Mirkonomika

Иқтисод бўйича Нобел

2024 йилнинг Иқтисодиёт фани бўйича Нобел мукофоти институтлар қандай шаклланиши ва уларнинг фаровонликка таъсирини ўрганганлиги учун жуда кўпчилик кутганидек Ажемўғли, Жонсон ва Робинсонга берилибди.

Нима учун ушбу олимлар мукофотга лойиқ кўрилди?

Ушбу олимларнинг асосий ғояси – иқтисодий ривожланиш, бойроқ бўлиш сиёсий институтларга боғлиқ. Улар ривожланишнинг бошқа факторлари – география, маданият, жамиятдаги нормаларнинг аҳамияти ва ролини иккиламчи ўринда кўрган ҳолда иқтисодий ривожланиш асосан мамлакатда шаклланган институтлар билан боғлиқлигини исботлашга уринган.

Улар фандаги яна бир муҳим "иқтисодий ўсишга ҳамоҳанг институтлар қаердан ёки қандай шаклланади" деган савол устида ҳам бош қотиради.

Ушбу савол устида улар иқтисодий ривожланиш фанида янги эмпирик ва назарий услублар яратишади. Мисол учун, улар колониял ўтмишни узоқ муддатли ўсишга, фаровонлликка қандай таъсир кўрсатишини баҳолашган.

Асосий илмий ишларида ушбу олимлар иддао қиладики, колониялар бўйича амалга оширилган стратегиялар шаклланган институтлар сифатига ва бу ўз навбатида иқтисодий кўрсаткичларга сурункали таъсир кўрсатиб келган ва келади.

Машҳур илмий ишларидан бирида (“settler mortality”) хулоса қилишадики, Европаликлар босиб олган ҳудудларининг қай бирида ўлим коэффициенти (маълум бир табиий шарт-шароитлар туфайли) юқори бўлса, шу ерда экстрактив (ёмонроқ) институтларни яратишган. Ва аксинча, ўлим даражаси паст ҳудудларда “Европача” институтларни раво кўришган.

Яна бир илмий ишларида (“reversal of fortune” ) кўрсатишадики,босиб олинган пайтда бой бўлган ҳудудлар бугунги кунда нисбатан камбағалроқ. Нима учун? Сабаби босқинчилар бошидан аввал ресурсларни тортиб олиш учун ёмонроқ институтларни яратишади.

Назарий жиҳатдан ҳам иқтисод фанида янгилик қилишган. Иқтисодиёт фани моделларга асосланади ва яхши олимларни формал моделларсиз тасаввур қилиш қийин. Улар фанда биринчилардан бўлиб нима учун иқтисодий ўсишни рағбатлантирувчи институтлар шаклланиши ёки шаклланмаслигини моделлаштирган.

Назарияларидаги асосий гипотеза шундайки, самарасиз институтлар элита ва халқ ўртасидаги “ваъдалашув муаммоси” (commitment problems) туфайли сақланиб қолади. Оддийроқ айтганда элита жамият ва фуқаролар учун манфаатли сиёсатни амалга оширишни ваъда беради, амалда бу содир бўлмайди. Ўзгаришларга жамият ишончи йўқолади. Бир-бирига нисбатан мазкур ишончсизлик жамиятда самарасиз институтларни йўқотиб, ўрнига яхшироқ институтларни яратишга ҳалақит қилади.

Нобел ҳудди Банержи, Дуфло кейси каби улар ҳамма нарсада ҳақлиги учун берилмаган. Бу мукофотни кўпроқ академияда биринчилардан бўлиб юқоридагидек муҳим саволлар қўйиш ва шу саволга жаво бериш учун қандай инструментлар яратилганлиги учун деб тушуниш тўғрироқ бўлади.

Улар илмий ишлари орқали макро саволларга “квази экспериментлар” орқали жавоб қидириш, институтларнинг иқтисодий ривожланишдаги аҳамиятини диққат марказга чиқариш ва институтлар ўзгаришини моделлаштиришга катта ҳисса қўшган.

Мазкур ишлар, гарчи уларнинг эмпирик хулосалари бўйича баҳслар давом этаётган бўлсада, Нобелга лойиқ деб кўрилган.

Нобель

Kimdan qancha gaz import qilayapmiz?

2024 yilning birinchi 6 oyida 809,5 mln dollarlik gaz import qilingan. Taqqoslash uchun, 2023 yil davomida 694.9 mln dollarlik gaz import qilingan edi (6 oyda esa 200 mln dollar).

Bunda, Rossiyadan 417 mln dollar (gaz importining qariyb 52 foizi), Turkmanistondan esa 383 mln dollar qiymatdagi (ulushi 47,3 foiz) gaz importi amalga oshirilgan.

2023 yilda esa umumiy gaz importining 93 foizi Turkmaniston hissasiga to’g’ri kelgan edi.

Ma’lumot uchun: Rossiyadan importning yuqori suratda o'sishi 2023 yilning to’rtinchi choragidan boshlangandi.

Qozog‘iston 10 yil muddatli jami qiymati 1,5 mlrd dollar bo‘lgan obligatsiyalarni 4,83 foizdan joylashtirishga muvaffaq bo‘libdi (AQShning 10 yillik obligatsiyalaridan 1 foiz bandga yuqori xolos).

Taqqoslash uchun:  Mamlakatimiz may oyida 1,5 mlrd dollar qiymatdagi obligatsiyalarni uchta valyutada joylashtirgan edi.  Dollardagi obligatsiyalar (jami qiymati 600 mln dollar) 6,9 foizdan jalb qilingan (muddat 7 yil, agar muddat 10 yil bo‘lganda, foiz stavka nisbatan yuqorilar edi). Ya’ni Qozog‘istonga nisbatan 2.07 foiz bandga balandroq.

  Ma’lumot uchun: Mamlakatimizning suveren reytingi BB- bo‘lsa, Qozog‘istonda BBB- hisoblanadi.

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

 Bundan tashqari, byudjet defitsiti mamlakat qarzining o‘sishiga olib keladi. Ya’ni  byudjet daromadlari va xarajatlari orasidagi manfiy farq qayerdandir moliyalashtirilishi kerak. Bu esa o‘z navbatida davlat qarzining o‘stiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.  Hozirgi kunda mamlakatimizning davlat qarzi YAIMga nisbatan 37 foiz atrofida shakllangan (uning qanchalik xavfli yoki xavfli emasligi haqida yuqoridagi postda yozganman).

Agar mamlakat byudjet defitsitini ichki manbalarda moliyalashtirsa unda iqtisodiyotda foiz stavkalarining oshishi kuzatiladi. Ya’ni cheklangan moliyaviy resurslarning bir qismini davlat olishni boshlasa demak boshqa hammaga resurs ozroqdan qoladi va uning narxi qimmatlashadi. Bu esa tadbirkorlikni moliyaviy resurslarga ega chiqishiga ham salbiy ta’sir qiladi.

Agar inflatsiyani target darajasiga tushirish qiyin kechayotgan bo‘lsa va targetga erishish muddatini bir nechta marta orqaga surishga majbur bo‘layotgan bo‘lsangiz, joriy operatsiyalar hisobi defitsiti o‘sayotgan bo‘lsa,  milliy valyuta kursi va zaxiralarning qisqarishiga bosim yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotda foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, davlat qarzi o‘sayotgan bo‘lsa unda bu muammolarning hammasiga yechimni byudjet balansidan izlashingiz mumkin. Katta ehtimolki, javoblarni ham aynan o‘sha yerdan topasiz.

Agar qisqa muddatda byudjet balansidagi muammolar iqtisodiyotning boshqa qismida ko‘rinmayotgan yoki yetarli darajada ko‘rinmayotgan bo‘lsa, bu holat muammoni yashiruvchi omillarning mavjudligi bilan izohlanishi mumkin (masalan, mamlakatning asosiy eksport tovari ( masalan oltin) narxi yuqori shakllanayotganligi hisobiga). Ammo muammolarni yashiruvchi omillar yo‘qolishi bilan muammolar yana yuzaga chiqadi.

2/2

@Mirkonomika

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

Pandemiya davrida ko‘plab davlatlar xarajatlarini oshirishiga to‘g‘ri keldi.  Xususan, 2019 yilda 153 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan bo‘lsa, 2020 yilga kelib defitsit kuzatilgan mamlakatlar soni 194 taga  yetgan (defitsitning oshishi xarajatlarning o‘sishi bilan bir qatorda, daromadlarning qisqarishi bilan ham izohlanadi). 2023 yilda esa 167 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan. Ya’ni mamlakatlar pandemiyadan oldingi holatga qaytishga qiynalishmoqda.

Byudjet xarajatlarining o‘sishi o‘z navbatida pandemiya davrida pandemiyani samarali yengishga katta yordam bergan bo‘lsa-da, o‘zi bilan bir nechta makroiqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi. Rivojlangan davlatlarning aksariyatida uzoq yillardan buyon past inflatsiya kuzatilayotgan edi. Pandemiya davrida xarajatlarning o‘sishi esa inflatsiyani tezlashtiruvchi bitta omil bo‘lib xizmat qildi (boshqa sabablar: taklif zanjiridagi uzilishlar va geosiyosiy keskinlikning oshishi). Xususan, AQShda inflatsiyaning yuqori darajasi 9 foizdan oshgan bo‘lsa, Yevrohududda 10,6 foizgacha yetdi.

shunindek, byudjet taqchilligi to‘lov balansida ham turli muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Joriy operatsiyalar hisobining balansi jamg‘arma va investitsiya farqi bilan shakllanadi. Jamg‘arma va investitsiya esa yoki davlatga qarashli yoki xususiy bo‘lishi mumkin. Ya’ni agar davlat jamg‘arma-investitsiya (byudjet balansi) yomonlashsa bu boshqa shartlar o‘zgarmaganda joriy operatsiyalar hisobi balansining ham yomonlashishiga sabab bo‘ladi.

Xususan, 2023 yilda mamlakatimizda byudjet taqchilligi YAIMga nisbatan 5,5 foizni tashkil etib, 2022 yilga nisbatan 1,5 foiz bandga (defitsit 4 foiz ) oshgan edi.  Joriy hisoblar balansi defitsiti esa  YAIMning 0,8 foizidan tarixiy 8,6 foizgacha yetdi.  Ta’kidlash kerakki, 2022 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsitining pasayishi transchegaraviy pul o‘tkazmalarining kutilmaganda yuqori suratda o‘sganligi natijasida yuz  bergan edi.  Ya’ni bir yilda byudjet defitsiti joriy hisoblar balansi defitsitini bunday yomon ahvolga keltirib qo‘ymadi (defitsit oldindan nisbatan yuqori edi). Ammo so‘ngi yillarda to‘lov balansida kuzatilayotgan qiyinchiliklarning aynan birlamchi sababi byudjet intizomiga amal qilinmayotganligi hisoblanadi.

To‘lov balansidagi muammolar o‘z navbatida biz kabi milliy valyuta kursi oqib yuruvchi lekin nisbatan boshqariluvchi mamlakatlarni boshqa tanlov oldida qoldiradi. Ya’ni chet eldan moliyaviy oqimlar cheklangan sharoitda (masalan dunyodagi yuqori foiz stavkalari hisobiga) mamlakat yoki valyuta kursini himoya qilish uchun zaxiralarni “yoqishi” yoki nominal valyuta kursini "qo‘yvorish"ga majbur bo‘lishi mumkin (yoki ikkalasi ham qisman).

Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi hamda moliyaviy hisobdagi nomutanosiblik sabab zaxiralar sezilarli qisqarishga uchradi (-2,7 mlrd dollar), valyuta kursi ham oldingi yillarga nisbatan yuqori qadrsizlanishni namoyon qildi (9,2 foiz).

1/2

@Mirkonomika

Xo’sh, davlat qarzining daromadga nisbatan ulushini qanday pasaytirish mumkin (uning jon boshi yoki nominal qiymatini pasaytirish bo’yicha maqsad qo’yilmaydi)?

Birinchi navbatda eng asosiy ish albatta byudjet defitsitini kamaytirish hisoblanadi. Ya’ni davlat qarzi ko’payishining asosiy sababi aynan xarajatlarimizning daromadlarimizdan ko’proq shakllanayotganligi hisoblanadi. Shuningdek qonun bo’yicha o’rnatilgan rejaga amal qilolmayotganligimiz ham qarz yukini oshiruvchi omil bo’lib xizmat qilmoqda. Xususan 2023 yilda byudjet defitsiti bo’yicha 4 foizlik chegra qo’yilganligiga qaramasdan yil yokunida defitsit YAIMga nisbatan 5,5 foizga yetdi (revised YAIM bilan 4,7 foiz). Mamlakatimiz qarz yukini pasaytirish uchun keraksiz va muhim ahamiyat kasb etmaydigan xarajatlar qisqartirilishi kerak (albatta siyqasi chiqib ketgan gap lekin uning haligacha aktualligi, bu gapni qayta-qayta takrorlashga majbur qilaveradi).

Shuningdek, agar byudjet defitsitini barqaror darajaga tushirishga erishsak qarz jalb qilishda qarzning foiz stavkasi (r) va YAIMning o’sishi (g) o’rtasidagi munosabat ham qarz yuki darajasiga ta’sir qiladi. Ya’ni agar g>r bo’lsa unda qarz yuki YAIMga nisbatan pasayuvchi tendensiyani namoyon qiladi. Ammo hozirgi yuqori foizli dunyoda nisbatan past stavkada qarz jalb qilish bir muncha qiyin ish, ayniqsa biz kabi daromadli davlatlar uchun. Oxirgi jalb qilingan yevrobondlarning deyarli barchasida r>g holat shakllangan. Bunda defitsitni qisqartirish ham qarz yukini qisqartirmaydi. Lekin yirik davlatlar tomonidan asosiy stavkalarining pasaytirilishi kutilayotganligi yaqin bir ikki yilda foiz stavkalarini pandemiyadan oldingi darajaga qaytarishi mumkin. Bu esa o’z navbatida yangi jalb qilinadigan qarzlarning foiz stavkasi iqtisodiy o’sishdan (g>r) pastroq shakllanishiga zamin yaratishi mumkin. Natijada, qarz yukining nisbatan barqaror shakllanishi yoki daromadga nisbatan pasayishiga ham erishish mumkin

2/2

@Mirkonomika

37 mlrd dollar, jon boshiga 1000 dollar. Davlat qarzi haqida.

Menimcha davlat (umumiy) qarz masalasida uning nominal hajmi yoki jon boshiga ko’rsatkichlari bilangina xulosa chiqarish u qadar to’g’ri emas (37 mlrd, jon boshiga 1000 dollardan oshganligi qandaydir aniq xulosa bermaydi)
Masalan, AQShda davlat qarzi 35,4 trln dollarni tashkil etadi (bizdagidan qariyb 1000 marta ko’proq), jon boshiga esa 102,5 ming dollarda tushadi (bizdagi ko’rsatkichdan 102.5 marta ko’proq).Yoki Yaponiyada 9.2 trln AQSh dollar (2023 yil) bo’lib, 75 ming dollarni tashkil etadi.

Xo’sh Yaponiya yoki AQShning davlat qarzi bilan bog’liq holat bizdagidan yomonroqmi? Tabiiyki bu savollarga faqatgina jon boshiga va nominal raqamlarni taqqoslash orqali javob berolmaymiz.
Qarzni daromad (shunchaki daromaddagi ulushiga qarash ham ko’pincha yordam bermaydi) hamda boshqa bir nechta ko’rsatkichlar orqali taqqoslash ko’proq maqsadga muvofiq. Masalan mamlakatimizda davlat qarzining YAIMga nisbati (revised qilingan YAIM bilan hisoblasak) 37 foiz atrofida. AQShda bu ko’rsatkich 124 foiz bo’lsa Yaponiyada 260 foizdan yuqori.

Umuman olganda, 37 foizlik ko’rsatkich biz kabi daromadga ega bo’lgan davlatlar uchun u qadar yuqori emas. ammo Bu qarz yuki holati yuqoridagi davlatlardan yaxshiroqligini anglatmaydi. Bizda qarzning asosiy qismi chet el valyutasida bo’lsa, Yaponiya va AQSh kabi davlatlarda davlat qarzi va tashqi qarzning asosiy qismi o’z valyutalarida shakllangan.

Yuqoridagi davlatlarda qisqa muddatda inflatsiya qandaydir sababga ko’ra tezlashsa qarz yuki kamayishi mumkin bizda esa teskarisi. Ya’ni yuqoridagi davlatlarda kutilmaganda yuzaga kelgan inflatsiya nominal YAIMning yuqoriroq o’sishini ta’minlaydi, bu esa (maxrajni o’zgarishi hisobiga) qarz yukining pasayishiga sabab bo'ladi. Masalan, 2020 yil dekabrdan 2022 yil dekabrgacha AQShning davlat qarzi nominal qiymatda 13,2 foizga o’sgan bo’lsada, uning YAIMga nisbati 133 foizdan 121 foizgacha qisqargan (bu holat o’sha davrda yuqori inflatsiya natijasida nominal YAIMning yuqori o’sishi bilan izohlanadi).

Ayni shu yillar oralig’ida bizda ham deyarli AQShdagi kabi tendensiya shakllangan. Bu holat nisbatan yuqori inflatsiyaga qaramasdan qattiq monetar siyosat natijasida nominal valyuta kursining nisbatan barqaror shakllanganligi bilan izohlanadi.
Boshqacha aytganda yuqoridagi davlatlar o’z qarzlarini to’lash uchun istagancha milliy valyutalarini chiqarishi mumkin. Mamlakatimiz esa istaganicha chet el valyutasini chiqarolmaydi (albatta sal qo’polroqroq misol).

Shu sababli mamlakatimizning qarz yuki pastroq bo’lishiga qaramasdan, qarzni yuqoridagi davlatlardan qimmatroq jalb qiladi. Masalan 2023 yil oktyabrida yevrobond (5 yillik) orqali jalb qilingan mablag’lar 8 foizdan yuqori, joriy yilda esa 7 yillik (dollar) obligatsiyalar qariyb 7 foizdan chiqarildi. AQShda 5 yillik davlat qimmatli qog’ozlarining daromadliligi 3,5 foiz atrofida, Yaponiyada esa 0.5 foiz atrofida. Bu holat qarz yuki yuqori bo’lishiga qaramasdan yuqoridagi ikki davlatning qarz bo’yicha majburiyatlarini bajarishiga bo’lgan ishonchning yuqoriligi bilan izohlansa, bizda ishonchning nisbatan past shakllanganligi natijasida balandroq risk Premium bilan izohlanadi.

Albatta yuqoridagi taqoslash davlat qarzini baholashda uning nominal qiymati yoki daromadga ulushidan tashqari boshqa shartlarga ham e’tibor berish kerakligi ko’rsatish uchun qilindi. Umuman olganda, mamlakatimizning hozirgi qarz darajasi uqadar yuqori yoki xavfli emas. Lekin uning tarkibida unconditional qarzlar (yevrobondlar) ulushining oshayotganligi (ya’ni nisbatan qimmat qarzlar) va kelajakda shu tendensiyada davom etishi o’zi bilan ba’zi risklarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuningdek, qarz yuki uning holati xavfli bo’lmasada olinayotgan qarzlarning samarali ishlatilayotganligi haqida ham yetarlicha savolar mavjud (ammo bu boshqa kun uchun mavzu). Bundan tashqari, samarasiz davlat korxonalari tomonidan jalb qilinayotgan qarzlar ham o’zi bilan turli risklarni keltirib chiqarish ehtimoli yo’q emas (bu ham boshqa kun uchun mavzu).

1/2

@Mirkonomika

Daron Ajemo'g'li bilan suhbat:

https://youtu.be/rq8OfyAaLrA?si=hZ0IOZUIM5KpWal3

Do’stim, hammuallifim, podkastdoshim va qadrli akam - Botir Kobilov bugun Harvard Universitetidan doktorlik unvonini oldilar.

Botir aka bilan faxrlanamiz. Vatanimiz, millatimizga Botir akadek olimlar muborak bo’lsin.

Botir aka Harvardda doktorlik qilgan birinchi O’zbekistonlik bo’ldilar.

Bundan ham katta yutuq va zafarlar tilab qolamiz!

Yillar kesimida Fransiyaga maxsus tovarlar eksporti (radioaktiv kimyoviy elementlar)

2020 yilda-10,7 mln dollar,

2021 yilda- 97,3 mln dollar,

2022 yilda- 121,1 mln dollar,

2023 yilda- 101,0 mln dollar.

Tashqi savdo yanvar-aprel. Rossiya bilan savdo tezlashgan. Xitoydan import sekinlashayapti. Qo'shnilar bilan tashqi savdo qisqarishda davom etmoqda.

Yanvar-aprel oylarida mamlakatimiz tashqi savdo aylanmasi  20,9 mlrd dollarni (5.9 foiz o‘sish) tashkil etgan. Bunda, eksport hajmi 8,5 mlrd dollar (9 foiz o‘sish), import esa 12,4  mlrd dollarni (3,9 foiz) tashkil etgan. Tashqi savdo defitsiti  3,9 mlrd dollarni tashkil etib,  2023-yilning mos davridagi ko‘rsatkichdan  240 mln dollarga qisqargan. Bu holat yuqori oltin narxi sharoitda, o'sayotgan oltin eksporti bilan izohlanadi, Xususan, 4 oy davomida 3,4 mlrd dollarlik (aprel oyida 758 mln dollarlik) oltin eksport qilingan bo‘lib, 2023-yilning mos davriga nisbatan 12 foiz yoki 400 mln dollarga oshgan.  

  Oldingi yilda bir martalik tovarlar importining (xususan samolyotlar) yuqori  o‘sishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, joriy yilda oldingi yildagi yuqori baza effekti hisobiga import nisbatan sekin o‘smoqda. Xususan, aprel oyida import hajmi 4 foizga o‘sgan, mart oyida  oylik import 5 foizga qisqargan edi.

Ketma-ket uchinchi oydirki Rossiyadan import yuqori suratlarda o‘smoqda.  Xususan,  oylik import fevral oyida  42 foizga, mart oyida 23 foizga, aprel oyida 47 foizga o‘sgan. Xitoydan esa importning sekinlashishi davom etmoqda. Xususan, aprel oyida Xitoydan import 2 foizga o‘sgan xolos.  Qozog‘istondan esa import bir necha oydan buyon qisqarishda davom etmoqda. Aprel oyida import 27 foizga qisqargan.

Aprel oyida umumiy eksport 6 foizga o‘sgan bo‘lishiga qaramasdan, oltinsiz eksport  6 foizga qisqargan. Bunda, eksport asosiy hamkorlarimizni deyarli barchasiga kamaygan.  Faqatgina Rossiyaga eksportning yuqori suratda o'sishi saqlanib qolgan bo‘lib, aprel oyida Rossiyaga eksport 5 barobarga o‘sgan (oldingi yildagi juda past baza effekti hisobiga). Oylik eksport Xitoyga  22 foizga, Qozog‘istonga 39 foizga,  Turkiyaga 7 foizga,  Qirg‘izistonga 36 foizga, Tojikistonga 20 foizga qisqargan.

Eksport bilan kuzatilayotgan yana bir tendensiya Fransiyaga eksportning yuqori suratlarda o‘sayotgani bo‘lmoqda. Xususan, joriy yilning 4 oyida Fransiyaga   264,6 mln dollarlik eksport amalga oshirilgan bo‘lib, oldingi yilga nisbatan 2,2 barobarga o‘sgan, 2023-yilning mos davrida ham  o‘sish surati 88 foizni tashkil etgan edi. Fransiyaga eksportning yuqori suratda o‘sishi maxsus tovarlar eksportining oshayotganligi bilan izohlanishi mumkin.

 Umuman olganda,  yuqori oltin narxi eksportning nisbatan barqaror o‘sishiga zamin yaratmoqda. Oltinsiz eksport esa aprel oyida qisqarishga uchragan. Yana bir tendensiya muhimki, qo‘shnilarimiz bilan tashqi savdoning barqaror o‘sishini ta’minlash qiyin kechmoqda. Ba’zi qo‘shnilarimiz bilan esa (xususan Qozog‘iston, va Qirg‘iziston) tashqi savdomiz jiddiy qisqarmoqda.

Yirik davlatlar tomonidan savdo urushlarining davom ettirilishi va yanada kuchaytirilishi rivojlanayotgan va nisbatan savdoga yopiq davlatlarda savdoga ochilish jarayonlariga salbiy ta’sir o’tkazadi.

Biz kabi dunyoga judayam yopiq davlatlar yirik davlatlardagi tendensiyalardan ko’rgan holda o’zlarining samarasiz sohalarini himoya qilishda davom etadi (yoki himoyalarni yanada kuchaytiradi).

Savdoda to’siqlarni yumshatish esa amalda ham iste’molchilar ham butun iqtisodiyot uchun foydali. Masalan XVJ ma’lumotlariga ko’ra Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaqasida savdoga to’siqlarning yumshatilishi eksport hajmining 15 foizgacha, YAIMni esa 1 foiz atrofida tezlashtirishi mumkinligi aniqlangan.

Shuningdek, yirik davlatlar tomonidan savdoni cheklashga qaratilgan harakatlar davlatlar orasida JSTga bo’lgan ishonchni kamaytiradi. Biz kabi JSTga qo’shilish harakatida bo’lgan davlatlar uchun esa tashkilotga a’zo bo’lish jozibadorligini pasaytiradi.

UNCTAD hisobotiga ko’ra, 2023-yilda Markaziy Osiyoga to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar 10 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan 5 foizga qisqargan. Osiyo qit’asiga esa to’g’ridan-to’g’ridan investitsiyalar 584 mlrd dollarni tashkil etib, 12 foizga qisqarganligi qayd etilgan.

Yanvardagi press-konferensiyada esa to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar 2023-yilda 2 barobarga oshib 7 mlrd dollarga yetganligi qayd etilgan edi.

Markaziy bankning asosiy stavkaning ko‘rib chiqish bo‘yicha  taqdim qilingan prezentatsiyaga ko‘ra joriy yilning birinchi choragida mamlakatimizga to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2,7 mlrd dollarni tashkil etganligi qayd etilgan. O‘tgan yilning mos davrida esa  to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar 1,1 mlrd dollarni tashkil etgan.

Agar to‘lov balansidagi ma’lumotlarga e’tibor qaratilsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar tariximizda hech qaysi chorakda 1 mlrd dollarga yetmagan. Yillik oqim esa 2023 yilda 16 foizga qisqarib, 2,2 mlrd dollarni tashkil etgan.

Yanvar oyidagi press-konferensiyada to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2023-yilda 7 mlrd dollarga yetganligi ta’kidlangan edi.

Matbuot anjumani:

https://www.youtube.com/watch?v=s2N3nHi9p_w

Press-relizdan ayrim muhim iqtiboslar:

Iqtisodiyotda yuqori talabning saqlanib qolayotgani hamda ayrim tartibga solinadigan narxlar va tariflarning oshirilishi sharoitida xizmatlar inflyatsiyasi so‘nggi oylar davomida barqaror o‘sib bormoqda.

Bazaviy inflyatsiya sezilarli sekinlashib, mart oyida yillik 7,6 foiz va yil boshidan umumiy inflyatsiya darajasidan pastroq shakllandi.

Aholi va tadbirkorlarning inflyatsion kutilmalari inflyatsiyaning joriy va prognoz darajasidan yuqoriligicha qolmoqda. Shu bilan birga, tartibga solinadigan narxlarning to‘g‘rilanishi va aprel oyidan bir qator tovar va xizmatlarga QQS joriy etilishi ta’sirida inflyatsion kutilmalar dinamikasi yuqorilashi mumkin.

asosiy ssenariy bo‘yicha 2024 yilda umumiy inflyatsiya prognozi 9-11 foizgacha oshirildi. Umumiy inflyatsiya prognozini yangilanishi tartibga solinadigan narxlar oshishining pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarida keltirilgan makroiqtisodiy prognozlarida inobatga olingan dastlabki darajasidan yuqoriroq bo‘lishi bilan bog‘liq

Bazaviy inflyatsiyaning barqaror pasayish trayektoriyasida qolishi bo‘yicha mustahkam kutilmalar shakllanib, yil yakunida 7-8 foiz atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda.

So‘mning real almashuv kursi dinamikasi yil boshidan 0,9 foizga qadrsizlanib, uzoq muddatli trendi doirasida shakllandi. Tashqi savdo hamkorlar milliy valyutalari kurslari va inflyatsiyalari bo‘yicha prognozlarni inobatga olganda real almashuv kursiga nisbatan bosimlar kuzatilmayapti.

Yangilangan prognozlarga ko‘ra, YAIM o‘sishi yil yakuniga 5,2-5,7 foiz oralig‘ida bo‘lishi kutilmoqda.

 Ayni paytda, bazaviy inflyatsiyaning prognoziga erishish bo‘yicha xatarlar kuchayib, kelgusi davrlarda aholining inflyatsion kutilmalarida sezilarli o‘sish kuzatilgan taqdirda pul-kredit sharoitlarini o‘zgartirish bo‘yicha tegishli choralar ko‘riladi.

Markaziy bank asosiy stavkani yillik 14 foiz darajada o’zgarishsiz qoldirish bo’yicha qaror qabul qildi.

Markaziy bank 2024-yil I chorak uchun aholining qarz yuki darajasini aniqlash bo‘yicha so‘rovnoma o‘tkazayotgan ekan.

So‘rovnomada ishtirok eting, bir necha daqiqa vaqtingizni oladi, xolos.

So'rovnoma: @cbudebtburdenbot

Aksariyat asosiy savdo hamkorlarimiz bilan oylik savdo qisqargan.

Yanvar-mart oylarida mamlakatimizning tashqi savdo aylanmasi 6,2 foizga o‘sib, 15,8 mlrd dollarni tashkil etgan. Bunda, eksport hajmi 6,4 mlrd dollar (o‘sish 10 foiz), import hajmi esa 9,4  mlrd dollarni (o‘sish 3,8 foiz)  tashkil etgan.

Mart oyida oltinning yuqori narxi fonida 1,3 mlrd dollarlik  oltin eksporti amalga oshirilgan.

 Oylik oltinsiz eksport 9,8 foizga o‘sib o‘sish surati oldingi oyga nisbatan biroz sekinlashgan (0,4 foiz). Oylik eksport asosiy hamkorlarimizdan faqatgina Qozog‘istonga biroz o‘sgan bo‘lsa (o‘sish 6 foiz), qolgan barcha asosiy hamkorlarimizga eksportimiz sezilarli darajada qisqargan. Xususan, mart oyida oylik eksport Rossiyaga 20 foizga,  Xitoyga 46 foizga,  Turkiyaga 35 foizga qisqargan.

Qo‘shnilarimizdan Qirg‘izistonga eksport bir necha oylik qisqarishdan (fevral oyida 58 foizga, Yanvar oyida 38 foizga qisqargan) keyin 15 foizga o‘sgan bo‘lsa, Tojikistonga eksport mart oyida 42 foizga qisqargan. Afg‘onistonga esa eksportning o‘sishi tezlashib 34 foizga yetgan.

 Mart oyida oylik import  5 foizga qisqargan  Asosiy savdo hamkorlarimizdan faqatgina Rossiyadan import o‘sayotgan  (23 foiz) bo‘lsa, qolgan asosiy hamkorlarimizdan import qisqarishga uchragan. Xususan, import Xitoydan 8 foizga,  Qozog‘istondan 14 foizga, Turkiyadan 3 foizga qisqargan.

Xitoydan import 2023-yil iyul oyidan buyon yuqori suratlarda o‘sayotgan edi (avtomobil kabi tovarlar importning yuqori suratlarda o‘sishi evaziga), fevral oyida  Xitoydan import sezilarli darajada sekinlashgan bo‘lsa, mart oyiga kelib import qisqarishni boshlagan.

Qo‘shnilarimiz Qirg‘iziston va  Tojikistondan import mos ravishda 35 foiz va 22 foizga qisqargan.