#farqlaymiz
Tilimizdagi kirishlar deb umumlashtiriladigan birliklar juda kat-
ta uslubiy, ekspressiv-emotsional imkoniyatlarga ega. Kirishlar so‘zlovchining bayon qilinayotgan fikrga bo‘lgan subyektiv bahosi, turlimunosabatini ifodalash uchun xizmat qiladi, ya’ni nutqning ifodaliligi,
ta’sirchanligi, ekspressivligini ta’minlaydi. Ular ishonch (U, albatta,
keladi), gumon-taxmin (U, ehtimol, keladi), istak, mamnunlik (U,
xayriyat, keldi), taajjub (Tavba, u kelmaydimi?!), ta’kid (Axir, u
keladi), fikrning kimga tegishliligi (Menimcha, u keladi), fikrni jamlash,
xulosalash (Xullas, u keladi) kabi bir qancha uslubiy ma’nolarni
ifodalaydi.
Kirishlar mohiyatan subyektiv ma’no ifodalashga xoslangani uchun
rasmiy uslubda deyarli qo‘llanmaydi.
Kirishlar alohida so‘z (afsuski, sizningcha, aytishlaricha kabi), so‘z
birikmasi (gapning ochig‘i, dangalini aytganda, so‘zning qisqasi kabi),
gaplar (Rostini aytsam, O‘ylab ko‘rsam, Buni qarang kabi) yoki undan
katta birliklar shaklida bo‘lishi mumkin.
Kirishlar asosiy gapdan verguldan tashqari, ayniqsa, gapga teng
holatlarda qavslar, ba’zan tire bilan ajartilishi mumkin.
#farqlaymiz
Tilimizdagi kiritmalar deb umumlashtiriladigan birliklar so‘zlovchining
bayon qilinayotgan fikrga qo‘shimcha izohi, to‘ldiruvchi ma’lumotini
ifodalaydi. Ular nutqning aniqligi va to‘liqligini ta’minlaydigan muhim
vositalar sifatida nutqning deyarli barcha uslublarida qo‘llanadi. Ammo
badiiy va publitsistik uslublarda qahramon xarakterini ochish, uning
nutqini individuallashtirishdagi muayyan holatlarni izohlash, fikr
ifodalashning o‘ziga xos usuli kabi vazifalarni ham bajaradi.
Kiritmalar ham so‘z, so‘z birikmasi va gap shakllarida bo‘lishi
mumkin. Ko‘pincha qavslar bilan asosiy gapdan ajratiladi: O‘g‘lining
qo‘liga to‘rt dona chachvon (chimmat) tutqazdi. (G‘afur G‘ulom)
Ijobatni olgandan keyin yuqorida mazkur Toshkent ashroflari bir majlis
qurib, o‘tirishga Normuhammad qushbegi (Toshkent hokimi)ni ham
chaqiradilar. (Abdulla Qodiriy) Oqposhshoning in’omi kelganini eshitgan
xotinlar (ustaning onasi va xotini) talashib, nari-beri gapga borib
qoldilar. (Cho‘lpon) Salomatxonning dadasi, soqol-mo‘ylovidan tegirmon
gardi arimaydigan (u kishi qishloqda tegirmonchilik qilardi) xushsurat
mo‘ysafid qizining peshonasidan o‘pib xayrlashdi. (Said Ahmad)
#farqlaymiz
Ajratilgan boʻlak
Gapda biror bo‘lakning ma’nosi so‘zlovchi nazarida
noaniqroq bo‘ladi va uning ma’nosini aniqroq berish,
izohlash maqsadida xuddi shunday boshqa bo‘lakni
gapga kiritadi. Masalan, Men ishni mana shundan
boshladim gapida shundan to‘ldiruvchisining ma’nosi
noaniq. Shuning uchun so‘zlovchi aniqroq ma’noli
boshqa bir to‘ldiruvchini gapga kiritadi: Men ishni mana
shundan, ya’ni tushuntirishdan, boshladim. O‘zidan
oldingi bo‘lakni izohlagan bunday bo‘lak ajratilgan izoh
bo‘lak deyiladi.
#xulosachiqaramiz
Amaldagi 8-sinf ona tili darsligida kirish va kiritmalar bir mavzu ostida beriladi. Unda qayd etilishicha, kirish sodda kiritma, kiritma esa murakkab kiritma sifatida keltirilgan. Bundan chiqdi, kirish va kiritmalarni test jarayonida bir-biridan farqlovchi savollar tushsa, ularga birdek qarash mumkin, ammo sertifikat imtihonlari darslikka tayanmay, tilshunoslik borasidagi bilimlarni aniqlashini hisobga olib, ularni farqlay bilish foydadan holi emas.
Kiritma va ajaratilgan boʻlaklar ham doimiy ravishda bir-biridan farqlanavermaydi, ya'ni ba'zi hollarda har ikki birlik bir oʻrinda kuzatilishi mumkin. Masalan, Shahrimizdagi ta'lim muassalarini, universitet va insitutlarni, bilimli yoshlar tamomlayapti gapida universitet va insitutlar soʻzlari ham ajratilgan boʻlak, ham kiritma vazifasida kelgan.
Aymrim oʻrinlarda bu birliklar oʻzaro farqlanishi ham mumkin. Masalan, Temur: (oʻng tomonga qarab) Bu xabarni senga kim yetkazdi gapida qavs ichidagi birlik faqat kiritma (remarka) hisoblanadi, u ajratilgan boʻlak emas.
NamDU akademik litseyi ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi Xasanboy Xoldorov
