанууга, агарып, тазарууга аң-сезимдүү түрдө умтулуусу. Ак жолдо бараткан жандын абийири кыйналбайт. Анткени ал арсыздыкты жасабайт. Бирөөнүн көөнүн калтырбайт. Оюн, боюн асыл тутат…

Жолдун түрлөрү
Чоң жол — негизги каттам жүрө турган башкы жол.
Даңгыр жол, кара жол — асфальт төшөлгөн жол.
Кан жол — кан да өткөн, кул да өткөн эчен тарых, эчен салтанат, эчен тагдырларга күбө болгон жол. Кээде эң негизги, ири жолду дагы туюнтат.
Жалгыз аяк жол, бир таман жол — табият менен коюндаш, моюндаш болгон, тоо-токойду, талааны аралаган кайра-кайра каттаган кишилердин изинен пайда болгон жол.
Таш жол — таш кыналган жол.
Таштак жол — майда шагылдуу жол.
Боз жол — боз топурактуу, чаңдуу жол.
Төтө жол — бир маанисинде ой-кырды аралап өткөн кыска жол, башка маанисинде жаңы салынган, башталып жаткан жол.
Чыйыр жол — бир багытка бет алган алгачкы кадам, жол жок жерге билинээр-билинбес салынган из….

Жашыл-жемиштин кыргызча аталышы 🥒🥔🍆

🥒 огурец – бадыраң
🥗 тыква – ашкабак
🥗 кабачок – кабакча
🥬 капуста (керем) – капуста
🍅 помидор (батинча) – помидор
🍠 свекла – кызылча
🥗 редька – түрп
🥗 редис – чамгыр
🥗 репа – шалгам
🥔 картошка – картөшкө
🥕 морковь – сабиз
🧅 лук – пияз
🌶️ красный перец – калемпир
🥗 черный перец – мурч
🧄 чеснок – сарымсак
🫛 горох – буурчак
🫛 фасоль – төө буурчак
🫒 олива – зайтун
🥗 укроп – ашкөк
🥗 мята – жалбыз
🥗 базилик – райкан

@tilimpoz

Шаакан Токтогул : Кулак тууралуу баян же кулагыӊызга күмүш сырга

🔴 Кулак – кишинин угуу мүчөсү. Баштын угуу тешигинин сыртындагы кемирчек калканча жалпы кулак деп аталса да анын ичи – чара, ылдыйкы жумшак бөлүгү көнчөк, сырт жагы – кулак калканы, арт жагы – кулактын арты деп аталып, мындан башка кулкуну, тарсылдагы жана башка бөлүктөрү бар. Кулак аркылуу үн-доошту угуп, ыр-күүнүн, шаттык-шаӊдын, кызык кептин ырахатына батабыз.

🔴 КИШИГЕ ТААСИРИ

Түзүлүшүнө ылайык кишиге жарашыктуу, жакшынакай кулактар болот. Артыкча чоӊ, же өтө кичинекей, жука же калыӊ кулактар дагы бар. Элдик билимде кулагына карап кишиге сын берип, тагдырын айткан. Жигиттин кулагынын жогору жагы кашынан өөдөрөөк болгону акылмандыгынан, көрөгөчтүгүнөн кабар берген. Эгер кулактын калканы жазы келип, жалпы көлөмү чоӊ болсо мал-мүлктүү, дүнүйөлүү болот дешкен.

"Жакшы аял кулагын көрсөтпөйт" деп байыркылар айтышкан. Анын сыры бизге маалым эмес, бирок аялдын жашы кулагынан билинерин, кулактын артына бырыш бат түшөрүн санжыралык маалыматтардан улам укканыбыз бар.

🔴 КУЛАКТЫН СЫНЫ

Кыргыз билгилери болуп жаткан кепке карата кишинин аракетинен улам төмөнкүчө сын берген:

1. Куйма кулак – укканын уккандай эстеп калган киши. Кыргыздын элдик оозеки чыгармаларынын эпос, дастан баштаган бардык түрү, санжыра тарыхы, күүлөрү куйма кулактыктын негизинде ушул күнгө чейин уланып келди.

2. Акма кулак – айтканды жакшылап эле укса да, керек жерде унутуп коет. Укканы уккан жеринде кулагынан агып түшүп калат.

3. Таш кулак же кум кулак – айтканды такыр укпаган, көӊүл бурбаган, кулак сыртынан кетирген киши.

🔴 КЕРЕК ЖЕРДЕ КУЛАК КАГУУ, КЕРЕК ЖЕРДЕ КУЛАК ЖАПЫРУУ…

Мамлекеттик деӊгээлде же дүйнөлүк деӊгээлде көп нерселерден кулагдар болгон адамдар бар. Айрыкча, азыр ааламдашуу араанында маалыматтык согуш күч алып турган кез, көп нерседен кабардар болуу, жакшы кепти кулакка күмүш сырга кылып, жаман кепти кулактын сыртынан кетирүү, ушак-айыӊга кулак жапыруу, маанилүү кептин маӊызын чагып, кулак төшөө учурдун талабы окшойт…

Шайлоолордун алдында жакшы убадаларга бышы кулак болобуз. Алтымыш түрлүү атминер алтымыш башка кеп айтып, элде кулак жок. Айрымдарына кулак салып, айрымдарына такыр кулак какпай, кулак кужурун алган убадакөйлөрдүн убадаларын кулак сыртынан кетирип, эл да көнгөн. Шайлоо өткөндөн кийин эле кулак-мурун кескендей тыптынч боло түшөт. Бирок ар бир кыргыз келечекке кулак түрүп, кулак угуп, көз көргүс жакшылыктарды, эл тилеген эр келип, эр убайын эл көрүп жаткан учурду күтө берет…

Ошондон улам шайлоодон да, кыйноодон да арылып, көр оокаттан алыстап, жан эргиткен жакшы кепке кулак салып, маектешкенге не жетсин. Кулак кычуусун кандырып сүйлөп берген киши болсо, кулагым сенде дегиӊ келет. Кыскасы, заман агымы менен болуп, жакшы нерсени угуп кулакты азыктандыргандан да алыстап кеттик белем…

🔴 КУЛАККА БАЙЛАНЫШТУУ АЙТЫМДАР...

Кулагы жок – сөз укпаган, тил албаган балага карата айтылат.

Кулагы катуу – жакшы укпаган кишиге колдонулат.

Кулакчын – кышкы баш кийимдин эки кулакты жабыш үчүн түшүрүлгөн бөлүгү

Кулакташ – өз ара байланышы бар, кабарлашып турган

Узун кулак – тыӊчы

Кулак кагыш кылуу – алдын ала айтып көндүрүү

Кулак кайчы – ууру, каракчы

Кулак-мээсин жеген – кайра-кайра айта берип тажаткан

🔴 ЖЫЙЫНТЫК

Кыргызда "чөлдүү жерде булак бол, сөздүү жерде кулак бол" деген жакшы бата бар. "Азаматтын жакшысы азыраак сүйлөп көп тыӊшайт" деп да макалдатышат. Керектүү кеп, маанилүү маалымат бар жерде кулак салып, ызы-чууда кулак жапырып, жашоонун жарыгында жаркып, күүсүндө балкып өмүр сүрөт турбайбызбы.

Аналогия тесттен өтүп, билимиңди текшерип көр👍🏻

Сөз куржунду толтурабыз✅
🗣️🔊 Сүйлөгөн сөзүнө жараша адамга берилген мүнөздөмө:

Сары ооз - сөз биле бербеген, жаш, турмуштун ысык-суугун көрө элек жаш бала.

Ачык ооз - сөздү кармай албаган, оозуна келгенин айта берген, сөзге бекем эмес адам.

Бакан ооз -ушакчы, айгак адам.

Кара ооз - оозунан жакшы сөз чыкпаган адам.

Кери ооз - тетири сүйлөп, ынтымакка кирбеген адам.

Жалаяк ооз - ажылдап сүйлөп турган, сөз маанисин билбеген адам.

Ириген ооз - оозунан уруштун, жаңжалдын сөзү чыгып, элди уруштуруп турган адам.

Бек ооз - убадага бек турган адам.

Бок ооз - сөгүнүп, уят сөздү көп айткна адам.

Оймок ооз - анда-санда чоюлуп сүйлөгөн, сыпайы адам.

Алтын ооз - нарктуу-барктуу сүйлөгөн, сөзмөр, чечен адам.

Арам ооз - кутум сөз сүйлөп, эл бузган жаман адам.

Жазыктуу ооз - туура эмес сөз сүйлөп жазыктуу, айыптуу, күнөөлүү болго адам.

Сасык ооз - жаман сөзү менен элге жек көнүндүболгон адам.

Куру ооз - жыйында сөз тийбей калган, же тамак тийбей калган адам.

📚💬 Сөз арасында адамды сүрөттөө үчүн колдонулган айкаштар. Кыргыз тилинин сөз байлыгы кең!

⁉️ Аягы м тыбышы менен бүткөн этишке -ып жалганса, айтылышындай созулуп жазылат.

Мисалы:
кап+ып=кабып эмес, каап
Ит каап алды.

📚 Кыргыз тилинин жазуу эрежелери

⁉️ Үндүү тыбыш менен (а, о, у, э ж. б.) аяктаган буйрук этишке -ар уланса, созулуп айтылгандай жазылат✅

Мисалы:
башта + ар = баштаар
иште + ар = иштээр

Йоттошкон тамгаларга
Тая+ар=таяар
Боё+ар=боёор йоттошуп жазылат✅

Аягы ы,и кыска үндүү болсо
Чири+ар=чирир
Байы+ар=байыр созулбай жазылат✅

Аягы үнсүз менен бүтсө
Кой+ар=коёр
Сой+ар= соёр
ал+ар=алар

НАЗАР САЛУУ. Каршысындагы кишиге ашкере көңүл буруу, мээримин салуу. Назар салуу үчүн ал кишиге карата терс ой, ач көздүк болбошу керек. Агер андай боло турган болсо, назар – ач назарга айланып, назар өтүп, назар салынган киши жүк басып, ооруп калган да жагдайлар бар. Дегинкиси назар салууда каршысындагы кишинин дилине, ички дүйнөсүнө баам салынып, анын жакшы мүнөз-сапатына ийип, жакшы көрөт.
Тизгин жыяр
Эски кыргыз уламыштарында "Биз канатчан жаралганбыз, бирок жараткандын каарына калып канатыбызды кыркып койгон. Антсе да, жараткандын кең пейилдиги ай, анда-санда канатчандар жаралып калат" деген сөз айтылып калган.
Түбүндө же башатында баарыбыз жогорку аң-сезимдүү, асыл жаралсак керек. Ошондуктан кишинин кийимине эмес, дилине, касиетине, ички дараметине көңүл буруп, баа берип, жөлөмө күчүнө жүгүнүп, кишини барктап жашаган доорлор өткөн. Эми болсо капчыгына карап баа берип, сый кийимине карап мамиле кылып, кызматына карап ийилип калган доор бар. Арабызда анда-санда бир жаралып калган канатчан асылдар ак жарыгын чача берсин.
Кишини бааласын, басынтпасын, сын берсин, сын такпасын!
Турпаты сымбатына жарашкан, чырайына чыгып ажары ачылган, сүрү менен сөөлөтү бар жаңы кыргыздар көбөйсүн!
Сынды туура берип, кишини туура баамдап, баалап, тирүүлүктө сыйлашкан жашоо болсун!

ТИЗГИН ЖАЯР

Тааныш-тамырыбыз, дос-жарыбыз, жоро-жолдошубуз, курбу-курдашыбыз, мекендешибиз, замандашыбыз кимисине болбосун бет келишкенде, адеп көргөндө, жаңыдан таанышканда же көп убакыттан кийин жолукканда, айтор, кандай жагдай шартта болбосун көз салабыз. Сын же баа беребиз.
Сын берүү жана баалоо ким-кимибизде түрдүү багытта жана түрдүү деңгээлде өнүккөн. Кээ бирөө адамдын турган-турпатына, сырткы келбетине, кийим-кечесине, анын сапатына, баасына көз салат. Башкасы болсо киши катары антропологиялык өзгөчөлүктөрүнө, дене-мүчө түзүлүшүнө баа берет.
Чанда гана киши башканын жан дүйнөсүнө өңүп кирип, өзөгүн байкай алар, баалай алар. Арабызда мындай көрөгөч, көсөмдөр да жок эмес.
Табиятыбыздан улам, киши болуп жаралганыбыздан улам таанып-билүү, баалоо, баа берүү кадыресе көрүнүш. Антсе да азыркы моралдык баалуулуктар сын берүү, баа берүүнү башка кишинин жеке өзүнө тийиштик кылуу катары айыптап келет. Анысы да туура, анткени баалоо – басынтууга, сын берүү – сын тагууга айланып аша чаап кеткен жагдайлар да арбын.
Антсе да бир көз караш менен баа берүүдөн, сын берүүдөн улам пайда болгон түптүү түшүнүктөр бар. Бүгүнкү макаламда ушул тууралуу кеп салууну эп көрдүм.

АДЕГЕНДЕ ЭМНЕ КӨРҮНӨТ?
Албетте, алыстан караан көрүнөт. Жакындап келгенде турпаты көрүнөт. Бирибиз сөөлөтүнө, бирибиз турпатына, бирибиз сынбатына, дагы бирибиз жамалына, башкабыз ажарына назар, баам салабыз. Дит багып карагандар, ач-ток назарын билип-билбей салып койгондор да бар. Көз салабыз, керек болсо сөз салабыз. Көөнүбүзгө жакса көңүл бурабыз. Бирибиз чындап сезим менен, бирибиз көкүрөк туюм менен, башкабыз адамдык алсыздык менен, дагы бири арсыздыгы менен баа берип баштайбыз. Аны, албетте, эрксизден жасайбыз. Бирок баа берүүдө аң-сезимге, башкабыз акылга таянабыз. Ошого жараша тыянак дагы тереңинен же үстүрт болуп калмагы бар.
Кишиге болгон көз караштын түрү

КӨЗ САЛУУ. Киши каршысындагы кишиге анчейин маани берет. Бир же бир нече жолу кароо менен чектелип, бир азга ой токтотот. Жыйынтыгында кебете-кешпиринен, кийим-кече, турган-турпатына чейин үстүрт түшүнүк пайда болот.

КӨҢҮЛ БУРУУ. Киши көңүлү каршысындагы кишиге бурулуп, маани берет. Бир азга токтоп карайт. Ал тууралуу (сырткы көрүнүшү, жашы, кийими, адамдыгына, кебете-кешпирине) кеңири ой токтотуп, кадыресе шашпай баам салат. Кийим-кечеси, бет түзүлүшү, сүйлөсө сөзүнө чейин маани берип, ал киши тууралуу ой жоруп өзүнчө "мындай киши экен" деп тыянак чыгарат.

НАЗАР САЛУУ. Каршысындагы кишиге ашкере көңүл буруу, мээримин салуу. Назар салуу үчүн ал кишиге карата терс ой, ач көздүк болбошу керек. Агер андай боло турган болсо, назар – ач назарга айланып, назар өтүп, назар салынган киши жүк басып, ооруп калган да жагдайлар бар. Дегинкиси назар салууда каршысындагы кишинин дилине, ички дүйнөсүнө баам салынып, анын жакшы мүнөз-сапатына ийип, жакшы көрөт.

Тизгин жыяр
Эски кыргыз уламыштарында "Биз канатчан жаралганбыз, бирок жараткандын каарына калып канатыбызды кыркып койгон. Антсе да, жараткандын кең пейилдиги ай, анда-санда канатчандар жаралып калат" деген сөз айтылып калган.
Түбүндө же башатында баарыбыз жогорку аң-сезимдүү, асыл жаралсак керек. Ошондуктан кишинин кийимине эмес, дилине, касиетине, ички дараметине көңүл буруп, баа берип, жөлөмө күчүнө жүгүнүп, кишини барктап жашаган доорлор өткөн. Эми болсо капчыгына карап баа берип, сый кийимине карап мамиле кылып, кызматына карап ийилип калган доор бар. Арабызда анда-санда бир жаралып калган канатчан асылдар ак жарыгын чача берсин.
Кишини бааласын, басынтпасын, сын берсин, сын такпасын!
Турпаты сымбатына жарашкан, чырайына чыгып ажары ачылган, сүрү менен сөөлөтү бар жаңы кыргыздар көбөйсүн!
Сынды туура берип, кишини туура баамдап, баалап, тирүүлүктө сыйлашкан жашоо болсун!

Шаакан Токтогул :

СЫРТКЫ КӨРҮНҮШКӨ КАРАЙ СЫПАТТАМАЛАР:

🔺 ЭЛЕС. Алыс-жакын кишилерибиздин эсибизде сакталып калган бир көрүнүшү. Ал көрүнүш ошол кишини эстегенде, ал киши тууралуу сөз болгондо же ой чабыттаганда көз алдыбызга тартылат.

🔺 КАРААН. Ким экени билинбеген кишинин бүдөмүк көрүнүшү. Алыстан келе жаткан же бараткан, күүгүмдө же караңгыда турган кишини караанынан киши деп билип, бирок анча тааныбай калганда карааны деп айтууга болот.

🔺 СҮЛДӨР. Дененин өзү. Жаны жок, сезими жок, жашоо ыракаты, тирүүлүк кумары жок. Дегеле, кишилик шааниси жок…
Сөлөкөт. Силуэт. Сырткы дене түзүлүштүн күңүрт көрүнүшү.

🔺 ТУРПАТ. Толук тулку бой. Туруп тургандагы кишинин көрүнүшү.

🔺 СЫНБАТ. Кишинин жарашыктуу мүчөсү, турган турпаты. Кишинин сыны анын сырткы сулуулугу эмеспи. Ал эми сынбаты өз тулкусу менен сырткы сулуулугунун айкалышып туруусу. Сынына батуу, сыюу. Сынбатсыз киши – демек, сынына батпаган, сыйбаган киши (ашкере семирип, сынынан чыгып кеткен, сынына батпай калган).

🔺 ЖАМАЛ. Кишинин жүзүндөгү нуру, көзүндөгү мээрими. Жылдыздуу жүзүнүн адеп карагандагы көрүнүшү.

🔺 ЧЫРАЙ. Ички жан дүйнөсүнүн жана сырткы сулуулугунун айкалышып жарашып туруусу.

🔺 АЖАР. Кишинин аурасы же энергетикасынын көрүнүшү. Кишилик аруулугуна, жанынын абалына карай вибрациясынын сырткы көрүнүшү.

🔺 СҮР. Кишинин сырткы жөлөмө күчтөрүнүн көрүнүшү. Сүрдүү киши, аркасы бар киши.

🔺 СӨӨЛӨТ. Турган турпатына, сынбатына ажары жарашкан, сүрү бар кишилик жашоосуна касиети жарашкан асылданып, арууланган киши.

Шаакан Токтогул :

♦️ КОЛГО КАРАТА СЫН

🔹 Бала "баа" деп жарык дүйнөгө келгенде эле колго алып, колун ачып караган экен кыргызда. Ошо ымыркай кезинде эле кандай киши болот, мүнөз-сапаты, жасай турган ишин колдун көрүнүшүнөн аңдап, кыраакы жандар баа бере билишкен экен.

🔹 Бала бир колун муштум кылып түйүп, экинчисинин алаканы ачык төрөлсө ак-караны аңдай турган, дүйнөнү таанып, ошол эле убакта дүнүйөгө ырахаттанып жашай ала турган, дөөлөт ээси, эл баштай турган киши болот экен дешкен.

🔹 Бала эки колун бош таштап, алакандары ачык, жайылып жатса "аа байкушум, акыркы ашын бей-бечарага берген ак көңүл, берешен болот экен, жаратканга жага турган жан тура" деп баа беришиптир.

🔹 Бала эки муштумун тең түйүп, өзү да түйүлүп алган болсо өзүмчүл, өзүн сүйгөн жан болот экен, мейличи, аман болсун деп коюшчу тура.

🔹 Колу шадылуу болсо сөөлөт күткөн сыпаа болор дешип, быртыгый болсо бай болор деп, алаканы чоң болсо табышкер, алаканы да чоң, манжалары да узун болсо эр мүнөз болор деп сын беришиптир.

🔹 Эркек баланын билегине баам салышып, билеги жоон болсо каруусунда кубаты бар, билегинде күчү бар, эл башына күн түшсө туу көтөрөт деп кубанышыптыр. Билеги ичке болсо акыл менен азык тапкан, акыл менен жан баккан уул болот тура деп ыраазы болушуптур.

🔹 Кыз наристенин билеги жоонуна карап барга-жокко бардаштуу, сабырдуу болор деп баа беришсе, билеги ичкесине бешенесинен болуп канга, бекке жубай болор деп тилешиптир.

🔹 Колунун манжалары ийилчээктерди уз-уста болот экен деп кубанышкан. Ар качандан бир качан кол эмгеги, кол ишмердиги бааланган.

🔹 Эми бул сыпаттамалар элдик билимдин бизге жеткенден жугу эмеспи, унутулуп калганы канча...

♦️ КОЛДУН ТАБЫ

🔹 Колум менен кармап көрүптүрмүнбү деген түшүнүк бар. Кээде көзүбүз көргөнү менен аңдап билмегибиз азап. Баарыбыз эле жаралгандан көрөгөчтүрбүз, анын кулпусун ар ким эле ача албайт да. Бирок колдун сезгичтиги ушунчалык, адеп кармаганда эле ары жагын аңдап коебуз. Туюп, билип алабыз. Бардык улуу, түптүү маданияттарда сакталып калган кол менен учурашып, кол менен коштошуу, убаданы кол менен бекитүү сындуу көрүнүштөр, анык боло турган нерсени кол менен ынандыруу, кол менен бекемдөө ошондон улам калса керек.

🔹 Кээ бир адам менен сүйлөшө келгенде оюңдагыдай, көзүнө үңүлсөң деле алдабагансыйт, анан эле кол бергенге келгенде эле денең дүр этет. Колуң түртөт, же муздак, же колго толумсуз, же бош, же колго токтобойт. Болбос иш экенин түбүндө туюп каласың.

🔹 Жан түгөйлөр бири-бирин адеп таанышканда эле колдорунан тааныйт дешет, кол сезет, кол билет дешет. Кол тийгенде эле жылуу илеп урунуп, анын мээри, дээри дене боюңду каптап, колунан кубат алгандай болосуң дешет, анын андай экенин чындап туйгандар да жок эмес арабызда.

♦️ КОЛДУН ИШАРАТЫ

🔹 Кишинин колун кандай алып жүргөнүнө карата да аныктама берип келген экен элибизде.
🔹 Эгерде колун көкүрөгүнө кайчылаштырып алса, карын ток, кайгы жок, көпкөн экен дешкен.
🔹 Колун бооруна алып келсе ашкере урматтоонун, жалынуунун белгиси катары саналган. Мындай мамиле улуктарга карата жасалган.
🔹 Колун артына алган каада күткөндүн, жашоону көрүп койгондун, турмушту жашап койгондун аныктамасы эле.
🔹 Колу менен бөйрөгүн таянуу жакшылыкка эмес делген, ошондуктан тыюу салынган (жакыны каза болгондо бөйрөгүн таянып өкүргөн).
🔹 Колу менен жаагын таянуу санаанын жосуну болгон. Ошондуктан санаага батып турган кишини да жаагын таянткан эмес.
Колун бош таштап баскан кишини ичинде кири жок, алпейим, ак жайдаңдыктын белгиси катары баалашкандыктан, балдарды колду бош таштап басууга тарбиялаган.

♦️ УЧУРАШКАНДА

🔸 Кош колдоп учурашуу сыйлагандыктын белгиси болгон, улуу, кадыр-барктуу кишилер менен ушундайча амандашкан.
Кош колдоп учурашып колунан өөп коюу — улуу байбичелердин жаш улан-кыздар менен учурашуусу, аларга алкоосун ыйгаруу.
Кош колдоп учурашып, ийнинен, каруусунан таптоо — улуу аксакалдардын жаштар менен учурашуусу, алкоо иретинде жасалган.

🔸 Кол кыса учурашуу сыр билги, дил билгилердин учурашуусу, "айтарым бар", "сагындым", "жай жолугалы" деген сымал маанилерди туюнткан.

Кол алыша учурашуу — достордун, жоро-жолдоштордун, курбалдаштардын учурашуусу, ылым санагандыкты, жакшы көрүүнү, достук ымала, мээримди айтып турган.

🔸 Колдун сырты менен учурашуу жактырбагандык, кек, ызанын бар экендиги, жактырбастык, жек көрүүнү аңдаткан. Бирок мырзалыгы бар, сыпайы жандар болор-болбос ички сезимдерин сыртка чыгарган эмес. Түбөлүгүн ойлогон кыргызда мындай нерселер арсыздык, алсыздык катары бааланган.

🔸 Колдун учу менен учурашуу бой көтөрүү, текеберленүү эле. Көрбөгөндөр көргөндө гана жасала турган жорук, нарк-насили пас, көргөн-өскөнү тайкы жандар жасайт деген түшүнүк жаштайынан аң-сезимге сиңгендиктен дээрлик болбой турган көрүнүш.

♦️ АЛТЫН КОЛДОР

◽Киши жашоосунда аны тапкан, баккан, алпештеп, ак жууп, тараган, эрезеге жеткирген эненин колу – алтын кол. Ал эч качан эстен чыкпайт.

◽Киши жашоосунда жанына кубат болгон, жароокери, алган жары, анын колу – алтын кол. Ар дайым өбөк-жөлөк кол, ар дайым алга сүрөгөн кубат кол, жылуу кол, оттуу кол, ал дагы абдан маанилүү.

◽Киши аруу болсо, кылган иши ак болсо, эл кадырын билген эр болсо Кыдыр атанын кол сунуп колдомогу бар дешет. Ырас анын колун кармагандар чанда. Бирок ал колдун кебездей жумшактыгын, чоктой таптуулугун, кардай актыгын, жылуу мээримин айтып бүтө алышпайт.

◽Сатып кетпеген ынанымдуу достун колу бек болот дешет. Кармасаң колго толот, ичиңде ишеним курчуйт дешет элдик айтымдарда. Анык достук каадасын тутунгандар танбас!

Кутман күн Жакшыларым💛
тесттен өтүп, билимиңди баала📚

Тез окуу үчүн негизги кеңештер төмөнкүлөр:

1. Алдын ала максат коюу:

Ар бир текстти окуудан мурун анын негизги мазмунун жана максатын аныктаңыз. Бул маанилүү эмес маалыматты фильтрлөөгө жардам берет.

2. Көз кыймылын жакшыртуу:

Көзүңүздү чоң сөз блокторун кароого көндүрүңүз. Бул текстти бир убакта кеңири кароого мүмкүндүк берет жана окуу ылдамдыгын жогорулатат.

3. Сөздү эмес, сүйлөмдү түшүнүүгө көңүл буруу:

Ар бир сөздү өзүнчө түшүнүүгө аракет кылбастан, негизги ойду кармоого аракет кылыңыз. Бул ылдамдыгыңызды бир топ жогорулатат.

4. Артык сөздөрдү таштоо:

Мындай сөздөр "жана", "бирок", "ошондой эле" ж.б. Эгерде алар маанилүү эмес болсо, окууда убакыт коротпоңуз.

5. Тынч жана концентрацияланган шарт түзүү:

Тез окуу көңүлдү топтоону талап кылат, ошондуктан алаксыткан нерселерден алыс болуңуз.

6. Тажрыйба менен чеберчиликти өркүндөтүү:

Тез окууну үзгүлтүксүз машыгуу менен жакшыртууга болот. Ар дайым машыгып, ылдамдыкты жана түшүнүүнү тең салмактап туруңуз.

📖Китепти Туура Окуу Эрежелери✅

1. Максатты тактоо
Китепти окуу алдында максатыңызды аныктап алыңыз. Бул эс алуу, билим алуу же изилдөө максатында болушу мүмкүн. Максатыңызды так билүү китепти туура жана натыйжалуу окууга жардам берет.

2. Окуу планы
Китепти бөлүктөргө бөлүп, өзүнүн окуу планын түзүп алыңыз. Күнүнө канча бет окуй турганыңызды белгилеп, убактыңызды туура пландаштырыңыз. Бул ыкма сизди үзгүлтүксүз окуп турууга шыктандырат.

3. Байкап окуу
Китепти баштаардан мурун анын мазмунуна диагоналдуу көз жүгүртүңүз. Сүрөттөрдү, схемаларды жана баш сөздөрдү карап чыгыңыз. Бул метод китептин жалпы түзүмүн жана негизги ойлорун алдын ала түшүнүүгө жардам берет.

4. Маалыматты белгилей жүрүү
Окуган маңыздуу маалыматтарды белгилей жүрүңүз. Бул учурларда карандаш же маркер колдонуңуз. Эскертүүлөрдү четине жазып, ой-жүгүртүүлөрдү белгилей турган блокнот ачыңыз.

5. Кыскача жыйынтык
Ар бир бөлүмдү окугандан кийин, кыскача жыйынтык чыгарып, негизги ойлорду өз сөзүңүз менен айтып же жазып алыңыз. Бул билимди бекемдөөгө жана китепти терең түшүнүүгө жардам берет.

6. Сөздүк жана түшүнүк
Окуп жатканда түшүнүксүз сөздөрдү жана терминдерди өз убагында изилдеп, алардын маанисин үйрөнүңүз. Бул сөз байлыгыңызды көбөйтүп, текстти терең түшүнүүгө жардам берет.

7. Тыныгуу жана эс алуу
Окуу учурунда ар кандай тыныгууларды кылып туруңуз. Бул көздөрдүн чарчабашы үчүн жана маалыматты кайра иштеп чыгуу үчүн маанилүү. 45-50 мүнөттөн кийин 5-10 мүнөт эс алууну сунуштайм.

8. Ой жүгүртүү жана талдоо
Окуган соң, анын айланасында ой жүгүртүп, негизги суроолорду өз алдынча талдоого аракет кылыңыз. Китепте айтылган ойлорду реалдуу турмушта кандайча колдоно аларыңызды ойлонуп көрүңүз.

Бул эрежелерди аткаруу менен окуу процессин натыйжалуураак жана пайдалуураак кыла аласыз.

Тез окуу үчүн негизги кеңештер төмөнкүлөр:

1. Алдын ала максат коюу: Ар бир текстти окуудан мурун анын негизги мазмунун жана максатын аныктаңыз. Бул маанилүү эмес маалыматты фильтрлөөгө жардам берет.

2. Көз кыймылын жакшыртуу: Көзүңүздү чоң сөз блокторун кароого көндүрүңүз. Бул текстти бир убакта кеңири кароого мүмкүндүк берет жана окуу ылдамдыгын жогорулатат.

3. Сөздү эмес, сүйлөмдү түшүнүүгө көңүл буруу: Ар бир сөздү өзүнчө түшүнүүгө аракет кылбастан, негизги ойду кармоого аракет кылыңыз. Бул ылдамдыгыңызды бир топ жогорулатат.

4. Артык сөздөрдү таштоо: Мындай сөздөр "жана", "бирок", "ошондой эле" ж.б. Эгерде алар маанилүү эмес болсо, окууда убакыт коротпоңуз.

5. Тынч жана концентрацияланган шарт түзүү: Тез окуу көңүлдү топтоону талап кылат, ошондуктан алаксыткан нерселерден алыс болуңуз.

6. Тажрыйба менен чеберчиликти өркүндөтүү: Тез окууну үзгүлтүксүз машыгуу менен жакшыртууга болот. Ар дайым машыгып, ылдамдыкты жана түшүнүүнү тең салмактап туруңуз.