Ахьыуардын

АԤСНЫ АГИМН – АҾАР РГИМН

Иҭбаауп адунеи, иҭбааӡоуп,
Иагьбеиоуп, иагьыԥшӡоуп зқьыхкыла.
Аԥсадгьыл атәы даҽакӡоуп –
Уи ауп зегьы иреиӷьу атәыла!

Ишәҭуаз Анцәа иишаз Аԥсны
Ашьхеи амшыни рыбжьара!
Наӡаӡа иарԥхоз иахьӡаны
Иԥшьоу Ахақәиҭра лашара!

Уа хьӡи-ԥшеи фырхаҵареи згым,
Зықьнашықәса иааирала ицаша!
Бираҟҵас ишьҭыхны ԥсра зқәым –
Ԥхьаҟа, ԥхьаҟа инагала уиашаз!

Ишәҭуаз Анцәа иишаз Аԥсны
Ашьхеи амшыни рыбжьара!
Наӡаӡа иарԥхоз иахьӡаны
Иԥшьоу ахақәиҭра лашара!

Иахьӡоит изызшоу аразҟы
Ахачҳара змоу Аԥсынтәыла.
Аԥсуара иарԥшӡоит зегьы,
Иарҭәуеит абри адгьыл ҵакыла.

Таиф Аџьба, 1989 шықәса

⭐️Ахьыуардын шәақәтәа

"Ианиашьа ихаҵашьоуп" алымшара мацарахь ихам. Абри зыршаҳаҭуа аҿырԥштәы бзиа ҳԥылоит Наԥҳа Кьагәа изку ажәлар рҳәамҭаҿы.

"Кьагәа дҽыжәлан, џьара дгьыл харак аҿы дышныҟәоз дааԥсан, ҵлакы ихы надҵаны дыцәеит. Ус хҩык аҽцәа ааихагылан, илаисны дырҳәынҷеит. Дрыма ишцоз ианрықәхәла, уахԥхьара ҳәа бнарак аҿы иаангылт. Рыҽқәа акәадыр рықәырхт, амца еиқәырҵеит, афатә ҟарҵеит акрырфеит. Иара уеизгьы уа деиқәԥах дышьҭоуп. Нас ихыхәмаруа иазҵаауеит:
— Уара, Наԥҳа Кьагәа ҳәа хаҵа ӷәӷәак дыҟоуп рҳәоит, уи ихаҵашьа атәы ҳәа иудыруазеи? — ҳәа.
— Уи ианиашьа ауп хаҵашьас имоу, баба, — иҳәеит Кьагәа.

Дара рыԥсы ршьон, ицәеит. Рыҽқәа шьаҳаны иоурыжьит. Ишыцәаз дацәымҩашьо ианеиликаа дҩагылан, дызлаҿаҳәаз ишахақәа ааԥыҵәҵәаны, аҽқәа кны иааигеит, икәадырт, рабџьар-маҭәа наган акәадырқәа инархишьит. Иара дҽыжәлан даагылан, ибжьы ҿацаӡа иҩарықәиргеит: "Аҳы, шәгыл!" — ҳәа.

Иҩагылазар, абас ассир: рыҽқәа кәадыруп, иԥахны ирымаз дҽыжәны дгылоуп. "Шәҽыжәла!" — иҳәан, аттаҳәа иҩҽыжәлеит. "Шәабџьарқәа шьҭышәх!" — иҳәан, рабџьарқәа аашьҭырхит. "Аҳы, акыр шәылшозар, абыржәшьҭоуп ахаҵара анаҭаху!" — иҳәеит Кьагәа.

Аха ирылиршахуааз анҭ арыцҳақәа! Агәаԥҳәа илҽыжәҳәа иҩкаижьин, рабџьар аархихит. Еиқәԥах рыҽқәа иҩарықәиртәан, има иҿыҩеихеит.
— Шәарҭ аԥсцәа, ауаҩы дшыцәоу шәышԥаилакьысуеи!? Ицәоу аԥсы диҩызоуп. Уи хаҵарам, уи шыбзоу ԥсроуп! — иҳәеит Кьагәа.

Рқыҭа ианҩалалоз, анҭ аамсҭцәан, издыруаз ауаа ыҟамзи, Кьагәа иҳәо-иичо ишьҭалт, рабџьар рыҭан иоушьҭ ҳәа.
— Дара ауааԥсыра рхаҭақәа шәара ишәымаз, сара аҳәаҭҳа сыргьежьуам! — иҳәан, рхаҭақәа ауишьҭын, имида-гәидаха ицеит".

Асахьаҿы: аспектакль "Инаԥҳа Кьагәа", Аҳәынҭқарратә аҿар ртеатр, 2017 шықәса

⭐️ Ахьыуардын шәақәтәа

ДАСУ ИАНИАШЬА ИХАҴАШЬОУП.

Аԥсуаа — Нарҭаа рцыԥҵәаха жәлар, ҳԥышәа еизыркәкәаны изныԥшуа ажәаԥҟа шьахәқәа рахь иаҵанакуеит, аҵакы ҭбаауп, ахархәара ԥкым. Аҿаԥыц ҳәамҭақәа ианакәызаалак ҭоурыхк рыҵамзар ҟалаӡом, ус анакәха аԥсҭазаараҿы ҵабыргны иҟаҵәҟьаз, иагьырацәаз ахҭысқәа ирыхҳәаахеит аригьы. Ҳазлацәажәо ажәаԥҟа хымԥада аибашьратә культура иацырҟьоуп, арҳәрақәеи ақәыларақәеи хаҵарас, хьыӡрацарас ианыршьозтәи аамҭа иадҳәалоуп уҳәаратәы иҟоуп. Ишдыру еиԥш, ари аус шәышықәсала анҵыра аман адунеи акырџьара. Малс иргоз зегьы иреиҳан (хәԥсалагьы, гәнаҳаралагьы) — ауаа.

Ашәҟәыҩҩы Даур Занҭариа иажәабжьоу "Чу Иақәыԥ иуахҭа" иагәылоуп Кавказ атәцәа ишрызныҟәоз дахьалацәажәо аҭыԥ, атемала иуеилнаркаауа рацәоуп:

"Шьхамҩала, абӷацамкыра, асыԥсара иаҿысны, мамзаргьы аԥра ӷбақәеи ашхәақәеи рыла амшын ихыланы, даара хара иныҟәалон дара [Бырзықьаа], иахьнеиуаз ргәырҽанӡамкәа инарықәланы, ауаа ҳәынҷаны иргон. Ахашәала мшыннырцәҟа дырҭиуан, избан акәзар еибашьран, анаплакқәа зегь ирҟәаҵхьан, атәы изын аҩны аус маҷын. Аҩны иаанрыжьуазгьы ижәла ихырхуан, имышәхәгьы амыхны ирҵәахуан жәытә ҵасла. Уинахыс атҟәа бналашьа имаӡамызт, иҟәых аԥшәма икнаҵы. Иҟәых ахьынхаз илахьынҵагьы иԥеиԥшгьы нхеит ауаҩы ҳәа иԥхьаӡан, уи зегь агәра ргон. Убри азын, уаанӡа иага дуаҩ ӷәӷәазаргьы, уаҳа акы ааилымшаӡакәа, дызхашәалаз итәала дыҟан уинахыс иара. Дтәын уинахыс.

Атәы ицәаҩа хԥаны ишоуп ҳәа иԥхьаӡан. Ицәеи ибаҩи анцәа ишеит, анцәа итәын. Ажьы иқәзи уи инаҭоз амчи дызхашәалаз ракәын изтәыз, избан акәзар урҭ акраниҿарымҵа, ҩаԥхьа ицәеи ибаҩи еикәырша даанхон, имчгьы илӡаауан. Атәы дызқәиҭыз иԥсы мацара акәын. Ианиашьа ихаҵашьоуп зырҳәо, усҟантәи аамҭазын ауаҩы дарбанзаалакгьы — даҳаз, дынхаҩыз, иага ихы дақәгәыӷәуазаргьы, аҳәынҷара иқәшәар ауан".

📖
Ианиашьа ихаҵашьоуп — проявление мужества порой зависит от ситуации;
Аҳәы́нҷара — скрутить человека; пленить, туго связав руки и ноги

⭐️ Ахьыуардын шәақәтәа

🏔️ Ажәлар ирызку аԥсуа жәаԥҟақәа

🟠 Ажәлар иуаҭәарымшьаша ухы иаҭәаумшьан.

🟠 Ажәлар иуқәнадыргаз хаҵароуп.

🟠 Ажәлар зыхәда ԥырҟо ашьа ааӡом.

🟠 Ажәлар реихшара ахшыҩдара иахҟьоит.

🟠 Ажәлар узлоу рхылԥа ухаҵа.

🟠 Ажәлар ирыхьчо ар иҭахӡам.

🟠 Ажәлар қәыԥсычҳар адунеигьы ҭабгоит.

🟠 Ажәлар зықәшәиуа амшын ҭабоит.

🟠 Ажәлар лабала иузкацом.

🟠 Ажәлар рус ажәлар ирыӡбароуп.

🟠 Ажәлар рҳақ ыӡуам, иԥсуам.

🟠 Ажәлар абахә иажәлар, идырбгоит.

🟠 Ажәлар ириааиуа мчы ыҟам.

🟠Ажәлар рбеиара дара рыҩныҵҟа иҟоуп.

🟠 Ажәлар рыбз хәшәуп.

#ажәаԥҟақәа

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Ҩ-ажәакгьы шәҟәык иаҳәаша рҳәоит зыхшыҩ цқьоу иҿаҟны.

Ари згәылаҳхыз ажәеинраала лирикатәуп, "Ҭагалан" ахьӡуп, аха иахьазы аҵакеиҭарс ҳзаатит абас: "аҟама" — ҳахдырра, "аҟамаҭра" — ҳҳәынҭқарра.

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Ас иҟоу ахаҭара дуқәа ирыхцәажәозароуп дара ирхаану, ирзааигәаз, хаҭала ибзиаӡаны издыруаз, иагьеилызкаауаз ауаа.

"Ҭамара лҟәыӷара, лдырра, лҵара, лдоуҳамч иавагылан агәаӷьра ду. Акы дыннакылаҵәҟьомызт уи ахы ада. Машәырны иҟамлеит лара ллитературатә кьыԥхьымҭаҟны ԥсевдонимк аҳасабала иахьаҵалҩыз "Аԥсны-ԥҳа" ҳәа. Аԥсны даԥҳаҵәҟьан, даҵеилашан, лыԥсадгьыли лыжәлари дырҿахәҳәаҩын".

Ари лыҩуеит аетнолог, ауаажәларратә-аҳәынҭқарратә усзуҩ Марина Барцыц. Ҳсаит ианылахьоу иреиӷьӡоу астатиақәа иреиуоуп ҳәашьалагьы, ҵакылагьы — инагӡаны шәаԥхьар шәлышоит абра>>

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Ҩажәа шықәса раԥхьа, абҵара 12 рзы дҭахеит Ҭамара Шьаҟрыл — аҵарауаҩ, апатриот, аԥсуаа рмилаҭ-хақәиҭратә қәԥара иаԥызаз ахаҵамԥҳәыс.

АХӘРАШӘА ЗЫЖӘЛАР ИРЗЫЗҲӘОЗ АԤҲӘЫС ЛАША

"Ҭамара Платон-иԥҳа Шьаҟрыл. Аԥҳәыс ԥшӡа. Аҳкәажә — аамысҭашәа. ҬАМАРА...

Илашо, икәалыкәаџьо, Аԥсны аҵеира рыбла хкуа, ари ахьӡ 1950-тәи ашықәсқәа рзы Аԥсны ахи-аҵыхәеи ааимнадеит, нас Кавказ ашьхақәа инархыҵын, Нхыҵи-Аахыҵи рҵеира рхақәиҭрамҩа инаныԥхалеит. Ҭамара Шьаҟрылԥҳа хаҭала дыззымдыруаз, 10-15 шықәса зхыҵуаз ахәыҷқәаҵәҟьагьы ахьӡ ҬАМАРА рҿалашон, ахәыцра иаланахалон, иаруалыуашон: ирымбац, ирмаҳац, ҭәи-ԥхеи аҟазаара аҵкыс еиҳау, аха рабацәеи дареи зылхәдааны иҟоу акы адунеи ишану, шәымҭак иадымхаргьы уи анаҿыхәара ԥсҭазаара дук ишаԥсоу рыгәнарыҩуан, рыгә хәыҷқәагьы убрахь, цқьа ирзеилымкаауаз ахь ирыхо иҟанаҵон.

Ахьӡ шьана, ахьӡ шана ҬАМАРА — Ахақәиҭра ашьана. Баҳзымыхьчеит. Агәаӷь ҳацәмаҷхазар акәхап. Баҳзымыхьчеит неиҩымсрада зегьы иҳахӡыӡаауаз, зхазы акгьы иашьҭамыз, зхыи-зыԥси зегьы зыжәлар ирызҭаз аԥҳәыс лаша... Ҳарԥарцәа Аҟәа ахы ианақәиҭыртәуаз аҽны бымшәа-бмырҳа апианино баҿатәаны ргәы ашьҭыхразы "Апассионата" рзазырҳәоз аԥҳәыс гәымшәа. Бхы рықәбымҵар былымшеит, еиҭах ашәарҭа ианҭагыла Ҳхақәиҭреи Ҳхьыԥшымреи.

Инаӡааит бажәа, Ҭамара! Бхы зқәыбҵаз аус нарыгӡаратәы агәамч ҳажәлар Анцәа ириҭааит. Уи акәхашт быԥсы лаша зызгәышьуаны иҟоу Ахәрашәагьы... 60 шықәса иааиԥмырҟьаӡакәа ибҳәоз ахәрашәа".

Виачеслав Бганба,
абҵара 13-14, 2004 ш.

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Абҵара 11 рзы диит абызшәадырҩы, апрофессор Џьорџь Хьиуитт, иахьа иара 75 шықәса ихыҵуеит.

Зыхьӡ нагоу англыз ҵарауаҩ, адипломат адунеи аҿы ибзиаӡаны ирдыруа иоуп, Кавказ иахьаҵанакуа дыззымдыруа уаҩ дыҟам. Хыԥхьаӡара рацәала аҭҵаарадырратә, апублицистикатә усумҭақәа дравторуп. Аԥсныи аԥсуааи ҳинтересқәа ихьчоит ажәала, усла. Ҳбызшәа иҵеит, ҳаԥсҭазаашьа дазҿлымҳауп. Ианашьоуп иреиҳаӡоу аҳәынҭқарратә ҳамҭа — "Ахьӡ-Аԥша" аорден II аҩаӡара.

Џьорџь Хьиуитт кавказҭҵаара иҽазикит дышқәыԥшыз, аамҭала Қарҭ аспирантура дҭан; Ҭырқәтәыла дыҟан, уа инхоз ашьхарыуа жәларқәа рбызшәа ҭиҵаауан теориала. Иҭаххеит аԥсуа-адыга бызшәақәа еиҳа дырзааигәахарц, усҟан инасыԥ ицныҟәеит, игәҭакгьы наӡеит — аԥсшәа илырҵон абызшәадырҩы қәыԥш Лиудмила Хьиԥҳа, анаҩс иразҟхаз.

Џьорџь Хьиуитт Аԥсныи аԥсуа жәлари изгәакьахеит, ара иоуит аҩыза-ақәла, ауа-аҭахы. 1989 шықәсазы амилаҭ-хақәиҭратә қәԥараан раԥхьатәи ашьа анкаҭәа, ақырҭцәа рахь иаарту ашәҟәы иҩит иҟашәҵо иашам, сақәыӡбоит ҳәа! Уиижьҭеи аӷас дрыԥхьаӡоит аиаша иадгылаз, зыбжьы ҿацаӡа изыргаз аҵарауаҩ. Еиҳаракгьы жәларбжьара абас ихыԥша дуны, аԥсуаа дахьҳацҳаражәҳәаҩхаз рзымчҳаит.

Џьорџь Хьиуитт иҭҵаарадырра инаваргыланы ирацәоуп аԥсшәаҟынтә атәым бызшәақәа рахь еиҭеигахьоу Аԥсны аҭоурых, акультура, афольклор ирызку аусумҭақәа. Иеиқәиршәеит ҩ-томкны иҟоу Аԥсуа бызшәа арҵагатә цхыраагӡа, аԥсуа газеҭқәа рыԥхьаразы ацхыраагӡа, Аԥсуа бызшәа ахаларҵага (2010 шықәсазы иҭыҵыз ари ашәҟәы аҳәаанырцәтәи адиаспора рзы лымкаала ихәарҭоуп, иахьанӡагьы рхы иадырхәоит).

Аиубилиар гәыкала ҳидныҳәалоит. Гәабзиарала ақәра ду неигааит, иҭаацәа дрыгымзааит, Аԥсынгьы дагымзааит! Ҽаанбзиала днеилааит, ҳгәы иладууп!

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Аԥсуа џьара цатәык анимоу дныҳәа-ныԥхьаны амҩа дықәлоит. Иҭахцәагьы "Машәыр уқәымзааит!", "Амашәыр алԥха умазааит!", "Амҩа бзиа!", "Мҩамш!" уҳәа аныҳәаԥхьыӡқәа ицҵаны дрышьҭуеит.

Абарҭ инарҷыданы аҽыуаҩ иҽыжәламҭаз ииҳәоз ажәакгьы ыҟазаарын — "Акәадыр амаха алԥха ҳамазааит!" ҳәа. Издыруада, иахьа ирҳәомашь? Ма даҽакала изаҳахьоу шәыҟазар?

Ҳара иаҳԥылеит 140 шықәса иреиҵамкәа инызҵыз Мгәыӡырхәа анхаҩы Ажьи Пас иажәаҳәаҟны. Иара XIX ашәышықәсазы амҳаџьырра аӡыблара хәашь иалашәақәаз дреиуоуп, агәаҟра ду ихганы, ииулак Аԥсныҟа дааит. Иҳәамҭақәа 300 даҟьа инарзынаԥшуа еиқәҷаб еидкыланы ахьыуардынаа шәадмин лнапаҟны иҟалеит аабыкьа. Ҵҩа змам аетнографиатә материал ргәылоуп! Хара имгакәа хазы шәҟәны иҭыҵуеит, Анцәа иҳәозар. Аха уаанӡагьы зны-зынла абра акы-ҩба цәыраҳгар ҳалшоит, шәгәаԥхар.

📖 Акәады́р а́маха — передняя лука седла

Асахьаҿы: аԥҳәыс кәадыр, уи амаха иаҳагьы ирдуны иҟарҵон

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

АҲ ԤЫНҴА ҞАГӘА

Аҳ ԥынҵа ҟагәак дыҟан. Аҳ ԥынҵа ҟагәа залым цәгьак иакәын. Аҳ иԥынҵа еихачуа мацара данаргәыжәк, дахан ихижәеит. Уи игәыжәла иҵегь иарцәгьауа иалагеит. "Сԥынҵагьы ҟагәаӡа, ԥшрагьы сымахымкәа!" — иҳәауа, зынӡа дарзалымит. Ари иԥынҵа аҭоурыхала иазҵаалакгьы икьарахә ааҭыхны дреихсуан, уи еиԥш шьардаҩгьы ишьхьан.

Ақыҭан ԥҳәызба ԥшӡак дтәан. Аԥҳәызба ԥшӡа аҳ дышзалымыз лдыруан, ԥҳәысҳәара илызцалакгьы аҳ иахь илышьҭуан. "Аҳ, уԥынҵа ҿызхи ҳәа шәиазҵаа, шәеибганы шәаауазар, сшәыццап" — ҳәа ралҳәон. Нас уи иҿы ицон: "Аҳ, уԥынҵа зҟагәеи?" — ҳәа иазҵаар акәын, иара уи анааиаҳалак даареихсны ишьуан, ахагара изаауан.

Ус мацара даҽа қыҭак дааҭыҵын ҷкәына бзиак аԥҳәызба лҟны ԥҳәысҳәара дааит. "Аҳ иҿы уцаны иԥынҵа кыдызхыз ауурдырыр, суццап", — лҳәахт аԥҳәызба. "Бзиоуп, аҳ сизцап", — иҳәеит аҷкәын. Аҳ иҿы днеин, иҳаҷашь дыҩналан, дыцәеит. Адырҩаҽны асас дахьыҩназ аҳ дааҩнашылт.
— Бзиала уаҳзааит! Уабатәиу? — иҳәан, диазҵааит.
Асас даацәажәан:
— Ухабарқәа шьарда цуҭа исауын, ҟәышрак ухысхырц азы сааит, — иҳәеит.
— Уааизар, даара исгәаԥхоит! Усҩызаха, уаха ӷьычра ҳцап, — иҳәеит аҳ залым.

Идәықәлеит. Мчыбжьык имҩасуаны гаҿала икәыршаз мшын дук иҭалт. Амшын аӡыҩбжьара аҟны кәара хәҷык аман, уаҟа ҽгәарҭак бжьан. Аҽгәарҭа аадәықәырцеит. Иаарцуа мацара ишаҿыз аҽқәа зтәыз дрышьҭалан дрыхьӡеит. Аԥынҵа ҟагәа дикын акәадыр-шькла дыҵаиҵан, иҩыза дааидгылт.
— Абри уԥынҵа ҿызхыз аасауҳәар, уоуисыршьҭуеит, — иҳәеит аҷкәын.
Аҳ ԥынҵа ҟагәа ҿааиҭит:
— Уааисны ари зышькла саҵоу дшьы, нас ҳаибабап! — ҳәа.

Асас ҷкәын дықшан аҽқәа зтәыз диыст. Аԥынҵа ҟагәа ашькла даҵшәеит, ихы дақәиҭхеит. Аҽқәа аарцан, аҩыџьагьы ақыҭаҿы иааит.

Ауха шьарда анахыҵ аҳ залым аҷкәын иеиҳәеит:
— Сԥынҵа ҭачуа санаргәыжәк ихызжәеит, — ҳәа.
Иара уи ауха асас ҷкәын аԥҳәызбагьы диццеит.

"Абаза ҭоурыхқәа", ианҵоуп 1940 шықәсазы

Аҩызцәа, ари алакә шәаԥхьеит абаза бызшәала, ԥсыуа нбанла. Ашәуааи аԥсуааи ҳбызшәа шаку, иахьанӡагьы ишеибакуа ҩашьара шақәым ҳнарбоит. Иаҳаԥсахыз ажәақәа акык-ҩбак ыҟоуп:

▪️Амшын - "аҭенгьыз";
▪️ Иҟны - "иԥны" (аԥсшәаҿгьы иаҳҳәоит "ааигәара" аҵакала: "иаԥнуп", "иахьаԥну");
▪️ Ԥҳәысҳәара - "ԥсаҭлыхәра" (ԥҳәыс даасыхәап рҳәон ажәытәан, "аахәара" ԥарала ҳәа акәым, агара аҵакала).

▪️ Данаргәыжәк = данаргәамҵӡа;
▪️ Ҟагәа = пагәа (незастроенный, бесформенный);
▪️ Ашькла = ашькыл (стремя).

Асахьаҿы: аҳ иҳаҷашь аҩнуҵҟала ишеиҿкааз; англыз шәҟәыҩҩы Едмунд Спенсер ишәҟәаҟынтә, 1838

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

"Алабашьа абызшәа" ҳәа ишыҟоу еиԥш, ажәытә иҟазаарын аҟамчы "абызшәагьы", аԥсуа-адыгаа уи бзиаӡаны ирдыруан, рхы иадырхәон. Абырг илабашьа шикуа / ишыҵаирсуа ала дзызхәыцуа, ма аус дшазыҟоу уҵаиҳәар ауеит, убас аҟамчы акнаҳашьагьы иунарбоз ыҟан. Иаҳҳәап, асас иузааиз дыццакуа, ԥыҭк даанхо алауирдыруан.

1️⃣ Аҟамчхәы алада ирханы икнаиҳазар, иҽазкны сасра дааит, дыццакӡом.
2️⃣ Ус акәымкәа, ахәы аҩада ирханы аҵӷала икнаиҳазар, даакыдгылеит ауп, лассы дцоит ҳәа аанагон.

Анкьа аибабара, аиҭанеиааирақәа уажә аасҭа ирацәан, уи аҟынтә ари адырга хәыҷ апрактикатә хәарҭара ацын. Уҩны иааиз "уабантәааи", "уабанӡаҟоу" ҳәа иазҵааӡом, аха аԥшәмацәа асас игәы иҭоу рдыруазар иарманшәалон, ишакәхалак, ибзианы дныҟәыргарц иашьҭан, иааиламырцҳаӡакәа ихәы иалагон.

Амла иакыз, зҽы ааԥсаз аҽыуаҩ аҩнаҭа давсӡомызт, ауаҩы дахьазымдыруаз днеиргьы пату иқәырҵон, иҽгьы акраҿарҵон. Аԥсуаа рҿы асас дахьнеилакгьы ихәы ҵәахуп, асас хәы (доля гостя). Шьхаҳәын арахә ашьха ианкарцоз, быжьба-ааба хы аԥсаса аҩны иааныркылон, сасык дааир ҳәа.

Ауабара, ақәлабара ҳәа жәпаҩылагьы еицныҟәон аԥсуаа. Ԥыҭҩык аҽцәа адых-сыхҳәа агәараҭаҿы иааицҽыжәԥазар, аԥшәмацәа иреиуоу аӡӷаб, ма аҷкәын асасцәа даарыдыххыланы рҟамчқәа рымихуан. Аха аҩнаҭаҿы аҿар ыҟамзар, аԥшәма қәрала деиҳабызар — аҟамчы ирҭомызт, дара асасцәа иреиҵбоу даарылагьежьны ирылихуан.

🟠 Ԥҳәызбабара иааз арԥыс ицамҭазы иҟамчы ахькнаҳау иаакныхны аӡӷаб илыркыр, дылгәаԥхеит ҳәа аанагон.

Абас, ажәада аилибакаашьақәа рацәаны иҟан. Аинтерес аҵоуп "аҟамчхәы" иадҳәаланы аԥсшәа иалоу афразеологизмқәагьы:

◊ Ҟамчхәыла еибадырбо аӡӷаб — очень красивая достойная девушка;

◊ Ҟамчхәыла иалыркаауа арԥыс — лучший из лучших юноша, воин (отобранный из числа других как лучший по всем качествам)

📖 Аҟамчхәы́ — кнутовище

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

ИАЖӘЕИНРААЛОУ АНЫҲӘАҾА

Иахьа Лыхнашҭа ажәлар рныҳәа иалахәу, иацгәырӷьо зегьы ирызкызааит.

О, дад, Анцәа уныҳәа!
Ужәла ныҳәа, ухы ныҳәа,
Ажәлар ныҳәаны, урыланыҳәаны!
Уажә дымшны, уҿа дхааны,
Уажәра шышны, уҿа дхааны,
Иуфауа уманы, иужәуа уманы,
Изфауа уманы, ирфауа рнаалуаны!
Уца ҭәны, уҩцара еиԥҟьамкәа,
Уџьықәреи хҳәарышьшьыла,
Убаҳча кыдышьшьы,
Уҩнқәа еикәаӷӷа, астолқәа рыҩнаӷӷа!
Дара ԥшӡаны, ирықәу хааны,
Изфуа ргәы иахәо, ицәырзгауа еиԥхамкәа,
Узҭаху аргәырӷьуа, уқәлацәа аррччауа,
Иҟоу аныҳәаԥхьыӡ Анцәа иудиҵаалааит!

🏔️ Ажәлар ирҳәамҭоуп

◊ Уажәра шышны — чтобы тебя ценили и оберегали в старости

▫️ Лыхнашҭа — аҽаҩраныҳәа мацарам, аԥсуаа ҳатрадициатә культура ахкқәа зегьы раарԥшреи реихаҳареи иазкуп. Абри ахықәкы шьҭыхны раԥхьаӡа акәны имҩаԥган 1984 шықәсазы, 40 шықәса уажәаԥхьа. Абас еиԥш шықәсык ахь зны бзыԥааи абжьыуааи реизарақәа Лыхнашҭеи Мықәашҭеи ныҳәа дуны реиҿкаара ахаҿы дгылан аҵарауаҩ, аетнолог Иури Аргәын. Иара еиқәиршәеит иахьанӡагьы имҩақәҵагоу "Лыхнашҭа аныҳәа аԥҟареи асценартә плани".

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Аԥсуара акәамаҵамақәа бзиаӡаны издыруаз ажәабжьҳәаҩ, ашәҟәыҩҩы Кәыҷа Лакрба ахкаршәԥса ашьҭразы аинтерес зҵоу азгәаҭа ҟаиҵеит. Иара зго ҳәа хәҩык ауаа алырхуан: аиҳабы, ҩыџьа аҷкәынцәа (руаӡәы — дабхәындан), ҩыџьа аӡӷабцәа (руаӡәы — данхәыԥҳан); еиҳабыс ирыцу дбыргзар бзиан.

"Асасцәа рҭаца лҭаацәа рашҭа ианынҭалалакгьы, абхәында дгәырӷьаны дхысуеит. Хысбжьык ҳамҭак аанагоит, ҩ-хысбжьык — ҩ-ҳамҭак. Убас, заҟантә ахысбжьы гауа аҟара, ҳамҭак. Уи зызку аԥшәмацәагьы ирдыруеит. Убри азоуп акреимдара ахкаршәԥса ҳәа зыхьыӡхазгьы".

Ҳамҭас иҟалон ахьымаҭәа, ацәацәҩыча, аҭаца касқәа, ашьаҵа бзиа, асааҭ, ачысхкқәагьы нарыцҵаны.

▫️ Ахка́ршәԥса — букв. "плата за бросание пули"; "взамен бросания пули", аформант -ԥса иалахырҿиаау ажәақәа иреиуоуп.

▫️ Иахьатәи ҳжәар иалҵхьоу, аҭоурых иагаз ажәоуп иара убас "анамӡаԥса́".

Ари — акласстә еиҟарамра ахаан аҭаца дызгоз рыжәла хылҵшьҭрала, хьыӡла-ԥшала еиҳазар, леихраҵага (анабзы́ҭ) анахысгьы лаб илыциҵоз амал, аԥара, ма атәы (ахәуҩы) изы ирҳәон — плата за уравнение невесты с женихом, букв.: "цена за недостающее".

#ажәахырҿиаара

Ахыҵхырҭа: Ш. Инал-Ипа "Этнография брачно-семейных и социальных отношений абхазов", 2016

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Зыԥҳәысаагара аамҭа ааиз хҩык аишьцәа, раб иҳәатәы нагӡауа, рашҭа ҭбаа иҩықәгыланы, рхыцқәа ааиҵырхын, иеибарԥшны ихысит, нас дасу ихҿа ахьынкашәаз ԥҳәысҳәара рҿынархеит. Абас иалагоит "Адаӷь-цәа зхарԥоу" ллакә.

Хыхь иазгәаҳҭахьан "Царевна-лягушка" иашьашәалоу анашанатә лакәқәа ҳара ҳфольклор аҿгьы ишуԥыло, иааџьоушьаратәгьы аԥсуа цәа шырхоу.

Убас, ахҿа акаршәрала аԥҳәысҳәара — ҭоурыхла иҟаҵәҟьаз жәытәӡатәи қьабзуп. Аибашьра акультура ианакәызаалак иахьыӷәӷәаз Кавказ, иалкаангьы Аԥсны, аҭыԥ змаз акоуп. Аҵарауаҩ Шьалуа Инал-иԥа дзыҿцәажәоз шәышықәса инарҭысхьаз абыргцәа аӡбахә рҳәон. XIX ашәышықәсанӡа иааӡеит "Ахка́ршәра" аформала, арахь ааскьа иҭҟьо абџьар еиҳа аԥыжәара аго иалагеит аҟынтә.

Ажәаҭҟьа – ахыҭҟьа иаҩызоуп, рҳәоит аԥсуаа. Арԥызбеи аԥҳәызбеи рразҟы ачаԥаразы ҩ-ҭаацәарак (еиҳарак — абацәа) ҳәоуеиқәшәарала ирыӡбыз аус уажәшьҭа хырԥашьа амам, иԥургар ҟалом ҳәа акәын иаанагоз ахкаршәра ақьабз. Уи нахыс аԥҳәызба дҳәаны дтәоуп, ҿа лҳәеит ҳәа ԥхьаӡан, лҿы аалырҳәыр (мап лкыр), ма иаалырҟьаны ҽаӡәы диццар ҟаломызт, арԥыс иакәзаргьы убас, ҽаӡә дигар — хьымӡӷ дуун, ашьоурахьы икылнагар алшон.

Маӡала ахаҵацараангьы, арԥыс игәаԥхаз аҭыԥҳа напеимдахьас ахеиҵаҵа анлиҭоз ыҟан, усҟан амацәаз ацымхәра ауан. Иара агараҿаҟәараангьы аԥшқа лыхчы иаҵарҵон ахи ахәшәи — аус ӡбоуп, аилагара ҟалом ҳәа.

Абас, ҩ-ҭаацәак ргәаԥхарала, еицазыразны аус аныҟала ашьҭахь, акреимдара иаамҭан. Аҷкәын иҭаацәа ауаа ацҵаны рҭаца лахь аҳамҭақәа рышьҭуан — ари иахьӡын ахка́ршәԥса (иаҳа иааиҿакны ианыҟарҵоз), мамзаргьы амаҭарба́га (иаҳа иааиҵыхны). Уа иахьнеиуаз иреигәырӷьаны ашьтәа ршьуан.

Амаҭарбагеи ахкаршәԥсеи ажәытә аҭаца лзы иршәоз ачма́ (калым) иаԥхьанеиуан, уи иахәҭакын.

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

"Адгьыли ажәҩани аныҟамыз,
Уара уҟан, иа Анцәа!
Амреи амзеи аныҟамыз,
Уара уҟан, иа Анцәа!
Аҵиааи амцеи аныҟамыз
Уара уҟан, иа Анцәа!
Ашәаԥыџьаԥ аныҟамыз,
Уара уҟан, иа Анцәа!.."

🙏🏻 Аԥсуа ибжьи ицәаҩеи зху, ибызшәала ирҿиаз, идунеихәаԥшышьа зныԥшуа ажәа лыԥшаахқәа рахь иаҵанакуеит Анцәа ду изкны ииҳәо абарҭ ажәақәа:

• Ҳазшаз
• Ҳшамкәа ҳазшаз
• Иаҳзымдыркәа ҳаздырыз
• Ҳаиҳа зымчу
• Зегь зымчу
• Иаҳхылаԥшхәу
• Аԥшырҭа иқәтәоу
• Хыхь иҟоу
• Зылԥха ҳаура
• Зхьышьаргәыҵа ҳакәыхшоу

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Наԥҳа Кьагәа ианаӡӡеи лхәыҷқәа ӡаны Нхыҵҟа ианырга, ақәылацәа дрыхьӡаны ирымихит, аха дара уи ргәы иамыхәеит, "ҳаиҭеиқәшәахра ҳаҟоуп" рҳәеит.

Ус ишианармыжьуаз аҟара идыруан Кьагәагьы, абас иҳәеит ицамҭазы: "Убра сқыҭаҿы [қәылара] шәаннеиуа, сылагаҩ даашәымган. Сылагаҩ данаажәга, сшәыргәаауеит!"

Дарбан "сы́лагаҩ" ҳәа зыӡбахә имаз афырхаҵа?

Аҭак:

Афырхаҵа ас дзышьҭоу иԥҳәыс лоуп. Ажәытә, аӡлагарақәа ҟалаанӡа, анапыла-алуқәа рыла илагон, акыр ихьанҭаз ари аус зыԥхықәыз аҩны иҟоу аԥҳәыс лакәын. Аԥсуаа аҭаацәараҿы даара иацклаԥшны ахьӡшьара ныҟәыргон, уи моу иахьагьы рхы анеиҭарҳәо рацәак рыбзаҿ иааиуам ажәақәа "сыԥҳәыс", "схаҵа", "санхәа", "сабхәа". Ԥсыуала ирԥшӡаны, ирхааны даҽа ҳәашьак арҭоит. Ари аԥхашьареи апатуқәҵареи ирызҳәоуп, иаҳараку ауаҩытәыҩсатә еизыҟазаашьақәа ирдыргоуп.

Афото: Алина Ачԥҳа

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа

Иарбан бызшәазаалак иара зҳәо раасҭа ахыҵуеит, ус анакәха изҳәо раасҭа иҟәышуп. Абызшәа ахаҭа, ус иаԥуп. Аԥсы ҭоуп иаргьы, ауаатәыҩса знысыз аҭоурых зегь ҭанагӡоит, реилкаара ахьынӡаҟоу иҵаулоуп. Аԥсшәа, ишдыру еиԥш, иахьазы зыԥсы ҭоу ижәытәӡатәиу абызшәақәа рахь иаҵанакуеит. Еиҿкаауп, иманшәалоуп, ибеиоуп.

Абра еизаҳгеит ҳабацәа рхәыцшьа, рыхшыҩ ҵар зныԥшуа ажәаԥҟақәак. Рынҵәамҭақәа ҵәахуп, аха имарианы инаугӡоит. Игәашәҭа:

• Хьы жьакцом, хшыҩ бжьысуам.

• Ахьча изы алабашьа арӷьажәҩоуп.

• Ачуан ду аӷьӷьарагьы дууп.

• Ҭынч иныҟәо дцоит.

• Агаӡа уиабжьар дуаӷахоит.

• Ауаҩы дызшьыз ихгьы ишьит.

• Сгәаҵәа рԥҳазар исычҳарын.

• Еснагь иццакуа — ажьоуп.

• Аӡеи аҩеи еидӷьалауам.

• Амчра аҩадагьы ицәаӷәоит.

#ажәаԥҟақәа

🧡 Ахьыуардын шәақәтәа