تدبیر منزل

«در هنگام انقلاب وضع اقتصادی مردم خوب بود؟»

در آستانه سالگرد پیروزی انقلاب، این سوال بیشتر مطرح می‌شود که ریشه‌های اقتصادی نارضایتی شدید منجر به پیروزی انقلاب چه بود؟

پاسخ یک جمله‌‌ای این است که:
«موضوع باید از دریچه‌ متغیرهای مختلف اقتصادی مثل اندازه کیک اقتصاد، بیکاری، هزینه مصرفی متوسط خانوار، نرخ فقر، نابرابری و ضریب جینی، .... بررسی شود.
در هر کدام هم پاسخ متفاوت است و پاسخ سر راستی وجود ندارد.»

پیشتر در سرمقاله روزنامه دنیای اقتصاد در این باره به تفصیل نوشته‌ام که مجددا اینجا قرار می‌دهم:

https://donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-3870980

@AminKavei

🎙قسمت دوم خلاصه نکات مهم خاطرات علینقی عالیخانی در تاریخ شفاهی هاروارد:

(قسمت اول اینجا)

۱۱➖تثبیت قیمت غذا) حسنعلی منصور دنبال تثبیت قیمت محصولات کشاورزی بود، اما عالیخانی تذکر می‌دهد که تثبیت قیمت این کالاها در فرنگ به دلیل مدرن بودن‌ کشاورزی شان شاید توجیه داشته باشد، اما در ایران قیمت‌گذاری دستوری پایین باعث تشویق کشاورزی قدیمی غیربهره‌ور به تداوم این روند می‌شود.

۱۲➖نبود دموکراسی در اتاق بازرگانی) انتخابات روسای اتاق بازرگانی آن زمان در دهه ۴۰ دموکراتیک نبود و اگر هر کسی که کارت بازرگانی داشت حق رای هم ‌می‌داشت، هرگز آن افراد تکراری رای نمی‌آوردند!

۱۳➖فساد گسترده حلقه دور شاه) مثل تلاش امیرهوشنگ دَوَّلو برای دوباره قانونی شدن تریاک و گرفتن حق انحصاری برای واردات کَره که مورد آخر باعث این شد که عالیخانی بفهمد دیگر کار در این دولت فایده‌‌ای ندارد از دیگر نکات جالب و قابل توجه است.

۱۴➖تعارض منافع در شورای پول و اعتبار) عالیخانی توضیح می‌دهد که خداداد فرمانفرمائیان ایده غلطی مبنی بر حذف وزیر اقتصاد از شورای پول و اعتبار (با استدلال اینکه وزیر اقتصاد به دلیل فعالیت‌های صنعتی ذینفع تصمیمات است) داشت که مجددا با کمک ساده‌لوح بودن مهدی سمیعی رئیس بانک مرکزی به واسطه از طرف هویدا به وی ابلاغ شده بود.
(می‌توان چنین برداشت کرد که دیدگاه خداداد فرمانفرمائیان برخلاف عالیخانی به بانکداری رایج آنگلوساکسون نزدیک بوده تا بانکداری توسعه در اروپایی.)

۱۵➖اهمیت سودده بودن شرکت‌ها) برخلاف برخی تصورهای رایج از اقتصاد دهه ۴۰، در فضای ذهنی عالیخانی کار بنگاه خصوصی (و دولتی)، از نوع «خیریه» نیست و بنگاهی که سود نمی‌کند، وجودش فایده‌ای هم ندارد.

۱۶➖فساد دانشکده‌های علوم پزشکی) خاطرات عالیخانی از تجربه ریاست دانشگاه تهران و برخی شباهت‌هایش با فضای علمی برخی از اساتید در امروز ایران و نوع برخورد وی با این حجم از فساد و اسراف هم جالب است.

عالیخانی می‌گوید که مثلا در دانشکده دندانپزشکی هزینه خرید وسایل مطب شخصی اساتید از بودجه دانشگاه بوده،
برخی اساتید از خواندن یک کتاب در رشته خود هم ناتوان بوده‌اند یا مقالات اساتید ترجمه مقالات خارجی با تغییر نام بوده و اگر اساتید جوان‌تر کتابی را چاپ می‌کردند اساتید پیشکسوت وی را مجبور نام آن‌ها را هم درج کند.
یا مثلا در دانشکده پزشکی هم مدارک متقاضیان هیئت علمی جدید در راه رسیدن از دانشکده به دفتر دانشگاه تعمداً گم می‌شد تا همکار جدیدی به آن‌ها اضافه نشود!
➖➖➖➖➖

🔆«علینقی عالیخانی» مهم‌ترین دلایل فروپاشی حکومت و از دست رفتن دستاوردهای اقتصادی دهه ۴۰ در ابتدای دهه ۵۰ را «مداخله شاه در امور بسیار جزئی در عین نپذیرفتن مسئولیت نتیجه»،
«تعزیرات و قیمت‌گذاری دستوری پایین کالاها»،
«ضعف و تملق هویدا و وزرا»،
«نظام انگیزشی مشوق تملق»،
«کنار گذاشتن افرادی مانند اسدالله علم»،
«فساد مالی وزرا و نزدیکان دربار مثل عبدالکریم ایادی، امیرهوشنگ دَوَّلو و اشرف پهلوی» و
و «رشد شدید درآمدهای نفتی از سال ۱۳۵۱» می‌‌داند.

عالیخانی توضیح می‌دهد که هر چه از دوره خوب ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۸ به جلو آمدیم، شایسته‌سالاری در حاکمیت کمرنگ‌تر شد و مریدپروری و تملق جای آن را گرفت و شاه هم هر چقدر سرمایه اجتماعی که با هماهنگی هم ساخته بودیم، به تدریج مستهلک کرد./

@AminKavei

علینقی عالیخانی (۱۳۰۷-۱۳۹۸)

وزیر اقتصاد در کابینه‌های علم، منصور و هویدا (۱۳۴۱-۱۳۴۸)
رئیس دانشگاه تهران (۱۳۴۸-۱۳۵۰)

مصاحبه‌کننده: حبیب لاجوردی
تاریخ مصاحبه: ۱۷ مهر ۱۳۶۳
محل‌مصاحبه: لندن ـ انگلستان
‌

🎙«به مناسبت انتشار خاطرات صوتی علینقلی عالیخانی برای اولین بار»

بعد از ۴۰ سال برای اولین بار فایل صوتی خاطرات علینقی عالیخانی وزیر اقتصاد (از بهمن ۱۳۴۱ تا مرداد ۱۳۴۸) و شاید مهمترین رجل اقتصادی عصر پهلوی، در تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد منتشر شده است.

طبیعتا بی‌وقفه در این چند روز آن را پیوسته و چندین‌باره گوش دادم.
در ادامه نکات مهم و جدیدی از داخل ۱۸ نوار ضبط شده که می‌تواند برای مخاطب امروز جالب باشد را آورده‌ام.

➖➖➖➖➖➖
۱➖خدمت سربازی)
«سربازی» و «پیدا کردن شغل مناسب» برای بعد از بازگشت به کشور از ۱۳۳۰ هم دغدغه نخبگان درس‌خوانده در خارج بوده است.

۲➖پژوهش توسعه در ساواک) بررسی و پژوهش توسعه در سواحل جنوبی خلیج فارس در دوره پهلوی بر عهده نهادهای امنیتی (ساواک) بوده که علینقی عالیخانی مسئول این پژوهش‌ها بوده است!

۳➖شکاف بین ابرقدرت‌های شرق) عالیخانی به ادعای خود برای اولین بار متوجه می‌شود که رابطه چین و شوروی به هم خورده و فرصت مناسبی برای ابتکار سیاسی و اقتصادی است.

۴➖شرکت‌های نفتی جنوب و خرید مایحتاج از تهران) عالیخانی از مهمترین کارهای خود در امور غیرصنعتی شرکت ملی نفت را، تلاش برای تغییر رویه خریدهای ساده شرکت نفت از محلی‌های خوزستان به جای خرید از تهران برمی‌شمرد!
وی همچنین می‌گوید که سعی می‌کرده که برای مناطق جدیدا تعطیل شده یا کم‌فعالیت نفتی، زمینه فعالیت جدیدی برای مردم دست و پا کند.
(جالب اینکه این مسئله تا امروز هم کاملا حل نشده است!)

۵➖رضایت نسبی از اصلاحات ارضی) عالیخانی از همه‌پرسی انقلاب سفید سال ۱۳۴۱ (اصلاحات ارضی، ...) به عنوان نقطه اوج موفقیت‌های محمدرضا شاه یاد می‌کند و تاکید می‌کند که عمده مردم حتی نیروهای چپ‌گرا مثل نجف دریابندری شرکت در آن انتخابات و انجام اصلاحات ارضی را نویدبخش آینده‌ای بهتر می‌دانستند که البته به تعبیر وی با خطاهای شخص شاه در آینده، از بین می‌رود.

۶➖مخالفت با مونتاژ CKD) بر خلاف تصوری که رایج شده است، عالیخانی پدر سیاست صنعتی ایران با مونتاژکاری خودرو پیش از دوره وزارت خود توسط اخوان که توام با ممنوعیت واردات بوده، به شدت مخالف بود.

جالبتر اینکه درست مشابه امروز، بهانه انحصارطلبان داخلی صنعت خودرو نبود ارز برای واردات خودروی آماده خارجی بوده است.

۷➖نفوذ سیاسی خودروسازان) علینقی عالیخانی توضیح می‌دهد که در سال ۱۳۴۱ وقتی واردات خودروی آماده خارجی را آزاد می‌کند، جعفر اخوان مونتاژکار خودروهای فیات، دست به دامن وزرای هیئت دولت می‌شود و آن‌ها هم تلاش خود را برای ممنوعیت دوباره واردات خودرو انجام می‌دهند.

۸➖خطر سرمایه‌گذاری خارجی) عالیخانی برخلاف فکر بقیه اعضا کابینه خصوصا شخص نخست‌وزیر اسدالله علم، لزوما سرمایه‌گذاری خارجی را هم مفید نمی‌داند و نگران بیرون بردن اصل یا سود سرمایه‌گذاری خارجی است.

۹➖ضعف تصمیم‌گیری شاه) عالیخانی میگوید تجربه ۱۵ خرداد و تجربیات مشابه، به من ثابت کرد که برخلاف روحیه جنگندگی اسدالله علم، تزلزل و ضعف شاه در تصمیم در بحران انقلاب به خاطر بیماری نبود و شخصیت وی همیشه همینطور بود.

۱۰➖وابستگی منصور به آمریکا) حسنعلی منصور وقتی در انتخابات مجلس تهران ۱۳۴۲، رفته رفته به عبدالله ریاضی باخت و هر چه شمارش آرا بیشتر می‌شد رتبه‌اش به دهم و دوازدهم هم بدتر می‌شد، به شکل باورنکردنی راک‌ول سفیر آمریکا در تهران رو زده بود و اون هم به اسدالله علم زنگ می‌زند که لطفا ترتیبی اتخاذ کنید که ایشان که در آینده شخص مهمی در ایران قرار است بشود، رتبه چنین بدی نداشته باشد که با مخالفت شدید علم برخورد می‌کند. در ادامه وقتی مادر شاه واسطه می‌شود و تقاضای رتبه هفتم می‌کند که در عمل هم نتیجه می‌دهد!

(ادامه در پست بعد)
@AminKavei