ነገረ መለኮት (Theology)

👉ባህል ምንድን ነው?
  ስለ ባህል የተለያዩ አይነት ትርጉሞች በተለያዩ ኃይማኖታዊ፣ ፖለቲካዊ፣ ፍልስፍናዊና ሳይንሳዊ ትንታኔዎች የሚሰጥ ሲሆን፤ ብዙዎችን የሚያስማሙበት ትንታኔ ባህል በአንድ አካባቢ በሚኖር ማህበረሰብ ውስጥ ተቀባይነት ያለው የአኗኗር ዘዬን የሚያመለክተውን ሀሳብ ነው። ባህል በሁሉም ስፍራ እንደየአካባቢው ማህበረሰብ የቋንቋ፣ የአመጋገብ፣ የአለባበስ፣ የቤት አሰራር፣ በመልክአምድር ሁኔታ የሚፈጠር የተለያየ አይነት የአኗኗር ዘዬዎችና ልማዶችን ያጠቃልላል። አንዳንዶች ባህልንና ኃይማኖትን መለያየት አይቻልም ብለው ሲናገሩ ሌሎች ደግሞ በፍጹም ይለያያል ብለው ያስባሉ፤ ለዚህም አንዱ መከራከሪያቸው እግዚአብሔር ለእስራኤላውያን የሰጣቸው ሕጎች ሁሉ መንፈሳዊ ስርዓት ብቻ ሳይሆን ባህልም ነው ይላሉ። አንዳንድ ሰዎች እንደሚያምኑት እኔም ባህልና ኃይማኖት ተወራራሽ የሆነ ወይም የጋራ የሆነ ነገር ያላቸው ነገሮች ናቸው ብዬ አምናለሁ። ለምሳሌ የእስልምና እምነት ተከታዮች በበዙበት አካባቢ የአለባበስ ስርዓታቸውና ሌሎች ማህበራዊ ነገሮቻቸው ከኃይማኖቱ ጋር የተቀየጠ ሆኖ እናገኘዋለን። እንዲሁ የክርስትና ተከታዮች በበዙበት አካባቢም ክርስቲያናዊ የሆኑ የአኗኗር ስርዓቶች ጎልተው ይታያሉ። እንደ አጠቃላይ ግን ባህል የአንድን ማህበረሰብ አጠቃላይ የሆነ የአኗኗር ስርዓትን የሚያመለክት ነው።

👉ባህልን አለማወቅ ለተልዕኮ እንዴት እንቅፋት ሊሆን ይችላል?

ታላቁ ተልዕኮ በክርስቶስ ኢየሱስ ለሐዋሪያቱና ለቤተክርስቲያን የተሰጠ አደራ ሲሆን ይህም በዓለም ላይ ለሚገኝ ሕዝብ ሁሉ ወንጌልን የመናገር አደራ ነው። ይህንን አደራ ለመወጣት በዓለም ላይ ያሉትን ሕዝቦች ሁሉ በወንጌል ለመድረስ ሊረዱት በሚችሉትና ሊገባቸው በሚችል መልኩ ለመስበክ ቋንቋቸውን የአኗኗር ዘዬያቸውንና ስለነገሮች ያላቸውን አመለካከትና ግንዛቤ መረዳት እና ማወቅ የግድ ያስፈልጋል። ይህንን መረዳትና ማወቅ ከማህበረሰቡ ጋር በቀላሉ ለመግባባትና በማህበረሰቡ አውድ ወንጌልን ለማድረስ እጅግ ይጠቅማል። እስልምና በምድራችን ላይ በተጀመረበት ጊዜ አንዱ የቤተክርስቲያን ድክመት የነበረው መጽሐፍ ቅዱስ በተለያየ ቋንቋ እንዲተረጎም አይፈለግም ነበር። ልክ በእኛ ሀገር የግዕዝ ቋንቋ እንደ ቅዱስ እንደሚታሰብ በዛን ዘመን የአምልኮ ስርዓቶችና ትምህርቶች በላቲን ቋንቋ ብቻ በተለይም በአውሮፓ ምድር ይከናወኑ ነበር።ይህም በተለይ በምዕራብ አብያተክርስቲያናት ዘንድ ብዙዎች መንፈሳዊ መረዳቶቻቸው በእውቀት የተገነባ አልነበረም። እንዲሁ በምስራቅ አብያተክርስቲያናት ዘንድ በግሪክ ቋንቋ በስፋት መንፈሳዊ ትምህርቶችና ስርዓቶች ይከናወን ስለነበር በአንዳንድ የእስያ እና በሰሜን አፍሪካ ባሉ የቀድሞ የክርስቲያን ከተማዎች ወይም ብዙ ክርስቲያን ማህበረሰብ የነበረባቸው ከተሞች በእስልምና ለመወረር ምክንያት ሆኗል። ምክንያቱም ተራው ማህበረሰብ ስለወንጌል ጥልቅ መረዳት ስላልነበረው በቀላሉ ለሌሎች ልምምዶች እጁን ሰጠ። ይህም ወንጌልን አንድ ማህበረሰብ በአግባቡ በቋንቋውና በባህሉ አውድ ካልተገነዘበው በቀላሉ በሌሎች ምክንያቶች ክርስትናውን ሊተው እንደሚችል የሚያስተምር ታሪክ ነው። ስለዚህ ሰው በአግባቡ ወንጌልን መገንዘብ የሚችለው በዋነኝነት በመንፈስ ቅዱስ መገለጥ ቢሆንም፣ በራሱ ቋንቋና ሊገነዘብ በሚችለው መልኩ ወንጌልን ሲሰማ ነው።

👉ባህልን ማወቅ ለሚስዮናዊነት ፋይዳው ምንድነው?
አንድ ሚስዮናዊ የተሰጠውን ተልዕኮ ለመወጣት ተልዕኮው በአግባቡና ውጤታማ በሆነ መልኩ ሊከናወን የሚችልበትን መንገድ ማወቅ ይኖርበታል። አንዳንድ የወንጌል ሚሽነሪዎች ይህንን ባለመረዳታቸው ምክንያት ወንጌልን ያደረሱበት መንገድ ማህበረሰቡ ለክርስቲያኖች መጥፎ ጥላቻ እንዲኖረው ባለማስተዋል አድርገዋል። ምንም ወንጌል ዋጋ የሚያስከፍል ጉዳይ ቢሆንም ይህንን ባለማስተዋል በማድረግ የሚመጣ መከራ ግን ስለ ወንጌል ዋጋ እንደመክፈል መወሰድ የለበትም። ሰዎችን በወንጌል ለመድረስ የሰዎችን ባህል በአግባቡ መረዳት ጥቅሙ ሰዎቹ ሊገነዘቡት በሚችሉበት ቋንቋና መንገድ ተልዕኮውን ለመወጣት ያስችላል። በዘመናዊ የሚስዮናዊነት ታሪክ ዋነኛ ተጠቃሽ የሆኑት ወደ ሕንድ ሚስዮናዊ ሆኖ በመሄድ ያገለገለው ዊሊያም ኬሪይ እና በመካከለኛው የአፍሪካ ክፍል ያገለገለው ዴቪድ ሊቪንግስተን ተጠቃሾች ናቸው። እነዚህ እና እነዚህን የመሳሰሉ የወንጌል ሰባኪ ሚሲዮናውያኖች ባገለገሉበት ሀገር እና መንደር በሕዝቡ ዘንድ ተወዳጅነትን ያተረፉና የወንጌልን ቃል እንደየሀገራቶቹ ባህል እና አውድ ባህሎቻቸውንና ቋንቋዎቻቸውን በማጥናት ለማህበረሰቡ ወንጌልን በመናገር ብዙ ፍሬዎችን ማግኘት ችለዋል። ይህም በወንጌል የሚስዮናዊነት አገልግሎት ውስጥ ባህል ትልቅ አስተዋጽኦ ያለው መሆኑን እንድንገነዘብ ያስችለናል።

ዋቢ መጽሐፍት:-
👉የቤተክርስቲያን ታሪክ፣ ከሉሌ መላኩ፣ ትንሳኤ ማተሚያ ድርጅት፣ አዲስ አበባ 1986 ዓ.ም.
👉መጽሐፍ ቅዱሳዊ ክርስትና በአፍሪካውያን እይታ፣ ዊልበር ኦዶኖቫን ፣ትርጉም ግርማዊ ቡሽ፣ በኤስ አይ ኤም የታተመ፣ 1988 ዓ.ም. ገጽ 378-390
👉 የቅዱሳት መጽሐፍት አመጣጥ ታሪክ፣ በኃሩይ ጽጌ፣ 1979 ዓ.ም.
👉የቤተክርስቲያን ታሪክ በአፍሪካ፣ ጆናታን ሂልደብራንት፣ ተርጓሚ ጌቱ ግዛው፣ ኤዲተር ገበየሁ አየለ፣ 1991 ዓ.ም.

https://youtu.be/NVl-iFi0m_Q?si=KT9a51XyDibFuVyE

👉የፈረንሳይ ሂውማኒዝም👈
በመጀመሪያው ባለው የ16ኛው ክፍለ ዘመን የሕግ ጥናት በመሰረታዊ የለውጥ ሂደት ውስጥ ነበር። ፍጹማዊ የፈረንሳይ ንጉሳዊ አገዛዝ በፍራንሲስ አንደኛው ስር እያለ አስተዳደራዊ ማዕከሉ እየጨመረ ሲሄድ ለዘመናዊቷ ፈረንሳይ ሕጋዊ የሆነ አመሰራረት እጅግ ጠቃሚ ነበር። የምስረታውን ሂደት ከማፋጠን አንጻር፣ ግቡ ሕጋዊ የሆነ ስርዓት ለመመስረት ሙሉ በሙሉ በፈረንሳይ ለማጽደቅ፣ ይህ የምሁራን ቡድኖችን እርዳታን ፈለገ፣ ማዕከሉም በቦርጀስ እና ኦርላይንስ ዮኒቨርስቲዎች ያደረገ፣ በተግባር ባልታየ ጥናታዊ በሆነ ሁኔታ ላይ በተጠመዱ ምሁራን አማካኝነት አጠቃላይ የሕግ ደንብ በዓለማቀፋዊ መርህ መሰረት ተመሰረተ። ከነዚህም ውስጥ ፈርቀዳጅ ከነበሩት ጉይላውሜ ቡዴ ሁለተኛው ሲሆን፣  ለፈረንሳይ የሚያስፈልገውን የተሳካ እና አትራፊ አዲስ ሕግ ለማግኘት ወደ ሮም ሕግ በቀጥታ መመለስ ያስፈልጋል በማለት ይሞግታል። ከጣሊያን ልማድ ከሆነው የግሪኮ ሮማ የሕግ ጽሑፎችን ማንበብ በመካከለኛው ዘመን ባሉ የሕግ አዋቂዎች የሕግ ማብራሪያ እና የጽሑፍ ስራዎች ብርሀን ውስጥ ስናነጻጽረው፣ ፈረንሳይ የመጀመሪያውን የግሪኮ ሮማ ሕጋዊ ምንጮችን በራሳቸው ቋንቋ በቅደም ተከተል አስፋፍታዋለች።
አንዱ ቀጥተኛው ውጤት የፈረንሳይ ሂውማኒስት ፕሮግራም የውይይት ዘገባዎች በቀጥታ ግልጽ የሆነ ትዕግስት በማጣት በማብራሪያ ጽሑፎች ውስጥ የተካተቱትን ነበር።እንደ አስፈላጊ ጥናታዊ መሳሪያ ሳይታይ፣ ይህም ቀዳሚውን የጽሑፍ ስራ ለማግኘት ትልቅ መሰናክልን ጨመረ። በባርቶለስ እና በአኩርሲየስ የተባሉ ጸሀፊያን በግሪኮ ሮማ የነበሩትን የሕግ ጽሑፎች የተረጎሙበት መንገድ አላስፈላጊ እና የማይገናኝ ነበር። በአንባቢውና በጽሑፉ መካከል የጠሩ ነገሮችን እንደማዛባት አስቀመጡት። እንደ ሂውማኒስት ምሁርነት ማረጋገጫዎች የበለጠ በራስ መተማመን ሲጨምር፣ የአከርሲየስ እና ሌሎችም በጥያቄ ውስጥ ገቡ። ታዋቂው ስፔናዊ ምሁር አንቶኒዮ ኔቢርጃ  በአኩርሲየስ የጽሑፍ ማብራሪያዎች ውስጥ ስላያቸው ዝርዝር ዘገባዎች አሳትሟል።

👉የፈረንሳይ ሂውማኒዝም...የቀጠለ👈
ሬቤላይስ የተባለ ጸሐፊም በንቀት የአኩርሲየስ ምልከታ ያልተገባ እንደሆነ ጽፏል።
የዚህ ዕድገት አስፈላጊነት ለተሀድሶ ያደረገው አስተዋጽዖ የግድ ሊታወቅ ያስፈልጋል። በቦርጀስ እና በኦርላይንስ በፈረንሳይ ሕጋዊ የሂውማኒዝም እንቅስቃሴ ጅማሬ ላይ ተማሪ የነበረው የወደፊቱ የቤተክርስቲያን የተሀድሶ መስራች ጆን ካልቪን፣ ምናልባትም  በ1528 ዓ.ም. በኦርላይንስ እንደነበር ይገመታል። ካልቪን በኦርላይንስ እና በቦርጀስ የማህበረሰብ ሕግን በማጥናቱ ቀዳሚ የሆነን ግንኙነት ከዋናው የሂውማኒዝም እንቅስቃሴ ባህሪይ ጋር ማድረግ አስችሎታል። ይህ ግንኙነት ቢያንስ ካልቪንን ብቁ ችሎታ ያለው የሕግ አዋቂ እንዲሆን አስችሎታል። ይህም በተለይም የጄኔቫ ሕግ እና አዋጅን በማርቀቅ ሂደት ላይ ረዳት ሆኖ እንዲሰራ ጥሪ ሲደረግለት አስገራሚ የሆኑ ሕጎችን ከራሱ እውቀት በማፍለቅ አርቅቋል። ካልቪን ከዚህ በላይ ብዙ ከፈረንሳይ ሂውማኒዝም የተማራቸው ነገሮች አሉ።
የካልቪን ዋና ዘዴዎች ተብለው ከሚጠቀሱት ውስጥ በእድሜው ታላቁ የመጽሐፍ ቅዱስ ተንታኝ እና ሰባኪ መባሉ ምናልባት በኦርላይንስ እና ቦርጀስ የሕግ ትምህርትን በከፍተኛ ደረጃ ማጥናቱ ውሸትና አከራካሪ ጉዳይ ነው። ብዙ ነገሮች ካልቪን ከቡዴ ብቁ የሆነ የቋንቋ ምርምር እንደተማረ  የሚያመለክት ሲሆን፤ ይህም ከመሰረቱ መልዕክቶችን በቀጥታ ለመረዳት፣ ከስነ ቋንቋ እና ከታሪካዊ ባህሪይ አንጻር አውዳዊ በሆነ መልኩ ለመተርጎምና በነበረበት ዘመን አስፈላጊ በሆነ መንገድ ተግባራዊ ለማድረግ ነው።  ትክክለኛ በሆነ ትጋት ካልቪን መጽሐፍ ቅዱስን ሲገልጥ በተለይም በስብከቱ ዋና ዓላማው የመጽሐፍ ቅዱስን የእውቀት አድማስ ከአድማጮቹ አውድ ጋር ማገናኘት ነበር። የፈረንሳይ ሂውማኒዝም ለካልቪን ብርታትንና ያለፈውን ነገር በመተው የወደፊት በሆነው በ1550ዎቹ በነበረው የጄኔቫ ከተማ ሁኔታ ላይ ጽሑፎችን ለማዘጋጀት የሚጠቅሙ መሳሪያዎችን በመስጠት አስተዋጽኦ እንዲያደርግ አስችሎታል።

👉የእንግሊዝ ሂውማኒዝም👈
በመጀመሪያዎቹ የ16ኛው ከፍለ ዘመን  የሂውማኒዝም ዋነኛውና አስፈላጊው ማዕከል የነበረው በእንግሊዝ በካምብሪጅ ዩኒቨርሲቲ ነው፣ በተጨማሪም በኦክስፎርድና በለንደንም አስፈላጊ የነበረ የማይናቅ አስተዋጽዖ ነበራቸው። ካምብሪጅ የቀድሞ የእንግሊዝ ተሀድሶ ቤት ነበር፣ ማዕከሉም "የነጭ ፈረስ ክበብ" የተባለ ሲሆን(በኋላም ይህ ስሙ ተወግዶ የመሸታ ቡና ቤቱ ተዘግቶ የንግስቶች ኮሌጅ ተባለ)፣ ይህም እንደ ሮበርት ባርነስ ያሉ የማርቲን ሉተር በ1520ዎቹ መጀመሪያ የተጻፉ ጽሑፎችን በማግኘት በጉጉት ያነበቡበት እና ውይይት ያካሄዱበት ነው። ይህ የመሸታ ቡና ቤት በቅርብ ጊዜ የቅጽል ስሙ ትንሿ ጀርመን የሚል ስያሜ ይሰጠዋል ተብሎ ይጠበቅ የነበረ ሲሆን፣ በኋላም በካምብሪጅ አካባቢ የንጉሱ ዋና መንገድ እና የካምብሪጅ ኮሚኒስት ፓርቲ አንደኛው ቤት ሲሆን "ትንሿ ሞስኮው" በሚል ስያሜ በ1930ዎቹ አካባቢ ይጠራ ነበር።

👉የስዊዘርላንድ ሂውማኒዝም👈
ከመልክአ ምድራዊ አቀማመጧ የተነሳ  ስዊዘርላንድ በልዩ ሁኔታ የጣሊያን የዳግም ልደት(Renaissance) እሳቤን ተቀብላለች። በዚህ አካባቢ የሚኖሩ ብዙ ተማሪዎች በቬይና ዩኒቨርስቲ እጅግ ተማርከው ነበር። በስነ ጥበብ ትምህርት ውስጥ በቬይና የነበረው ትልቅ ቤተመንግስት የመሰለ አብዮት፣ በኮናርድ ሴልቲስ አማካኝነት በሰፊው ተጽዕኖ ስር የነበረው  ምህንድስና፣ በ15ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ቬይና የሂውማኒስት ትምህርት ማዕከል በመሆን ብዙዎችን የሚስብ ዩኒቨርስቲ አደረገው፤  ታላላቅ የሂውማኒስት ጸሐፊያኖችም እንደ ጆአኪም ቮን ዋት ወይም ተለዋጭ ስሙ "ቫዲያን" የተባለው በቬይና ዩኒቨርሲቲ ሁሉንም የቀለም ትምህርት ክብር ተቀብሏል። በመቀጠልም በ1529 ዓ.ም. ወደ ትውልድ ከተማው "ቅዱስ ጋለን" በመመለስ የከተማው ዜጋ መሪ ሆነ። የባሰል ዩኒቨርስቲም እንዲሁ በ1510 ዓ.ም.  ስመ ጥር እና ውጤታማ የሆነ ዩኒቨርስቲ ሲሆን፣ የሂውማኒስት ቡድኖች ማዕከል ሆነ፣ ከእነዚህም ውስጥ ቶማስ ዊይተንባክ ተጠቃሽ ነው።
የስዊስ ሂውማኒዝም በጥንቃቄ ይጠና የነበረ ትምህርት ሲሆን፣ መሰረታዊው እምነቱና ባህሉን በትክክል መረዳት የሚቻል ነው። ክርስትናን የሚያይበት መንገድ እንደ የሕይወት መንገድ እንጂ እንደ የአስተምህሮ ስብስብ አይደለም። ተሀድሶ በእርግጥ ያስፈልግ ነበር ግን ተሀድሶው የሚገናኘው በቅድሚያ ከቤተክርስቲያን ግብረገብ ጋር ሲሆን እና እያንዳንዱን አማኝ ለማደስ ግለሰባዊ ስነ ምግባር አስፈላጊ ነው ። በስዊዝ ሂውማኒስት እንቅስቃሴ ውስጥ የቤተክርስቲያንን አስተምህሮ ለማደስ ምንም የተደረገ ግፊት የለም።
የስዊስ ሂውማኒዝም እምነት በዋነኝነት ግብረገብ ላይ ያተኮረ ነበር፤ መጽሐፍ ቅዱስን ለክርስቲያን እንደ ግብረገባዊ ባህሪይን ማረሚያ እንጂ የእግዚአብሔርን ቃልኪዳን ከመተረክ አንጻር አያዩትም። ይህ እምነትና አመለካከት የጽድቅ አስተምህሮን በተመለከተ ጠቃሚ የሆኑ ነገሮች አሉት። በመጀመሪያ ደረጃ ጥያቄዎች ሉተርን ያነሳሳው  እና ትኩረቱን በአስተምህሮ ላይ እንዲሆን ያደረገው ነገር በስዊዝ አካባቢ ግን ይህ አይነት ጥያቄ ፍጹም አልነበረም።
ጽድቅ(Justification) የሚባለው ነገር አከራካሪ አልነበረም። በእርግጥ የስዊስ ሂውማኒስቶች በሉተር ስለ ጽድቅ ባለው እይታ ግር ተሰኝተው ነበር፣ ስለ ግብረገብ አክራሪ በሆነ እና በሚያስፈራ መልኩ ያመለከተ ይመስላል። ይህም እነርሱ እያደረጉት ካለው የእምነት እንቅስቃሴ ፍጹም የተለየ የማይገናኝ ነው።
የዚህ ምልከታ አስፈላጊነት በቬይና ዩኒቨርስቲ (1498-1502 ዓ.ም.) እና በባዜል(1502-1506 ዓ.ም.) ከተማረው ከሁልድሪክ ዝዊንግሊ ጋር ይገናኛል። በ1519 ዓ.ም. በዙሪክ ዝዊንግሊ ለተሀድሶ ያደረገው ፕሮግራም የስዊስ ሂውማኒስት ግብረገብ መለያን አስገኘ። እስከ 1520ዎቹ በዝዊንግሊ  አስተሳሰብ የጸጋ ዶክተር የሚባለው የአውግስቲን ምልከታዎች አልታዩም ነበር(ከዚያም በኋላ የእርሱ ተጽዕኖ የሚገናኘው በቅድሚያ በቤተክርስቲያን ስርዓት ዙሪያ ባለው የዝዊንግሊ አስተሳሰብ ነው)። በመጨረሻም ዝዊንግሊ የስዊስ ሂውማኒዝም የግብረገብ እምነትን ሰበረው(ከ1523-1525 ዓ.ም. ባለው)። ግን እስከዚህ ጊዜ ድረስ የእርሱ የተሀድሶ ፕሮግራም የነበረው የስዊዝ ሂውማኒስት የግብረገብ አስተምህሮ አመለካከትና ባህሪይን መሰረት አድርጎ ነበር።