فَقیِـر إِلیٰ الرَّحمٰـنْ

الحمدللە کۆتاییمان بەم کتێبە بەنرخە هێنا، اللە تعالی پاداشتی ئێوە و ئێمەش بداتەوە و بیکاتە مایەی خێر و ئیستیفادە بۆ موسڵمانان، لە هەر هەڵە و کەم و کوڕییەك داوای لێبوردن لە اللە ئەکەین و لەوەی کە پێکاویشمانە چاوەڕێی پاداشتی اللە تعالی ـین، ان شاء اللە دوای پێداچوونەوەیەك بە هەموو وانەکان کتێبەکە ئەکەینە pdf.

و صلی اللە علی نبینا محمد و علی آلە و صحبە و سلم.

وە ئەم قسەیەت دەربارەی خوێندنەوە و خوێنەر و خوێنراو: بۆ ھەر یەکێك لەمانە واتایەك ھەیە بە قوڵی. ئەوا ئەمە لە بابەتی مەزھەبی لەفزیەکانە، نازانین لە کوێ کەوتیتە سەری و چۆن وەرتگرتووە؟ جارێك تۆ جەھمیت و جارێك واقفیت و جارێکیش لەفزیت، خۆ لەبەر ئەوە نەبوایە کە کتێبەکە درێژ بێتەوە ئەوا ڕووی خوێنەر و خوێنراو و خوێندنەوەشمان بۆ دەردەخستیت، ئەمە جگە لەوەی کە درێژم کردەوە و زۆرم وت بەڵام لە پاڵ ئەوەشدا پوختم کرد و چەند خورافیاتێکم تێپەڕاند کە ھیچ وەڵامێك بۆیان ڕاناوەستێ، تەنها ئەوەیە کە ئەوەی تەفسیرمان کردووە دەلالەت دەکا لەوەی تەفسیرمان نەکردووە، اللە ـش تەوفیق دەدا بۆ ئەوەی کە دەیھێنین و ئەوەش کە لێی دەگەڕێین [واتە ئەوەی تا ئێستە تەفسیرمان کردووە بەڵگەیە لەسەر بەتاڵی مەزهەبی ڕەخنەگرەکە بۆیە پێویست ناکات خۆمان لە شتەکانی تری بدەین].

وە بزانن ھیچ کتێبێکم نەدیوە بۆ ھەموو بەڵگەی جەھمیەکان کۆکەرەوەتر بێ لەم کتێبەی دراوەتە پاڵ ئەم ڕەخنەگرە، وە ھیچیان ھەڵوەشێنەرەوەتر نەبوون بۆ گوریسەکانی ئیسلام، ئەگەر بۆم گونجاو بوایە ئەوا فیداییم دەکرد بە وەڵام دانەوەی بە مەحاڵ بەڵام ترسام لەوەی کە ناگونجێ بۆ کەسێك کە شتێك لە بەرچاو ڕوونی پێبێ لە وڵاتێك بێت کە ئەم قسانەی تێدا دەکرێ پاشان وەکو بەرگری کردن لە اللە تعالی و پاراستنی ئەھلی بێ ئاگایی و لاوازەکانی پیاو و ژن و منداڵان هەڵینەوەشێنێتەوە بۆ بڵاوکەرەوەکەی؛ تا پێی گومڕا ببن و توشی فیتنە بن یان گومان بکەن لە اللە و سیفاتەکانی. کەمتەرخەمیشمان لە ئەوە و ئیسلام نەکردووە وەکو دڵسۆزی بۆتان ئەگەر قبوڵی بکەن، ھەر کەسیش قبوڵی نەکات ئەوا با ئامۆژگاری خۆی و کەس و کار و براکانی لە ئەھلی ئیسلام بکا، وە نیشانی ئەو زانایانەی بدات کە ماونەتەوە لە ئەھلی حیجاز و عێراق وە ئەوانەی ماونەتەوە لە زانایانی خۆراسان، تاکو لە لای ئەو دڵسۆزی و ئامۆژگاریەکەمان جێگیر بێت، لەگەڵ خیانەتی ئەو ڕەخنەگرە بەرامبەر ئیسلام و ئەھلەکەی، چونکە ئەو پیسترین داھێنانی کرد و نەناسراوترین مونکەری ھێنا، وە ئەمین نیم لەو کەسانەی کە ئەم لە ناویاندا ئەو شتانەی داھێناوە و چاویان لێی نوقاندووە و ئینکاریان لێ نەکردووە بە جدی، کەوا اللە تعالی توشی سزایەکیان نەکا لە لایەن خۆیەوە یان شێوەیان ناشرین بکا یاخود بیانخاتە ناخی زەویەوە یان فڕێیان بدا، چونکە ئەو مەترسیەی تێیدایە گەورەترە لەوەی عەوام بۆی دەچێ، لەبەر ئەوەی رسول اللە ﷺ فەرموویەتی: (لە ئوممەتەکەمدا شێوە ناشرین کردنێك دەبێ، ئەوەش لە ناو قەدەری و زندیقەکاندا دەبێ).

٢٢٢- ابن عمر رضي اللە عنھما فەرمووی: گوێم لە رسول اللە ﷺ فەرمووی: (لە ئوممەتەکەمدا شێوە ناشرین کردنێك دەبێ، ئەوەش لە ناو قەدەری و زندیقەکاندا دەبێ).

جەھمیەتیش لامان دەروازەیەکی گەورەیە لە زندیقیەت، ئەھلەکەی داوای تەوبەیان لێ دەکرێ، ئەگەر تەوبەیان کرد باشە ئەگەر نا لە ملیان دەدرێ، وە لە پێشینەی ئەم کتێبەماندا کوشتنیانمان گێڕایەوە، تەنانەت عمر بن عبدالعزیز داواکردنی تەوبەی بینیوە لە قەدەریەکان کەواتە چۆن دەبێ بۆ جەھمی و زندیقەکان.

٢٢٣- القعنبي بۆی باسکردین لە مالك بن انس لە مامی خۆی ابو سھیل کە وتی: لەگەڵ عمر بن عبدالعزیز دەڕۆشتم پێی وتم: چی دەبینی دەربارەی ئەو قەدەریانە؟ وتم: دەبینم داوای تەوبەیان لێبکەی ئەگەر تەوبەیان کرد باشە ئەگەر نا شمشێریان نیشان بدە، عمر وتی: ئەوەش بۆچوونی منە.
القعنبي وتی: مالك وتی: ئەوە بۆچوونی منیشە.

٢٢٤- لە سعید بن الجبیر ـەوە کە جولەکە بە پێغەمبەریان ﷺ وت: نیسبەی پەروەردگارت چیە؟
اللە تعالی: ﴿قُلْ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ ـی ھەموو دابەزاند.

[واللە اعلم، پێ دەچێ مەبەستیان لە ڕەگەز بووبێت، یان ئەوەی ئایا پەروەردگارت چ جۆرێکە ئاخۆ مرۆڤە یان چی، پاك و بێگەردی بۆ اللە لەم پرسیارە]

٢٢٥- عبیداللە بن رواحة بە حسن ـی وت: پەروەردگارت وەسف دەکەی؟ وتی: بەڵێ بە بێ نمونە هێنانەوە.

٢٢٦- ابن عباس رضي اللە عنھما فەرمووی: اللە ھاوشێوەی نیە.

ئێمەش ئەوە دەڵێین کە ابن عباس وتی: اللە ھاوشێوە و لێکچووی نیە، وە ھیچ شت لەو ناچێ، و ھیچ سیفاتێك لە سیفاتەکانی ناچێ، جا ئەم وتەیەمان: ھیچ شتێك لەو ناچێ ئەوا ئەو گەورەترینی شتەکانە، و خالقی شتەکانە، وە باشترینی شتەکانە نوری ئاسمانەکان و زەویە، ھیچ شتێك ھاوشێوەی نیە مەبەستی ئەوان بریتیە لە: لە بنچینەدا ھیچ شتێك جێگیر ناکەن، ئیتر چواندنی چی؟ وە دەربارەی سیفاتەکانیشی لای ئەوان ھیچ نیە.

وە دەلالەت لەسەر بانگەشەکەی ئەوان ئەم خورافیات و مەحاڵانەیە کە بەڵگەی پێ دەھێننەوە لە بەتاڵ کردنەوەیدا، فەرمایشتی اللە ـیان وەرگرت: ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِۦ شَىْءٌ﴾ [الشوری: ١١], وەکو چەواشەکاریەك بۆ نەزانەکان تاکو لای ئەوان ڕەواج بە گومڕایی بدەن، وتەیەکی حەق کە مەبەست لێی باتڵ بوو، خۆ ئەگەر سوك و ھیچ و پوچەکان بە ھەڵە لە مەبەستیان تێگەیشتبن ئەوا فەقیھەکان بە دڵنیایی تێگەشتوون لێیان.

وانەی سەد و بیست و پێنج و کۆتایی
[کتێبی نَقضُ أَبِي سَعِیدٍ عَلَی المَرِیسِي العَنِید]

پاشان ڕەخنەگرەکە کتێبێکی تری بە دوایدا هێنا وەکو عوزر ھێنەرەوەیەك بۆ ئەو شتانەی پێشووی، وە بە ڕاستخەرەوەیەك بۆ هەندێك لە گومڕاییەکانی پێشتری، وە بە درۆخەرەوەیەکیش بۆ ھەندێکیان، دەیەوێ عوزرێك بە دەست بھێنێ لە لای خەڵکە کەم و نەزانەکان لەو کەوتن و پێ ھەڵخلیسکانانەی تێیان کەوتووە، بەوەش ھیچ عوزرێكی دەست نەکەوت، بەڵکو بەڵگە لەسەر بەڵگەی ھێنایەوە سەر خۆی، وە ئەو بەڵگەیەی کە بەڵگەی پێ ھێنایەوە لە کتێبەکەیدا گەورەترە لە تاوانەکانی.

باتڵیش بەم شێوەیەیە ھەتاکو بەڵگەی زیاتری بۆ بھێنی زیاتر خوار دەبێتەوە و ئەوەی شاردراوەتەوە زیاتر دەردەکەوێ.

جا بانگەشەی کرد کە: ھەر کەس وتی: قورئان مەخلوقە ئەوا موبتەدیعە، ھەر کەسیش وتی: مەخلوق نییە، واتە قورئان اللە ـیە ئەوا کافرە، وە ھەر کەسیش وتی: اللە نییە پێکاویەتی، پاشان ئەگەر لە دوای پێکانەکەی ئەگەر وتی مەخلوق نییە ئەوا نەزانە لە وتنی مەخلوق نییەدا، وە ئەگەر وتی: قورئان لە جەستەیەکەوە ھاتووەتە دەر ئەوا کافرە، وە ئەگەر وتی: قورئان بەشێکە لە اللە ئەوا کافرە.

وتی: قسەش بریتی نیە لە قسەکەر، وتەش بریتی نیە لە وتەبێژەکە و لە قورئان، خوێنراو و خوێنەریش ھەر یەکەو واتایەکی ھەیە.

جا بەم ڕەخنەگرە دەوترێ: بەم وتانەی کۆتاییت ھیچ عوزرێكت جێگیر نەکرد و ھیچ تەوبەیەکت نەکرد لە گومڕاییەکانت، بەڵکو بەڕاستت دانا و تەئکیدت کردەوە لەوەی مەخلوقە بە سەرلێشێواندن و چەواشەکاری، و تێکەڵ و پێکەڵی و شاردنەوە، خۆ ئەگەر لەو کەسەت شاردبێتەوە کە عەقڵی بە ھەندێك لە چەواشەکاریەکان ناشکێ ئەوا ان شاء اللە دەیگێڕینەوە بۆ بە ئاگابوون.

سەبارەت بەم وتەیەت: قسە بریتی نیە لە قسەکەر، و وتە بریتی نیە لە وتەبێژ، ئەوا ھیچ عەرەبی و ئەعجەمیەك گومانی لەوە نیە کە قسە و وتە لە قسەکەر و وتەبێژەوە دەردەچن لە خودی خۆیانەوە بە یەکسانی.

سەبارەت بەم قسەیەشت: ھەر کەس لافی ئەوەی لێدا قورئان غەیری اللە ـیە ئەوا پێکاویەتی، ئەمە لە تۆوە تەئکید و بەڕاست دانانی ئەوەیە کە مەخلوقە، چونکە ھەموو شتێك لە غەیری اللە لە بانگەشەی تۆ و بانگەشەی ئێمەش مەخلوقە.

پاشان جارێکی تر تەئکیدت کردەوە: ھەر کەس وتی: مەخلوق نیە ئەوا نەزانە، وە جارێکی تر وتت: کوفری کردووە، دەی چ تەئکید کردنەوەیەك بۆ مەخلوق لەمە زیاترە؟ پاشان یاریت بە ھەندێك لە قسەکانت کرد: ھەر کەس وتی: مەخلوقە ئەوا موبتەدیعە، وەکو شاردنەوە و چەواشەکاریەك بۆ سەر ئەوانەی کە نازانن ئەمەت وت، چونکە ئەگەر ھەر کەس بڵێ: مەخلوق نییە ئەوا نەزانێکی کافر بێت، ئەو کات ھەر کەسیش بڵێ: مەخلوقە لای تۆ زانایەکی ئیماندارە.

بۆیە وتنی موبتەدیعە لە مەزھەبی تۆدا قیاس ناکرێ، تەنھا ئەوە نەبێ کە تۆ دەتەوێ ئەو نەزانانەی چوار دەورتی پێ ڕازی بکەی.

ھەروەھا وتەی: ھەر کەس لافی ئەوەی لێدا کە لە جەستەیەکەوە دەرچووە کافرە، ئەوا بەم شێوەیە ناوترێ، وە نابینم کەسێك دانی پێدا بنێ بەو شێوەیەی کە تۆ بانگەشەت کرد، جگە لەوەش ئێمە گومانمان نیە لەوەی کە لە اللە تعالی ـوە دەرچووە و لە کەسی تر دەرنەچووە.

وە باسکردنی جەستە و دەم و زمان خورافیات و فزوڵیەتە لە ئێمە ھەڵگیراوە، داوامان لێ نەکراوە لە دینەکەمان، کەسیش گومانی لەوە نیە کە قسە لە قسەکەرەوە دەردەچێ.

سەبارەت بەم قسەیەشت: قورئان بەشێکە لە ئەو، ئەمەشیان لەو فزوڵیەتەیە، کەسیشمان نەدیوە وەسفی بکا بە بەش و پارچە، بەرز و بڵندە لەم وەسفە، قسەش سیفەتی قسەکەرە لە سیفاتی ڕووخسار و دەست، و بیستن و بینین ناچێ، وە قسە لە خالق و مەخلوقیشدا لە باقی سیفاتەکانی تر ناچن.
لە پێشینەی ئەم کتێبەماندا تەفسیرێکمان بۆ کردی کە شیفای تێدایە ان شاء اللە.

وە سەبارەت بەم قسەیەت: ئەگەر وتیان: قورئان بریتیە لە اللە؛ ئەوا ئێمە ناڵێین: بریتیە لە اللە وەکو ئەوەی تۆ بانگەشەت کرد، چونکە مەحاڵ دەبێ، وە ناشڵێین: غەیری اللە ـیە، چونکە پابەندمان دەکات بەوەی کە بڵێین: ھەموو شتێك لە غەیری اللە مەخلوقە، ھەروەکو ئەوەی تۆی پابەند کرد.

بەڵکو کەلامی اللە ـیە و سیفەتێکە لە سیفاتەکانی، لێیەوە دەرچووە بەو شێوەیەی کە ویستویەتی لێوەی دەرچێت، وە اللە بە کەلام و عیلم و قودرەت و دەسەڵات و ھەموو سیفاتەکانیەوە غەیری مەخلوقە، وە ئەو بە کەماڵیەوە لەسەر عەرشە.

وانەی سەد و بیست و چوار
[کتێبی نَقضُ أَبِي سَعِیدٍ عَلَی المَرِیسِي العَنِید]

٢٢٠- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (کەستان دەستنوێژ بە جوانی و بە تەواوەتی ناگرێ پاشان بێ بۆ مزگەوت و ھیچی مەبەست نەبێ جگە لە نوێژ؛ ئیللا اللە پێی خۆشحاڵ دەبێ و ڕووی تێدەکا ھەروەکو ئەوەی کەس و کاری غائب بە دەرکەوتنی غائبەکە خۆشحاڵ دەبن).

٢٢١- عبداللە بن عمرو فەرمووی: رسول اللە ﷺ فەرمووی: (نوح ﷺ بە کوڕەکەی فەرموو: وەسێتت بۆ دەکەم بە دوو شت؛ چونکە بینیم اللە و دروستکراوە چاکەکارەکانی پێی خۆشحاڵ دەبن، وە دەبینم زۆر دەچنە لای اللە: سبحان اللە و بحمدە، وە وتنی لا إلە إلا اللە، وە ئەو دوانەی کە نەھیت لێیان دەکەم بینیم اللە و دروستکراوە چاکەکارەکانی ڕقیان لێیانە: کیبر و شیرك).

وتم: یا رسول اللە ﷺ، ئایا جلێكی جوان لەبەر بکەم کیبرە؟ فەرمووی: (نەخێر، اللە جوانە و جوانی خۆش دەوێ).

وە لەم دەروازانەدا ڕیوایەتێکی زۆر ھەن نەمانھێناون، زیاتر لەوەی باسمان کرد لە ترسی درێژ بوونەوە، وە لەوەی باسمان کرد بەڵگەیەکی دیار ھەیە لەسەر ئەوەی کە ڕەخنەگرەکە چەواشەی کردووە لەو شێخانەوەی کە قسەی چەواشە و پەردەپۆشکراوی لێیان ھێناوە، وە ئەو وای دەبینێ کە دەیشارێتەوە لەو کەسەی لە واتاکەی تێناگا و نازانێ، ئێمەش بە ئاسانە کەمەکە لێی بەس دەبین تاکو دەکەوێتە دڵخۆشیە گەورەکەوە.

دواتر ئەم ڕەخنەگرە بەردەوام لە سینگیدا دەربارەی قورئان شتی دەوتەوە تا وای لێھات ئەوەی ناو سەری دەرخست، وە پەردەی شەرمی لابرد، بۆیە بە ڕاشکاوی و پاراوی دانی بەوە نا کە مەخلوقە، ھەر کەسیش بڵێ: مەخلوق نیە کافرە لە بانگەشەکەی ئەودا، ھیچ لێکدانەوەیەکی لەسەری نەھێشتەوە بۆ لێکدەرەوەیەك و ھیچ دەرخستنێکی نەھێشتەوە لەسەری بۆ دەرخەرێك، چونکە ئەگەر ھەر کەس بانگەشەی ئەوە بکا مەخلوق نییە کافربێ لە لای، ئەوا ئەو کەسەی بانگەشە بکا کە مەخلوقە ئیماندارێکی موەفەق و ڕێنمونیکارە و شوێنکەوتەی حەقە.

بۆیە کاتێك کە مەبەستەکەی بۆ خەڵکی ئاشکرا دەکەین وە تەعبیرەکەی خۆی شاهێدی لەسەر دەدا، ئەوا لە دەستی دەکەوێت و قەڵغانەکەشی دەشکێ، بانگەشەی ئەوە دەکا کە لە تەکفیر کردن مەبەستی ئەوانە بوو کە لە کەلامی اللە ـدا بیر لە دەمێك و زمانێك دەکەنەوە نەك لە غەیری خۆیان، پرسیاریان لێ دەکرێ دەربارەی کەلام، ئەگەر بانگەشەی دەم و زمانێكیان کرد ئەوا کوفرە گومانی تێدانیە، ئەگەریش خۆیان گرتەوە لە وەڵامدانەوەی ئەوا بەو خۆگرتنەوەیەیان بانگەشەی دەمێك و زمانێكیان کردووە؛ ئەمە نەزانیەکە و عوزریان پێ نادرێ تێیدا.

جا بەم ڕەخنەگرە دەوترێ کە بەڵگە بە مەحاڵێك لە گومڕایی دێنێتەوە: قسەیەكت لێ ھاتە دەر بە بێ تەفسیر، وە بە بێ بوونی ئەو کەسەش بانگەشەی دەم و زمانێكی لەسەر دەکەی، ئاخۆ دەتوانی ئاماژە بە یەکێك لە دروستکراوەکانی اللە بکەی کە بەو شێوەیە بیر بکاتەوە؟ بۆیە دەستگرتنت بەم تەفسیرەوە لەمڕۆدا ڕاشکاویەك و عوزرێکە بۆت لای نەزانەکان، تاکو لە مەبەستەکەت تێنەگەن.

خۆ ئەگەر ئەھلی نەزانی بە ھەڵە لە مەبەستت تێبگەن ئەوا ئێمە بە دڵنیاییەوە لێی دەگەین، ئەگەریش ئەم لێکدانەوەیە دروست بێ بۆت ئەوا بۆ ھەموو زندیق و جەھمیەك دروستە کە بڵێ: ھەر کەس بانگەشەی ئەوە بکا قورئان کەلامی اللە ـیە ئەوا کافرە.

جا کە لۆمە کرا و وەستێنرا دەڵێ: من مەبەستم لە کوفر ئەوانە بووە کە بانگەشەی دەم و زمانێكی پێ دەکەن، ناشتوانێ ئاماژە بە ھیچ کەس لە نەوەکانی ئادەم بکا بەوەی کە وای وتبێ.

بۆیە ڕەخنەگرەکە بەم عوزر ھێنانەوەیەی لای خەڵکی ھیچ عوزرێکی دەست ناکەوێ، بەڵکو ئەوەی تەفسیری کرد بەڕاستی خستەوە سەر خۆی، وە لەوە تەئکیدی کردەوە کە کەلامێکی مەخلوقە، چونکە وتی: لەو کەسە دەپرسرێ کە وتویەتی کەلامی اللە مەخلوق نییە، ئەگەر بانگەشەی دەم و زمانێكیان کرد ئەوا کوفریان کردووە، وە ئەگەر خۆیان گرتەوە لە وەڵامدانەوە ئەوا نەزان بوونە و عوزریشیان پێ نادرێ، چونکە کەلام لە بانگەشەکەیدا ھیچ واتایەك ھەڵناگرێ جگە لە دەم و زمان و دەرچوون لە ناخێکەوە، ھەر کەس لەمە تێنەگا ئەوا لای ڕەخنەگرەکە نەزانە.

جا ئەگەر بەو شێوەیە بێ کە ئەو بانگەشەی کرد ئەوا کەلامی بەشەرە و بە لافی ئەو دەرنەچووە ئیللا لە ناخ و زمان و دەمێکی مەخلوقەوە نەبێ، اللە بەرز و بڵند و گەورەیە لەم وەسفە چونکە ئەوە کەلامی پاشای گەورەیە، ڕۆحی ئەمین [واتە جبریل] پێی دابەزیوەتە سەر باشترینی مرۆڤەکان صەڵاوات و سەلامی اللە لەسەریان بێ بە ئەندازە ئەوانەی ڕۆشتون و ماونەتەوە، وە بە هێندەی خۆڵ و لم و گەڵای دارەکانیش.

وانەی سەد و بیست و سێ
[کتێبی نَقضُ أَبِي سَعِیدٍ عَلَی المَرِیسِي العَنِید]

وە پێمان گەیشتووە کە ھەندێك لە ھاوەڵانی المریسي پێیان وتووە: چی دەکەی لەم سەنەدە باشانەی کە ئەوان بەڵگەیان پێ دەھێننەوە لەسەرمان بۆ ڕەتدانەوەی مەزھەبەکەمان، کە ناتوانرێن بە درۆ بخرێنەوە؟ وەکو : سفیان لە منصور لە الزھري، وە الزھري لە سالم، وە أیوب و ابن عون لە ابن سیرین، وە عمرو بن دینار لە جابر لە پێغەمبەرەوە ﷺ، وە ھاوشێوەکانیان؟

المریسي وتی: ڕەتی مەکەنەوە چونکە ناشرین دەکرێن، بەڵکو بە لێکدانەوە سەریان لێتێك بدەن ئەو کات بە نەرم و نیانی ڕەتی دەکەنەوە چونکە ناتوانن بە توندی ڕەتی بکەنەوە، ھەروەكو چۆن ئەم ڕەخنەگرەش ھەمان شتی کرد.

وە ھەندێك لەوانەی گێڕدراونەتەوە بۆی باس دەکەین لەم دەروازانەی وەکو خۆشەویستی و بوغز و تووڕەیی و ڕق و کینە و ھاوشێوەکانی.

٢٠٧- پێغەمبەر ﷺ فەرمووی: (ھەر کەس گەیشتنی بە اللە پێ خۆش بێ ئەوا اللە گەیشتنی بەو پێ خۆشە، وە ھەر کەس گەیشتنی بە اللە ڕق لێبێ ئەوا اللە گەیشتنی بەو ڕق لێیە).

رسول اللە ﷺ ھەردوو ڕقەکەی لە خالق و مەخلوقەوە بەیەکەوە باس کرد.

٢٠٨- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (ھەر کەس گەیشتنی بە اللە پێ خۆش بێ ئەوا اللە گەیشتنی بەو پێ خۆشە، وە ھەر کەس گەیشتنی بە اللە ڕق لێبێ ئەوا اللە گەیشتنی بەو ڕق لێیە، مردنیش لە پێش گەیشتنەوەیە بە اللە).

٢٠٩- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (ئەگەر اللە بەندەیەکی خۆش بوێ بانگی جبریل دەکا، دەفەرموێ: من فڵانم خۆش دەوێ ئێوەش خۆشتان بوێ، بۆیە ئەھلی ئاسمان خۆشیان دەوێ، فەرمووی: پاشان قبوڵی لەسەر زەوی بۆ دادەنرێ، وە کاتێك ڕقی لە بەندەیەکی بێت بانگی جبریل دەکا، دەفەرموێ: من ڕقم لە فڵانە ئێوەش ڕقتان لێی بێ، بۆیە ئەھلی ئاسمان ڕقیان لێی دەبێ، وە ڕقی بۆ دادەنرێ لەسەر زەوی).

٢١٠- سفیان وتی: اللە بەندەیەکی خۆش نەویستووە دواتر ڕقی لێبێ، وە بەندەیەکی ڕق لێنەبووە دواتر خۆشی ویستبێ، وە پیاو ھەیە بت دەپەرستێ و بەندەی اللە ـشە.

[واللە اعلم، دیارە مەبەستی ئەوەیە لەوانەیە پیاوێك کافریش بێ بەڵام اللە خۆشی بوێ و دواتر ھیدایەتی بدا].

٢١١- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (بوغزاوترین پیاو لای اللە ئەوەیە کە توندترین مشتومڕ دەکا).

٢١٢- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (اللە ڕقی لەو زمان پاراوانەیە لە پیاوان کە زمانی دەھێنێ و دەبا وەکو چۆن مانگا زمانی دەھێنێ و دەبا).

٢١٣- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (بە دووڕوو مەڵێن: گەورەمان، چونکە ئەگەر ئەو گەورەتان بێت ئەوا پەروەردگارتان توڕە کردووە).

٢١٤- لە عبداللە بن عمرو، لە پێغەمبەرەوە ﷺ کە پیاوێك پێی وت: یا رسول اللە ﷺ کام ھیجرەت و جێھێشتنە باشترینە؟ فەرمووی: (ئەوە جێ بھێڵی کە پەروەردگارت ڕقی لێیەتی).

٢١٥- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (پەروەردگارمان سەری سوڕما لە دوو پیاو: پیاوێکیان دەرچووە لە جێگا و جلی خەوەکەی لە نێوان خاو و خێزانیدا بۆ نوێژکردن، وە پیاوێك جەنگاوە لە پێناو اللە وە بەزێنراوە، زانیویشیەتی کە چی لەسەرە ئەگەر ھەڵبێ وە توانای گەڕانەوەشی نەماوە جا دەگەڕێتەوە ھەتاکو خوێنی دەڕێژرێ).

٢١٦- پێغەمبەر ﷺ فەرمووی: (پەروەردگارمان سەری سوڕما لە کەسانێك کە بە کۆت و زنجیرەوە ھێنران تا دەیانخاتە بەھەشتەوە).

٢١٧- لە علي بن ربیعة ـوە کە لە دوای علي ـەوە سوار بووبوو، علي رضي اللە عنە فەرمووی: لە دوای پێغەمبەرەوە ﷺ سوار بووبووم فەرمووی: (پەروەردگارمان سەری سوڕما لە بەندەیەك کە وتی: سبحانك لا إلە إلا أنت، إني قد ظلمت نفسي فاغفر لي إنە لا یغفر الذنوب إلا أنت).

٢١٨- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (چی دەڵێن دەربارەی دڵخۆشی پیاوێك کە وڵاخەکەی لە دەستی ڕایکردووە و جڵەوەکەی دەخشێ بە زەویەکی وشکدا کە ھیچ خواردن وخواردنەوەیەکی لەسەر نیە و خواردن و خواردنەوەکەشی لەسەر پشتی وڵاخەکەیە، جا بە دوای دەگەڕێ ھەتاکو ماندوو دەبێ پاشان بەلای لقی درەختێکدا تێپەڕ دەبێ، جڵەوی وڵاخەکەی بە لقەکەوە گیر بووە ئەمیش بەو شێوەیە دەیدۆزێتەوە؟)وتمان: زۆرە یا رسول اللە [واتە دڵخۆشیەکەی], فەرمووی: (واللە اللە بە تەوبەی یەکێكتان زۆر لەوە خۆشحاڵترە کە دەکەوێتە لای حوشترەکەی لە زەویەکی وشکدا).

٢١٩- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (اللە تبارك و تعالی بە تەوبەکردنی یەکێکتان خۆشحاڵترە لە پیاوێك کە لە زەویەکی وشك بوودایە، وە وڵاخەکەی لەگەڵ بووە کە توێشوو و سامانەکەی لەسەر بووە، دواتر پاڵی داوەتەوە بە وڵاخەکەیەوە چاوی بەسەریدا زاڵ بووە و خەوتووە، پاشان کە ھەستاوە وڵاخەکەی ڕۆشتووە، ھەڵدەستێتە سەر پێ ھیچ نابینێ و دادەنەوێت ھیچ نابینێ، پاشان دەڵێ: دەگەڕێمەوە بۆ ئەو شوێنەی کە لێی خەوتم تاکو دەمرم، فەرمووی: دەگەڕێتەوە و دووبارە چاوی بەسەریدا زاڵ دەبێ و دەخەوێتەوە، پاشان ھەڵدەستێ و وڵاخەکەی بەسەر سەریەوەیە, پێغەمبەر ﷺ فەرمووی: اللە بە تەوبەی یەکێکتان خۆشحاڵترە لە خاوەنی ئەو وڵاخە کاتێك دەیدۆزێتەوە).

وانەی سەد و بیست و دوو
[کتێبی نَقضُ أَبِي سَعِیدٍ عَلَی المَرِیسِي العَنِید]

جا بەم مولحیدانە بە ئایەتەکانی اللە و بەم بە درۆخەرەوانەی سیفاتەکانی دەوترێ: ھیچ بانگەوازێكمان نەدیوە بەتاڵتر و دوورتر بێ لە زمانی عەرەبی و ئەعجەمی ڕاستەوە وەك لەم بانگەوازەی ئێوە، لە بانگەوازەکەتاندا: ئەگەر دۆستە ئیماندارەکانی اللە لە پێغەمبەر و نێردراوەکانی و باقی دۆستانی لە نەنگی و سەختی و کەمی خواردن و خواردنەوەدا بن وە لە ترس و بەڵادا بن ئەوا لە بانگەوازەکەی ئێوەدا ئەوان لە ڕق و تووڕەیی و سزای اللە ـدان، وە ئەگەر کافر لە دەوڵەمەندی و ئارامی و ئاسایش و پاراستندا بێ و دونیاکەی بە ڕوویدا بکرێتەوە لە خواردنی حەرام و خواردنەوەی سەرخۆشکەر ئەوا لە ڕەزامەندی و خۆشەویستی اللە ـدان.

ھیچ لێکدانەوەیەکمان نەدیوە دوورتر بێ لە حەقەوە وەك لەم لێکدانەوەیەی ئێوە!

پاشان ڕەخنەگرەکە دژی شتانێكی تر لە سیفاتەکانی اللە تعالی وەستایەوە کە باسکراون لە کتێبی اللە، وە دەمەقاڵێی کرد لەو ئایەتانەی کە باسی کردوون تاکو خەڵکی پێ تووشی ھەڵە بکا لە تەفسیرکردنیان، لەوانەی کە باسی کرد: خۆشەویستی و بوغز، توڕەیی، ڕەزامەندی و خۆشحاڵی، ڕق، و سەرسوڕمان، بوغز و تووڕەیی، ئیرادە و ویست، تاکو ئەو شتانەی بۆ داخڵ بکا کە سەر لە خەڵکی تێك دەدەن ھەروەکو ئەوەی کە داخڵی ئەو شتانەی کرد کە باسمان کرد لێیەوە، تەنھا ئەوە نەبێ کە خۆی گرتەوە لە قسەکردن دەربارەیان دوای ئەوەی تێکەڵی ئەوانەی کردن، جا کە ڕەخنەگرەکە خۆی گرتەوە لە قسەکردن تێیدا، ئێمەش خۆمان گرتەوە لە وەڵامدانەوەی، وە ئەوەمان گێڕایەوە کە گێڕدراوەتەوە لە رسول اللە ـوە ﷺ کە ھیچ لەو سەر لێ تێکدانانەی ھەڵناگرێ، ئێمەش سکاڵا بۆ لای اللە دەبەین لە کەسانێك کە ئەمە بۆچوونیان بێت دەربارەی خالقەکەمان و مەزھەبیان بێ دەربارە خواکەمان.

لە پاڵ ئەوەدا اللە عز و جل، لە بەشە موحکەمەکەی کتێبەکەیدا بە ڕاستی داناون پێش ئەوەی بەتاڵ کەرەوەکان نەفی بکەن، وە بانگەشەکەیانی بە درۆ خستۆتەوە پێش ئەوەی ئەوان بانگەشەی بۆ بکەن، وە بەوە عەیبداری کردوون پێش ئەوەی ئەوان باسی بکەن، پاشان پێغەمبەر و ھاوەڵە ھەڵبژێردراوەکەشی ﷺ ھەمان شتی کردووە, جا دەوڵەمەند و بێ پێویست بووین بەوەی کە اللە لە کتێبەکەیدا باسی کردووە و نوسیویەتی وە بەوەش کە پێغەمبەرەکەی ﷺ ڕایگەیاندووە و کردویەتی بە سوننەت وە دووبارە و چەند بارە باسی کردوونەتەوە، کەواتە کێ گرنگی بە گومڕایی ئەوان دەدا لە دوای فەرمایشتی اللە تعالی: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلَّذِينَ يُقَٰتِلُونَ فِى سَبِيلِهِۦ صَفًّا﴾ [الصف: ٤]، یان فەرمایشتی: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلْمُتَطَهِّرِينَ﴾ [البقرة: ٢٢٢] ﴿فَسَوْفَ يَأْتِى ٱللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُۥٓ﴾ [المائدة: ٥٤]، نێوان ھەردوو خۆشەویستیەکەی کۆکردەوە، خۆشەویستی خالق و خۆشەویستی مەخلوق، ھەردووکیان ھاوتای یەکتر.

پاشان جیاکاری کرد لە نێوان ئەوەی خۆشی دەوێ و ئەوەی خۆشی ناوێ، تاکو دروستکراوەکانی بزانن کە پێچەوانەن و ڕێك ناوکەن، فەرمووی: ﴿لَّا يُحِبُّ ٱللَّهُ ٱلْجَهْرَ بِٱلسُّوٓءِ مِنَ ٱلْقَوْلِ﴾ [النساء: ١٤٨]، وە ﴿إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلْمُسْرِفِينَ﴾ [الأنعام: ١٤١]، وە فەرمووی: ﴿لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنفُسُهُمْ أَن سَخِطَ ٱللَّهُ عَلَيْهِمْ﴾ [المائدة: ٨٠]، پاشان جیاکاری کرد لە نێوان ڕقی خۆی و ئەوەی کە بەندەکانی بە ڕقی دەکەن، فەرمووی: ﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمُ ٱتَّبَعُواْ مَآ أَسْخَطَ ٱللَّهَ وَكَرِهُواْ رِضْوَٰنَهُۥ﴾ [محمد: ٢٨]، وە فەرمووی: ﴿وَغَضِبَ ٱللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ﴾ [الفتح: ٦].

پاشان باسی ئەوەی کرد کە دروستکراوەکانی توڕەی دەکەن، فەرمووی: ﴿فَلَمَّآ ءَاسَفُونَا ٱنتَقَمْنَا مِنْهُمْ﴾ [الزخرف: ٥٥] دەفەرموێ: توڕەیان کردین، باسی ئەوەی کرد کە توڕە دەبێ و توڕەش دەکا، وە فەرمووی: ﴿رَّضِىَ ٱللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ﴾ [التوبة: ١٠٠]، ﴿وَلَٰكِن كَرِهَ ٱللَّهُ ٱنۢبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ﴾ [التوبة: ٤٦].

ئەمەش بریتیە لەو بەشەی کتێبی اللە کە ھاتوەتە گۆ کە بە ڕووکەشی دابەزنێراوەکە دەوڵەمەند دەبی لە تەفسیر، وە عەوام و تایبەتیش دەیزانن جگە لەو مولحیدانە بە ئایەتەکانی اللە کە لاوازەکانیان پێ سەر لێتێکداوە.

وتیان: دان بە ھەموویان دەنێین، چونکە باسکراون لە قورئان و ناکرێ ڕەت بکرێنەوە، تەنھا ئەوە نەبێ کە ئێمە ناڵێین: خۆشی دەوێ و ڕازی دەبێ، وە توڕە دەبێ و ڕقی لێدەبێ، وە لە نەفسیدا کینەی دەبێ، وە ئەم سیفاتانەش لە زاتی ئەو بە پێچەوانەی واتاکانیانەوە؛ بەڵکو تەفسیری خۆشەویستی و ڕەزامەندیەکەی بە لافی ئەوان بریتیە لە: ئەوەی توشی خەڵکی دەبێ لە پاراستن و سەلامەتی و دەوڵەمەندی و سەکینەت و ئارامی و ھێمنی، وە توڕەیی و ڕقەکەی بە لافی ئەوان بریتیە لە: ئەوەی تێی دەکەون لە بەڵا و ھەلاکەت و نەنگی و سەختی.

جا نیشانەی توڕەیی و ڕەزامەندی و ڕقەکەی لای ئەوان بریتیە لەو ھەڵگەڕانەوانەی بەسەر خەڵکیدا دێت لەم حاڵەتانە و ھاوشێوەکانی، نەك ئەوەی اللە خۆشەویستی هەبێ و کینەی ھەبێ و ڕازی ببێ و توڕە ببێ لە حاڵەتێکەوە بۆ حاڵەتێك لە نەفسی خۆیدا.

وانەی سەد و بیست و یەك
[کتێبی نَقضُ أَبِي سَعِیدٍ عَلَی المَرِیسِي العَنِید]

تەنھا ئەوە نەبێ ئێمە دەڵێین: حوکم بە نامۆترین نادرێ بەسەر زاڵتریندا لە کەلامی عەرەبدا، بەڵکو واتاکەی دەبەینە سەر زاڵترینەکە، ھەتا ئەو کاتەی کە بەڵگەیەك دەھێنن کە مەبەستی نامۆکە بووبێت، ئەمەش ئەو مەزھەبەیە کە نزیکترە لە عەدل و ئینصافەوە، نەك ئەوەی ڕەخنە لە سیفاتەکانی اللە بگیرێ کە ناسراو و قبوڵ کراون لای ئەھلی بەرچاوڕوونی دواتر واتاکانیان بە عیللەتی مەجازەکان ببرێ بەرەو شتێکی نەناسراوتر، وە ڕەت بکرێتەوە بۆ اللە بە بەڵگەی جێگیر نەبوو وە بەوەی کە ناڕێکترە، وە بە ھەمان شێوە ڕووکەشی قورئان و ھەموو دەربڕینی ڕیوایەتەکان واتاکانیان بەرەو گشتی دەبرێن ھەتاوەکو لێکدەرەوەیەك دێت بە بەڵگەیەکی ڕوون کە مەبەستی لە تایبەت بووبێ؛ چونکە اللە تعالی فەرموویەتی: ﴿بِلِسَانٍ عَرَبِىٍّ مُّبِينٍ ﴾ [الشعراء: ١٩٥]، جا جێگیرترینیان لای زانایان بریتیە لە: گشتی ترین و فراوانترین لای عەرەب، بۆیە ھەر کەس تایبەت بکاتە ناوی لە سەروی گشتیەوە، ئەوا ئەو کەسە یەکێکە لەوانەی کە شوێنی موتەشابیھەکان دەکەون بە مەبەستی فیتنە و گێرە شێوێنی و بە مەبەستی لێکدانەوەیان [بە ئارەزووی خۆیان]، وە ئەو کەسە لەمەدا لەو کەسانەیە کە شوێنی ڕێبازی ئیمانداران ناکەون.

[موتەشابیھەکان ئەو ئایەتانەن کە بە خودی دەربڕینەکە تەفسیرەکەیان دەرناکەوێ و بە ڕووکەش تەفسیر ناکرێن,مەبەستی ئیمام لێرەدا ئەوەیە کە ئایەت و فەرموودەکان بە پێی ڕووکەش تەفسیر دەکرێن چونکە اللە تعالی ئەم وەحیەی بە زمانێکی عەرەبی ڕوون دابەزاندووە، هەتاکو بەڵگەیەکی گێردراوە لە پێغەمبەر ﷺ و هاوەڵانی نەبێ کە مەبەستی ئایەتەکە یان فەرموودەکە شتێکی تایبەت بووە نەك عام ئەوا هەر عامەکە وەردەگیرێ و بە ڕووکەشەکەی تەفسیر دەکرێ، واللە اعلم].

جا مەبەستی جەھم لەم وتەیەی: اللە وەسف ناکرێ بە جێناو. دەڵێ: اللە وەسف ناکرێ بە عیلمی پێشینە لە نەفسیدا، اللە بەوە درۆی دەخاتەوە پاشان پێغەمبەرەکەشی کاتێك دەفەرموێ: (عیلمی اللە لە دروستکراوەکانیدا پێش کەوتووە، بۆیە ئەوان بەرەو ئەوە دەچن).

٢٠٣- ئەمە نعیم بن حماد بۆی باسکردین، لە عبدالعزیز بن ابو حازم لە العلاء بن عبدالرحمن الحرقي لە باوکیەوە لە ابو ھریرة لە پێغەمبەرەوە ﷺ.

٢٠٤- رسول اللە ﷺ دەیفەرموو: (قەڵەم وشك بۆوە لەسەر عیلمی اللە).

٢٠٥- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (یەکەم شت کە اللە دروستی کرد قەڵەم بوو، دواتر فەرمانی پێکرد ئەویش ھەموو ئەو شتانەی نوسی کە ڕوودەدەن).

ئاخۆ قەڵەمەکە کاریکرد مەگەر بە عیلمی پێشینەی اللە لە نەفسی خۆیدا پێش سەرھەڵدانی دروستکراوەکان و کردەوەکانیان؟ واللە قەڵەمەکە کاری نەکرد ھەتاکو اللە بە عیلمی خۆی نەیخستە کارکردن و فێری کرد کە ئەو شتانە بنوسێ کە ڕوودەدەن پێش ئەوەی ڕووبدەن.

وە رسول اللە ﷺ فەرمووی: (اللە قەدەری ئەھلی ئاسمانەکان و زەوی نوسی پەنجا ھەزار ساڵ پێش ئەوەی دروستیان بکا).

دەی ئایا هەر بەوە نەینوسی کە دەیزانی؟ کەواتە مەبەست لە نوسین چیە ئەگەر پێشتر نەیزانیبێ لە بانگەشەکەی ئەواندا؟

٢٠٦- رسول اللە ﷺ فەرمووی: (اللە قەدەری ھەموو شتێکی نوسی پێش ئەوەی ئاسمانەکان و زەوی دروست بکا بە پەنجا ھەزار ساڵ).

فەرموودەکانیش لە رسول اللە ـوە ﷺ دەربارەی ئیمان ھێنان بە عیلمی پێشینەی اللە تعالی زۆرن درێژ دەبێتەوە ئەگەر باسیان بکەین، ئەوەشی باسمان کرد ئەو شتانەی تێدایە کە بانگەوازەکەی جەھم بەتاڵ دەکاتەوە دەربارەی ئەو سەر لێتێکدانەی کە بیری لێکردبۆوە دەربارەی جێناوی اللە.

وانەی سەد و بیست
[کتێبی نَقضُ أَبِي سَعِیدٍ عَلَی المَرِیسِي العَنِید]