عبدالله شهبازی

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۹

در روزهای بعد، بختیار زمام قدرت را به دست گرفت، هویزر به ایران رفت، و شاه اعلام کرد که در ۱۶ ژانویه [سه‌شنبه، ۲۶ دی ۱۳۵۷] ایران را ترک می‌کند. به زودی روشن شد که جلسه ۳ ژانویه شورای امنیت ملی همه اختلافات درون دولت را حل نکرده است. در ماه ژانویه در حالی که هادینگ کارتر [مسئول روابط عمومی] وزارت امور خارجه می‌گفت «ما به حمایت از شاه ادامه می‌دهیم»، سه موضوع تفرقه‌انگیز مانع از تلاش دولت برای مدیریت بحران در ایران می‌شد.

اول، سالیوان همچنان بر واشنگتن فشار می‌آورد که گفتگو با خمینی را آغاز کند. ونس از نظر سالیوان حمایت می‌کرد ولی برژینسکی به کارتر هشدار داد که این گام می‌تواند دولت بختیار را تضعیف کند. کارتر ابتدا نظر برژینسکی را پذیرفت ولی در نیمه ژانویه به سفارت آمریکا در پاریس اجازه داد تا گفتگوی غیرمستقیم را با خمینی آغاز کند. این مذاکرات به توافق نینجامید. سالیوان به تصمیم کارتر با انتقاد آشکار واکنش نشان داد. این امر کارتر را متحیر کرد که آیا سالیوان از دولت بختیار به اندازه کافی حمایت می‌کند یا خیر. حتی به واشنگتن گزارش شد که هم‌اکنون سالیوان تماس با دستیاران خمینی را، بدون تصویب کارتر، آغاز کرده است. ابتدا کارتر به اخراج سالیوان فکر کرد ولی ونس توانست او را قانع کند که نتیجه این کار فقط تضعیف نفوذ آمریکا در ایران است.

دوم، نگاه برژینسکی و شلزینگر به مأموریت هویزر متفاوت بود با نگاه سایر مشاوران کارتر. از آنجا که ناآرامی‌ها در ایران تشدید می‌شد، برژینسکی معتقد بود زمان آن فرارسیده تا دستورالعمل سوم هویزر اجرا شود: اعاده نظم از طریق نیروی نظامی. زمانی که شایعاتی شنیده شد که گویا برخی ژنرال‌ها می‌خواهند به زور مانع عزیمت شاه شوند، برژینسکی بر کارتر فشار آورد تا دستورالعمل نهایی [اقدام نظامی] را اجرا کند ولی کارتر اقدام نکرد. او در ۱۸ ژانویه [۲۸ دی ۱۳۵۷] با ارسال یادداشت خصوصی مفصلی به کارتر آخرین تلاش خود را به کار برد. کارتر مجدداً امتناع کرد. مانند اقدامات خودسرانه سالیوان، پافشاری برژینسکی بر کودتای نظامی در ایران اعتماد رئیس‌جمهور به او را کاهش داد. برژینسکی می‌نویسد: «این سوءظن که من در حال تحریک برای کودتا هستم... اعتبار مرا نزد رئیس جمهور کاهش داد که حمایت مرا از کودتا از نظر اخلاقی دردسرساز و نیز آزاردهنده می‌دید.»

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۷

در این زمان برژینسکی تلاش خود را ادامه داد تا ارزیابی خوش‌بینانه‌تری از وضع شاه در ایران به کارتر ارائه دهد. بنظر می‌رسید برژینسکی در حال ترغیب شاه است تا از گزینه «مشت آهنین» استفاده کند. در همین اثنا، سالیوان روزبروز از عدم تمایل دولت کارتر (بخوانید برژینسکی) برای خارج کردن شاه از ایران نومید می‌شد. او در گفتگویی با نیوسام در خط امن تلفنی، در حالی که کاملاً مطمئن بود اپراتورهای کاخ سفید آن را می‌شنوند، گفت: "لعنتی، آیا برای انتقال پیام باید با لهستانی صحبت کنی؟"

در ۳ ژانویه [چهارشنبه، ۱۳ دی ۱۳۵۷] جلسه شورای امنیت ملی با حضور کلیه اعضا به بررسی پرسش‌های سالیوان پرداخت. کارتر از مشاورانش پرسید که آیا باید به شاه بگوید ایران را ترک کند؟ نظر ونس موافق بود. از نظر او، اکنون ایالات متحده باید به تحکیم دولت بختیار یاری رساند و از شاه بخواهد که خود را کنار بکشد، و مسلماً نباید در ارتش این احساس پدید آید که با نظر مساعد آمریکا می‌تواند به کودتای نظامی دست زند. برژینسکی، برعکس، معتقد بود که ایالات متحده نباید از شاه بخواهد ایران را ترک کند.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۸

کارتر گفت که نحوه درخواست باید بگونه‌ای باشد که ایالات متحده با تصمیمی که شاه شخصاً اتخاذ کرده موافق است. برژینسکی گفت چنین بیانیه‌ای ممکن است برای ایرانیان خیلی باورکردنی نباشد بویژه کسانی که روی حمایت آمریکا حساب می‌کنند. بهرروی، کارتر تصمیم خود را گرفت: اگر شاه ایران را ترک کند دولت بختیار ممکن است شانس بیشتری داشته باشد، برغم اینکه سالیوان هشدار داده بود نیروهای خمینی از بختیار حمایت نمی‌کنند.

سپس، مقام وزارت دفاع حاضر در جلسه (چارلز دانکن) پیشنهاد کرد که ایالات متحده یک مقام بلندپایه نظامی به تهران بفرستد تا حمایت ارتش ایران را تأمین کند. برژینسکی از این اقدام حمایت کرد. توافق شد که ژنرال رابرت هویزر (قائم‌مقام آلکساندر هیگ، فرمانده آمریکایی ناتو) به این سفر برود. دستورات او در سه محور بود: اول، مطمئن شود که ارتش از دولت بختیار حمایت خواهد کرد؛ دوم، مطمئن شود که ارتش متحد باقی می‌ماند؛ و بالاخره، در صورتی که دولت غیرنظامی فروپاشید و بی‌نظمی گسترده پدید آمد، برای اعاده نظم به ارتش کمک کند.

[تلفظ نام ژنرال فوق «هویزر» است نه آنگونه که در ایران مرسوم شده «هایزر». شهبازی]

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۰

سوم، هویزر پس از ورود به تهران کانال ارتباطی مستقلی با وزارت دفاع ایجاد کرد. تحلیل او از وقایع ایران بکلی متفاوت بود با گزارش‌های سالیوان به وزارت امور خارجه. آنگونه که هارولد براون [وزیر دفاع، در مصاحبه ۸ سپتامبر ۱۹۸۹ با موئنس] بیاد می‌آورد، «بحث مفصلی در جریان بود که چه کسی با چه کسی در تهران ارتباط داشته باشد. اعزام هویزر دو کانال ایجاد کرد: هویزر و سالیوان. من هر روز با هویزر پشت تلفن بودم و ونس با سالیوان. این دو نفر مشاوره‌های متضاد ارائه می‌دادند.» در حالی که سالیوان گزارش می‌داد که دولت بختیار کنترل را از دست داده و ارتش به سرعت در حال متلاشی شدن است، هویزر معتقد بود که ارتش هنوز متنفذ است و می‌تواند به حمایت از بختیار ادامه دهد. این گزارش‌های متناقض توانمندی دولت کارتر را برای تأثیرگذاری بر سیر تحولات در ایران بیشتر کاهش داد. در این زمان فرایند تصمیم‌گیری کاملاً بهم‌ریخته بود. بعلاوه، ونس که از تماس‌های برژینسکی با زاهدی و حمایت او از کودتای نظامی خبر داشت، به سالیوان دستور داد هر نوع ارتباط غیرمجاز را حذف کند. به گفته براون، «در این زمان روابط شخصی ونس و برژینسکی به شدت بد شده بود و در فرایند کار اختلال ایجاد می‌کرد.»

در اواخر ژانویه حوادث ایران چنان سریع پیش می‌رفت که دولت کارتر توانایی همگام شدن با آن را نداشت چه رسد بر آن تأثیر بگذارد. در اول فوریه [۱۲ بهمن ۱۳۵۷] خمینی به ایران بازگشت و [در ۶ فوریه/ ۱۷ بهمن] یک دولت موازی [به ریاست مهدی بازرگان] را اعلام کرد. مقاومت‌های بعدی تا ۱۱ فوریه [۲۲ بهمن] به درازا کشید؛ زمانی که فرماندهی ارتش دستور داد نیروهایش به پادگان‌ها بازگردند و بختیار از ایران فرار کرد. کارتر تا ۵ فوریه [۱۶ بهمن] از بختیار حمایت علنی کرد.

پس از آن اقدامات آمریکا بر تخلیه اتباع و حفاظت از سفارتخانه و سایر اماکنش در ایران متمرکز بود. انقلاب کامل شد. در آخرین جلسه کمیته ویژه هماهنگی، ۱۱ فوریه [۲۲ بهمن]، بیشتر اعضا دریافته بودند که ایالات متحده کنترل اوضاع را از دست داده است. در همین اثنا، هویزر، که نگران امنیت خود بود، از ایران خارج شد.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۱

ارزیابی راهکارها و پیامدها:

برخی تحلیل‌گران استدلال می‌کنند که شاه یا هر کس دیگر نمی‌توانست بر تحولات ایران تأثیر بگذارد زیرا انقلاب اجتناب‌ناپذیر بود. برای مثال، جرالد دی. گرین [استاد دانشگاه کالیفرنیای جنوبی و رئیس کنونی شورای پاسیفیک] تز شکاف توسعه The Development Gap ساموئل هانتینگتون را بر این بحران انطباق می‌دهد. بنظر او، شاه تنها به توسعه اقتصادی و اجتماعی اجازه داد و مانع از تمامی شکل‌های توسعه سیاسی شد و به این ترتیب به دلیل پوسیدگی سیاسی شکافی اجتناب‌ناپذیر از توقعات پدید آمد. اصلاحات اقتصادی و اجتماعی شاه تقریباً تمامی اقشار جمعیت را آلینه [ازخودبیگانه/ اینجا منظور بیگانه با حکومت است] کرد.

همزمان شاه با چند شورش مواجه بود: شورش اسلامی علیه مدرنیزاسیون به سبک غربی، شورش ناسیونالیستی علیه نفوذ آمریکا، شورش اجتماعی علیه برنامه‌های اقتصادی‌ شاه، و شورش سیاسی علیه دیکتاتوری سلطنتی‌. دولت کارتر نمی‌توانست به سادگی کل تصویر را ببیند. آنطور که هارولد براون می‌گوید، در پائیز ۱۹۷۸ هیچ کس در دولت کارتر سقوط شاه را اجتناب‌ناپذیر نمی‌دانست. در عوض، به گفته دیوید نیوسام، وقتی دیدند یک رژیم دوست در حال سقوط است تنها کاری که کردند مرور فهرست راهکارها بود و تلاش برای نجات آن در حد امکان.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۵

کارتر با ندادن پاسخ قاطع به درخواست‌های شاه، که از او راهنمایی می‌خواست، سیاست خود را ناکارآمدتر کرد. پاسخ به درخواست‌های شاه آسان نبود. شاه در تماس‌هایش با واشنگتن غالباً در جستجوی راهنمایی بود. خواست همدلانه برای حمایت و راهنمایی غالباً با سوءظن آشکار به واشنگتن همزیستی داشت. به این ترتیب، غالباً برای سیاست‌گذار دشوار بود که تصورات واقعی شاه را درک کند. شاه فقدان رهنمود از سوی آمریکا را شاهدی می‌دید دال بر عدم حمایت از او. روشن است که دولت کارتر مکنونات شاه را خوب درک نمی‌کرد. هارولد براون می‌نویسد: «او [شاه] بسیار ضعیف‌تر از آنچه فکر می‌کردیم از کار درآمد. او در سال ۱۹۵۳ بدون اینکه کار مهمی بکند نجات داده شد. و فکر می‌کنم شاید او در جستجوی وضعی شبیه به آن زمان بود. ولی ۱۹۷۸- ۱۹۷۹ سال ۱۹۵۳ نبود. او این امر را درک نمی‌کرد ولی ما می‌دانستیم.»

اگر آمریکائیان می‌خواستند شاه را روشن‌تر هدایت کنند، آیا گزینه «مشت آهنین» کارآمد بود؟

شاه ارتش بزرگی داشت بخوبی آموزش‌دیده که تقریباً نیمی از اعضای آن سرباز وظیفه نبودند. فرماندهی ارتش به شدت به شاه وفادار بود و تا ماه دسامبر منسجم باقی ماند. ولی این ارتش برای جنگ خارجی تربیت و مسلح شده و آمادگی کافی برای متوقف کردن درگیری‌های شهری را نداشت. بدتر اینکه فرماندهی چنان در انحصار شخص شاه بود که بدون او ارتش توانمندی برای عمل نداشت.

هارولد براون [در مصاحبه ۸ سپتامبر ۱۹۸۹ با آلکساندر موئنس] می‌گوید: «آنچه سبب می‌شد همیشه از قبول خواست اقدام قاطع نظامی [در ایران] خودداری کنم، با حمایت یا بدون حمایت ایالات متحده، علائم ضعف در ارتش [ایران] بود. این امر تا حدود زیادی تقصیر خود شاه بود. یک گفتگو با او را بیاد دارم. او فرماندهی و کنترل سیستم را می‌خواست. برایش توضیح دادم که فرماندهی و سیستم کنترل ما چگونه کار می‌کند. نه، نه، او این را نمی‌خواست. او می‌خواست کنترل شخصی [بر ارتش] داشته باشد. به این معنا که هیچ کدام از فرماندهان ارشد ارتش در غیاب خواست شاه نخواهند یا نتوانند به اقدام قاطع دست زنند.»

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۴

در اواخر بحران، سرعت تحولات ایالات متحده را از هر نوع توانمندی واقعی برای هدایت حوادث ایران محروم کرد. بنظر می‌رسد واشنگتن چشم‌انداز اهداف خود را از دست داده بود. برای مثال، بسیاری در ایران رضایت نهایی آمریکا به خروج شاه را حرکت آشتی‌جویانه مفیدی می‌دانستند ولی [شایعه] استقرار ناگهانی ژنرال هویزر به جای شاه بکلی این ژست خیرخواهانه را خراب کرد.

کارتر به هویزر طرحی مبهم برای مداخله نظامی نیز ارائه داده بود که هیچگاه آن را در نظر نگرفت.

اگر آشفتگی ماه آخر یا بیشتر را کنار بگذاریم، درباره قابلیت تحقق راهکارهای کارتر چه می‌توان گفت؟ از همان اوائل بحران روشن شد که اصلاحات شاه مخالفانش را راضی نمی‌کند. امتیازاتی که می‌داد بعنوان علائم ضعف تلقی می‌شد و تنها بعنوان سوخت نیروهای انقلابی خدمت می‌کرد. در این اثنا موقعیت شاه رو به ضعف می‌رفت.

از زمانی که نیروهای شیعی خواستار سرنگونی کامل شاه شدند، که از اواخر پائیز ۱۹۷۸ [آبان و آذر ۱۳۵۷] آغاز شد، دولت کارتر باید می‌فهمید که اگر اصلاحات بیش از حد اندک یا دیرهنگام باشد به برنامه‌های جایگزین احتیاطی نیاز است. از آنجا که کارتر اصلاحات سیاسی را به بهای از دست دادن شاه نمی‌خواست، سیاست او بطرزی آشکار ناکارآمد بود. در این زمان کارتر بیشتر به همکاری نزدیک با شاه علاقمند بود تا به فشار به شاه برای اصلاحات. این گفته برژینسکی، که انقلاب‌ها تنها زمانی موفق می‌شوند که اِلیت حاکم شروع به امتیازدهی کند، ممکن است در این مورد درست باشد.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۲

درواقع، دولت کارتر فقط چند آلترناتیو را مورد بررسی قرار داد:

اولین راهکار، که در آغاز مورد علاقه سالیوان و اکثر مشاوران ارشد کارتر بود، حمایت از اصلاحات سیاسی گسترده و لیبرالیزه کردن ایران بود برای آرام کردن مخالفان شاه. و سرانجام، زمانی که اصلاحات سیاسی ناآرامی را فروننشاند، تشکیل دولت غیرنظامی با شاه یا بدون شاه به آن افزوده شد. «شورای بزرگان» جرج بال گونه‌ای بود از این راهکار.

دومین راهکار، که از آغاز مورد علاقه برژینسکی بود و سپس شلزینگر و جردن و پاول به حمایت از آن برخاستند، پایان دادن به اصلاحات سیاسی بود و برای متوقف کردن آشوب‌ها سرکوب قهرآمیز نظامی را پیشنهاد می‌کرد. با گذشت زمان هارولد براون بیشتر به مشی برژینسکی علاقمند شد ولی به توانمندی ارتش ایران در متوقف کردن واقعی آشوب‌ها کمتر اعتماد داشت. برژینسکی هیچگاه در این زمینه مردد نبود. او تا هفته‌های پایانی تأکید می‌کرد که ارتشی ۳۰۰ هزار نفره و بخوبی آموزش‌دیده باید قادر باشد شورش را سرکوب کند.

کارتر، مانند ونس و ماندل، گزینه «مشت آهنین» را رد کرد. به گفته برژینسکی، آن‌ها احساس می‌کردند که «ایالات متحده، و بخصوص شخص رئیس‌جمهور، نباید مسئولیت غوطه‌ور شدن یک کشور دیگر در تقابل خونین و بی‌رحمانه را به عهده بگیرند.» کارتر هرچند راهکار اول را می‌پسندید ولی هیچگاه آن را بطور کامل قبول نکرد. او اصلاحات سیاسی را تنها تا وقتی ترجیح می‌داد که موضع شاه را تضعیف نکند. بعلاوه، او موضع خود را پیچیده‌تر کرد: هم از شاه می‌خواست اصلاحات سیاسی کند و همزمان می‌گفت که نمی‌خواهد در امور داخلی ایران دخالت کند. بدینسان، کارتر تلویحاً به شاه گفت که خواستار رفورم بیشتر است ولی نمی‌خواهد به شاه بگوید چه باید بکند.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۳

هنری پرشت، مانند سالیوان تا پایان بحران، از گزینه سوم حمایت می‌کرد: رها کردن فوری شاه و آغاز رابطه با خمینی. برای کارتر کنار گذاشتن شاه همانقدر سخت بود که اعزام نیروی نظامی [به] ایران. تلاش اصلی از سوی وزارت خارجه، اعزام نماینده‌ای برای ملاقات با خمینی در پاریس، با مقاومت سخت برژینسکی مواجه شد. برژینسکی کارتر را ترغیب کرد که این پیشنهاد را نپذیرد. بعضاً به دلیل این مقاومت و بعضاً به این دلیل که برژینسکی مانع شد این پیشنهاد در جلسات کمیته ویژه هماهنگی مورد شور قرار گیرد، در فرایند تصمیم‌گیری هیچگاه ارزیابی مناسبی درباره آن نشد. در مراحل پایانی بحران، زمانی که خروج شاه از ایران قریب‌الوقوع بود، نخستین گزینه به راهکار پرشت شباهت داشت. بهرروی، هواداران راهکار اول بی‌میل بودند که کارتر بطور فعال شاه را بیرون راند. جرج بال بطور عمده بر سرشت اصلاحات مورد نیاز متمرکز بود و قدرت نیروهای پیرو خمینی را نمی‌شناخت. در پایان، جرج بال هیچ نوع آلترناتیو واقعی پیشنهاد نکرد.

تمامی مشاورانی که از راهکار اول حمایت می‌کردند، اگر به راستی خواستار سلب حمایت از شاه بودند، بیان صریح این امر را به کارتر دشوار می‌یافتند. برژینسکی، در حالی که با خواست آنان برای اصلاحات در ایران کاملاً مخالف بود، حداقل در زمینه حمایت از شاه با آنان موافق بود. از آغاز سازش برژینسکی با ونس و سایرین دقیقاً بر این نظر مشترک دال بر حفظ شاه استوار شد. ونس و بال شاه را می‌خواستند تا به اصلاحات پایدار دست زند و برژینسکی می‌خواست او ارتش را فرابخواند. طرفین راه خود را رفتند و کارتر را بدون سیاست گذاشتند.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۶

برخی استدلال می‌کنند که تا پایان اکتبر [اوائل آبان ۱۳۵۷] ارتش می‌توانست بدون خون‌ریزی زیاد شورش را سرکوب کند. و همچنین می‌توانست در ماه دسامبر مانع از انقلاب شود هرچند این بار با خون‌ریزی قابل توجه. افراد دیگری ادعا می‌کنند که انقلاب چنان گسترده و تظاهرات چنان انبوه بود که هرگونه تلاش برای بکارگیری ظرفیت کامل ارتش یا به فرار گسترده نظامیان از ارتش منجر می‌شد یا به قتل‌عام بسیار وسیع.

در راهکار پرشت گفته می‌شد که خمینی و پیروانش نه ضد آمریکایی هستند نه ضد دمکراتیک. درواقع، دستیاران خمینی از ماه‌های اولیه سال ۱۹۷۸ طرح‌های او را معتدل تصویر می‌کردند. گری سیک اشاره می‌کند که دستیاران خمینی، بویژه ابراهیم یزدی، تعمداً افکار عمومی غرب را درباره نیات واقعی خمینی گمراه می‌کردند. پرشت و سایرین معتقد بودند که خمینی در جمهوری اسلامی آینده فقط نقشی نمادین ایفاء خواهد کرد. برژینسکی با تمسخر بیاد می‌‌آورد که آنان خمینی را شخصیتی «شبیه به گاندی» می‌دانستند. پرشت همچنین معتقد بود که شاه نمی‌تواند دوام بیاورد و از آنجا که شیعیان مانند شاه ضد شوروی هستند چرا ایالات متحده نباید به سرعت حمایت خود را تغییر دهد و به این ترتیب تداوم دوستی آمریکا- ایران را سبب شود؟

درست مانند گزینه «مشت آهنین»، راهکار پرشت نیز ممکن بود کارآمد باشد اگر در اوائل بحران به کار گرفته می‌شد. هرچند کمک به سقوط یک دوست وفادار دشوار است ولی دولت کارتر نتوانست ببیند که منافع این کار فراتر از یک فرد است. نفرت پس از انقلاب از هر چیز آمریکایی انسان را متحیر می‌کند که آیا دستیاران خمینی اصلاً حاضر بودند با آمریکائیان مذاکره کنند یا خیر. هنوز هیچ راهی وجود ندارد که بدانیم آیا ورود نخستین آمریکائیان به اردوگاه اسلام‌گرایان می‌توانست روابط بهتری ایجاد کند. دولت کارتر درباره ضعف واقعی و بی‌اهمیتی اپوزیسیون سکولار ایران به شکل بدی دچار سوء محاسبه بود. خطا زمان گرانبهایی را از بین برد. در دسامبر ۱۹۷۸ مسئله گشایش ارتباط با خمینی احتمالاً بلاموضوع بود.

سیاست‌گذاران واشنگتن بطور سیستماتیک از کمک دستگاه اطلاعاتی آمریکا برخوردار نبودند. فقدان اطلاعات خوب درباره نیروهای اپوزیسیون ایران بطور عام مانع شد تا ایالات متحده ابعاد نارضایتی ایرانیان از شاه را درک کند. در نتیجه، دولت کارتر تصوری از وخامت اوضاع و برآوردی از قدرت اپوزیسیون شیعی نداشت. در دوران بحران نیروهای شیعی کم‌اهمیت یا نادرست ارزیابی شدند.

سرانجام، هیچ کس در دولت ایالات متحده نمی‌دانست که شاه به بیماری سرطان پیشرفته مبتلاست. این بیماری رهبری قوی‌اراده را به مردی افسرده و متزلزل تبدیل کرده بود.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۷

نتیجه‌گیری:

این پرسش که اگر سیر اقدامات آمریکا متفاوت می‌بود آیا می‌توانست مانع از دست دادن ایران شود فرضیه است، ولی ضعف عملکرد مشورتی کارتر فراتر از فرضیه است. اینکه آیا کارتر بعنوان یک شخص توان یا اراده تصمیم‌گیری روشن داشت یا نداشت، فرایند ناکارآمد مشاوره او را توضیح نمی‌دهد. این توضیح فرایندی را نشان می‌دهد که در لبه فروپاشی قرار داشت. روال گردآوری و بحث درباره گزینه‌های مختلف بین بخش‌های مختلف دولت، که مشخصه سال‌های اولیه دولت کارتر بود، عملاً شکست خورده بود. به گفته گری سیک‌، «نشست‌های پراکنده در سطح بالا برگزار می‌شد ولی هیچ چیز مستمری وجود نداشت؛ چیزی که واقعاً مسائل را مطرح، شناسایی، پالایش و استدلال کند و بطور منظم به رئیس‌جمهور انتقال دهد.»

برخی تحلیل‌گران کارتر را به دلیل فقدان قوه رهبری و عدم تمایل به گردآوردن چشم‌اندازهای مختلف در قالب یک سیاست روشن شماتت می‌کنند. درواقع، او در انتقال راهکاری روشن به شاه شکست خورد. پیام‌های متعدد که تصویب کرد مبهم بود و بتدریج اعتماد شاه را به حمایت آمریکا زایل کرد. بعلاوه، کارتر نتوانست در مواجهه با نشانه‌های فراوان دال بر ناتوانی شاه در حفظ قدرت جایگاه خود را بازبینی کند. وقتی [در مصاحبه ۱۲ مه ۱۹۸۹ با موئنس] از برژینسکی پرسیده شد که آیا سیاست کارتر شکست خورد، او پاسخ داد که بخشی از این دریافت به دلیل مشکلات با سالیوان بود. و سپس افزود: «در عین حال، احتمالاً درست است زیرا کارتر آمادگی آن را نداشت تا در برابر گلوله سینه سپر کند. او می‌خواست از شاه حمایت کند ولی مایل نبود به صراحت به شاه بگوید "از ارتش استفاده کن" یا سپس به ارتش بگوید "از قوه قهریه استفاده کن." او همیشه می‌خواست آخرین تصمیم را ایرانیان بگیرند!»

بیش از آنکه فقط بر کارتر بعنوان فردی غیرقاطع تمرکز کنیم، مفید است فقدان کمک اطرافیان به او را نیز ببینیم. ونس و سایرین حمایت آمریکا از گزینه‌ «مشت آهنین» را رد می‌کردند برغم استدلال‌هایی که به سود آن می‌شد. اگر مشاوران معتبری برای دفاع از مشی برژینسکی وجود داشت، احتمالاً برای برژینسکی بهتر این بود که بی‌طرف می‌ماند و وظایف متعارف خود را انجام می‌داد. در این مورد، بی‌طرفی بدان معنا بود که یک نفر [بجز مشاور امنیت ملی] بر فرایند مورد نظر برژینسکی اصرار کند و رئیس‌جمهور [که از طریق مشاور امنیت ملی] به خوبی مطلع‌شده تصمیم روشن بگیرد.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۹

بحران ایران همچنین نشان می‌دهد که برژینسکی از عدم اطلاع به کارتر درباره یک گزینه مفقود فراتر رفت. تقلای مدام برژینسکی برای اثبات راهکار مورد نظرش مفید نبود. او مرتب به کارتر اصرار می‌کرد که به شاه بگوید از گزینه «مشت آهنین» استفاده کند برغم اینکه کارتر بارها آن را رد کرد.

سرانجام، مشاور امنیت ملی با درگیر کردن خود به اجرای سیاست از جایگاه خویش فراتر رفت. او در ۳ نوامبر به شاه تلفن کرد و تلاش کرد که سیاست کارتر را بنحوی نامحسوس تغییر دهد. سپس، به کمک اردشیر زاهدی، تلاش کرد که شاه را به سرکوب شورش وادارد. در همین حال، سالیوان همچنان به شاه می‌گفت که کارتر نمی‌خواهد مسئولیت چنین سرکوبی را به عهده گیرد. مایکل لدین و ویلیام هیوبرت لوئیس سردرگمی شاه را به دلیل این رفتارها چنین توصیف کرده‌اند: «شاه هیچگاه نتوانست داستانی مشابه از کاخ سفید و وزارت خارجه بشنود تا مطمئن شود که از حمایت محکم ایالات متحده برخوردار است؛ در حالی که دیگران دائم به او یادآور می‌شدند که بکارگیری قوه قهریه غیرقابل قبول است.»

[پایان گزارشی از تحقیق آلکساندر موئنس درباره دولت کارتر و انقلاب ۱۳۵۷ ایران]

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۳۸

انبوهی از تناقضات و بسیاری اطلاعات متناقض وجود داشت و تصمیم‌گیری اصلاً آسان نبود. پیچیده‌تر نیز می‌شد زیرا کارتر در شورای امنیت ملی کسی را نداشت که به اندازه کافی در میان نظرات متعارض بی‌طرف باشند و در تدوین سیاست‌های بدیل به او کمک کند. برژینسکی نه تنها در ایفای این نقش کاملاً شکست خورد بلکه از آغاز باور داشت که انقلاب برگشت‌پذیر است. اگر براون و شلزینگر برای دریافت تحلیل‌های بهتر بیشتر با برژینسکی مماشات می‌کردند، شاید می‌توانست داوری عینی‌تری به دست دهد. ولی او صدای تنها بود. بعلاوه، این بحرانی بود با ابعاد عظیم. همانطور که نیوسام [در مصاحبه ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۹ با بوئنس] بیان کرد، برژینسکی به دلیل ریاست کمیته ویژه هماهنگی [تصمیم‌گیری درباره] کنترل بحران را محکم در دست گرفته بود. «او [برژینسکی] نقش هماهنگ‌کننده خود را می‌شناخت ولی کاری که می‌کرد "هماهنگی مضاعف" coordination plus بود. از جنس هماهنگی اسکوکرافت نبود که می‌فهمیدم، یعنی برای رئیس‌جمهور همه گزینه‌ها و مواضع توضیح داده می‌شد. هماهنگی او [برژینسکی] آمیخته با جانبداری شخصی بود.»

[برنت اسکوکرافت، مشاور امنیت ملی ریچارد نیکسون و جرالد فورد و سپس جرج بوش. شهبازی]

"هماهنگی مضاعف" سبب شد که برژینسکی در نهایت در قبال نظرات جانبدارانه دیگران مواضعی اتخاذ کند که چندان اصولی نبود. برای مثال، در ماجرای یادداشت ۲۴ اکتبر وزارت خارجه به نظرات پرشت اجازه شنیده شدن منصفانه در دولت نداد و بدینسان دولت را از استماع یک پیشنهاد مهم برای مقابله با بحران ایران محروم کرد.

متنی که برژینسکی در جلسه ۲۸ دسامبر مشاوران اصلی کارتر نوشت سازشی بود میان دیدگاه‌ها به دلیل بن‌بستی که به آن رسیده بودند. پیام ۳ نوامبر به شاه نیز اینگونه بود که نتیجه آن برای مواضع آمریکا در ایران غیرمفید و بحث‌انگیز است و به تعبیر گری سیک «در روشن کردن نقش ایالات متحده ناموفق بود.» پیام بیانگر بن‌بست میان هواداران دو گزینه بود. برژینسکی مسئول بود که این فرایند را به جایی رساند که کارتر بتواند تصمیم روشن بگیرد. او چنین نکرد زیرا بیش از حد به یک گزینه باور داشت تا بدانجا که نمی‌توانست نقش خود را به درستی ایفاء کند.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۵

در این زمان کارتر در کمپ دیوید بود و مشاورانش قادر نبودند اختلافات خود را حل کنند. در نتیجه، به توافق رسیدند که پیامی برای سالیوان ارسال کنند متضمن سازش میان دو دیدگاه. برژینسکی بار دیگر تمام تلاش خود را بکار برد تا پیام بنحوی زیرکانه چنان تنظیم شود که به شاه اجازه دهد از راهکار «مشت آهنین» استفاده کند. این پیام می‌گفت که ایالات متحده دولت ائتلافی را ترجیح می‌دهد ولی اگر درباره گرایش واقعی چنین دولتی یا توانمندی آن در حکومت‌گری تردید وجود دارد، یا اگر ارتش در معرض تفرقه بیشتر قرار می‌گیرد، «در اینصورت دولت نظامی استوار به رهبری شاه اجتناب‌ناپذیر است.»

ونس پیام را برای تصویب کارتر به کمپ دیوید برد. این بار نوبت او بود که پیام را نهایی کند. کارتر، به اصرار ونس، لحن پیام را تغییر داد بنحوی که شاه گزینه «مشت آهنین» را برنگزیند. اکنون پیام به جای «دولت نظامی استوار» دولتی را پیشنهاد می‌کرد که «بتواند به آشوب، خشونت و خون‌ریزی پایان دهد.» ونس راضی بود زیرا این پیام کمتر دوپهلو بود.

بنوشته ونس، متن در نهایت بنحوی تنظیم شد که «شاه از این پیام متوجه شود ما از حکومت نظامی فقط برای پایان دادن به خون‌ریزی حمایت می‌کنیم نه برای حفظ تاج و تخت او.» سپس در پیام اضافه شده بود که اگر شاه هیچ یک از گزینه‌ها را ممکن نمی‌داند می‌تواند دولتی تحت نظر شورای سلطنت تشکیل دهد. شورای سلطنت چیزی شبیه به طرح «شورای بزرگان» جرج بال بود.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۶

شاه نتوانست در این پیام رهنمودی بیابد. او در ۲۹ دسامبر [۸ دی ۱۳۵۷] مجدداً از سالیوان پرسید که آیا باید کشور را ترک کند؟ سالیوان پاسخ داد که هیچ دستوری در این زمینه دریافت نکرده ولی مطمئن است که ایالات متحده او را با خشنودی خواهد پذیرفت. همان روز شاه اعلام کرد که یکی از رهبران برجسته جبهه ملی، شاپور بختیار، را برای تشکیل یک دولت غیرنظامی دعوت کرده است. او همچنین اشاره کرد که ممکن است کشور را برای «تعطیلات» ترک کند.

بختیار پیشنهاد شاه را پذیرفت [و شنبه، ۹ دی ۱۳۵۷/ ۳۰ دسامبر ۱۹۷۸ شاه بختیار را بعنوان رئیس دولت جدید معرفی کرد.] سایر رهبران جبهه ملی رابطه خود را با بختیار قطع کردند و به اردوگاه خمینی پیوستند. خمینی، در واکنش به خبرها، با همان شدتی که به شاه حمله می‌کرد به بختیار حمله کرد. در نتیجه، ماه ژانویه شاهد تشدید آشوب‌ها و اعتصاب‌ها بود. در ۲ ژانویه سالیوان تلگراف دیگری به واشنگتن ارسال کرد و گزارش داد که شاه در عین اینکه بختیار را منصوب کرده ولی قصد دارد همچنان قدرت قابل ملاحظه‌ای برای خود حفظ کند. بعلاوه، شاه تلاش می‌کند خروجش از ایران را به تأخیر اندازد. سالیوان معتقد بود اگر خروج شاه از ایران محقق نشود ارتش ممکن است از طریق کودتا بکوشد او را دوباره به قدرت بازگرداند. بعلاوه، از آنجا که شاه در ایران حضور دارد، دولت بختیار نمی‌تواند مقبولیت بیابد. سالیوان این نتیجه‌گیری را افزود که بنظر او دولت بختیار شانس زیادی برای بقا ندارد و از اینرو لازم است ایالات متحده باب ارتباط با خمینی را باز کند.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۴

شاه، نومید از دریافت پیشنهادی از سوی آمریکا، سه راهکار ممکن را به سالیوان عرضه کرد: تداوم تلاش برای تشکیل دولت ائتلافی با جبهه ملی، انتصاب دولتی مشابه با طرح جرج بال، و بالاخره صدور فرمان به ارتش برای سرکوب اعتراضات. او پیشنهاد آخر را «مشت آهنین» خواند. بعلاوه، شاه حیران بود که آیا ایالات متحده خواستار کنار رفتن او از قدرت یا حتی خروجش از ایران است یا نه. در ۲۶ دسامبر [سه‌شنبه، ۵ دی ۱۳۵۷] سالیوان واشنگتن را از راه‌حل‌های شاه باخبر کرد. او اضافه کرد که شاه بی‌میل است «مشت آهنین» به کار برد مگر اینکه از حمایت کامل ایالات متحده مطمئن باشد.

در ۲۸ دسامبر [پنج‌شنبه، ۷ دی ۱۳۵۷] ونس، برژینسکی، براون، ترنر و شلزینگر برای بررسی پیشنهادات شاه دیدار کردند. ونس، با حمایت ترنر، بر این نظر بود که ایالات متحده باید مخالفت جدی خود را با راهکار «مشت آهنین» اعلام کند. خروج شاه از ایران نیز فی‌نفسه راه‌حل نیست و او باید دولت ائتلافی را تجربه کند. ونس استدلال می‌کرد که ارتش دیگر قادر به اعاده نظم نیست و اگر بخواهند از آن برای سرکوب استفاده کنند احتمالاً فرومی‌پاشد. برژینسکی و شلزینگر مخالف بودند. آنان معتقد بودند که نباید هیچ نوع تماسی با اپوزیسیون برقرار شود و شاه باید آزاد باشد تا خود تصمیم بگیرد از جمله درباره راهکار «مشت آهنین». در این جلسه، شلزینگر همانقدر مدافع جدی راهکار «مشت آهنین» بود که برژینسکی.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۳

در این اثنا، ه‍نری پِرِشت (مسئول میز ایران در وزارت خارجه) راهکاری دیگر به برژینسکی ارائه داد. پرشت در دیدار خصوصی گلایه کرد که از اکتبر گذشته تلاش کرده این پیشنهاد را مطرح کند ولی به دلیل فرایند بین‌اداری این فرصت را نیافته. اینک او حاضر شده بود شغل خود را به مخاطره اندازد تا حرفش شنیده شود. پرشت استدلال کرد که ایالات متحده باید بلافاصله شاه را از سلطنت خلع کند و نباید وقت خود را با دولت‌های غیرنظامی، مرکب از رهبران جبهه ملی، تلف کند زیرا این گروه فاقد هرگونه قدرت واقعی‌اند. به جای آنان، ایالات متحده باید با نیروهای خمینی به تفاهم برسد. پرشت معتقد بود خمینی با کسی که آمریکا بتواند با او کار کند رفتاری معتدل خواهد داشت. پرشت نقش آمریکا را «یافتن راه خروج آبرومندانه برای شاه و کسب اعتبار نسبتاً خوب برای ایالات متحده به دلیل انجام این کار» می‌دید. گری سیک درباره سرشت معتدل حکومت بعدی تحت رهبری خمینی شکاک بود ولی با پرشت موافق بود که زمانش رسیده تا آمریکا شاه را ترک کند.

برژینسکی منکر است که پرشت چنین آشکار خواستار رها کردن شاه شده باشد. او می‌نویسد: «من پرشت را به دفترم خواندم تا نظراتش را مطرح کند، اما او این کار را مستقیماً نکرد. کسانی که مخالف شاه بودند تمایل داشتند از دمکراسی، گذار، تمهیدات انتقالی حرف بزنند ولی هیچگاه به صراحت نگفتند: باید از شر شاه خلاص شوید زیرا غیرقابل حمایت است.»

برژینسکی تحت تأثیر استدلال‌های پرشت قرار نگرفت. او بار دیگر نپذیرفت که طرح پرشت در دولت مطرح شود. به گفته دیوید نیوسام [در مصاحبه ۱۵ سپتامبر ۱۹۸۹ با موئنس]، برژینسکی اجازه نداد پرشت، که می‌کوشید واقعیات تحولات ایران را عرضه کند، در جلسه کمیته ویژه هماهنگی حضور یابد.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۲

پس از اتمام جلسه، برژینسکی صورتجلسه مذاکرات، شامل راهکارها و مباحث، را برای کارتر تنظیم کرد. روز بعد جرج بال برای بحث درباره پیشنهاداتش با کارتر و برژینسکی دیدار کرد. برژینسکی، که اینک از دعوت جرج بال به تحقیق درباره ایران متأسف بود، به شدت علیه طرح بال سخن گفت. کارتر از طرح بال خوشش آمده بود ولی مایل نبود طرحی را بپذیرد که متضمن حمایت از شاه نباشد. کارتر به ونس دستور داد پیشنهادات جرج بال را به سالیوان اطلاع دهد و نظرش را بپرسد. در این دیدار، برژینسکی پیشنهاد کرد که او یا شلزینگر به ایران بروند برای تقویت اعتماد بنفس شاه. برغم آزردگی برژینسکی، بال توانست کارتر را قانع کند که چنین دیداری نشانه آشکار مداخله آمریکا در امور داخلی ایران خواهد بود و فقط به آشوب‌های بیشتر دامن خواهد زد.

جرج بال به ونس خبر داد که برژینسکی از طریق اردشیر زاهدی، سفیر ایران، که اخیراً برای ارائه مشاوره به شاه به ایران رفته بود، بر شاه فشار آورده تا معترضان را سرکوب کند. بال همچنین به ونس توصیه کرد که بیشتر در فرایند تصمیم‌گیری شرکت کند زیرا برژینسکی تصویری بیش از حد خوش‌بینانه از بقاء شاه ارائه می‌دهد. بعلاوه، بال معتقد بود که برژینسکی اجازه نمی‌دهد راهکارهای برخی صاحب‌نظران در وزارت خارجه بی‌طرفانه استماع شود.

سالیوان ایده «شورای بزرگان» Council of Notables را با شاه مطرح کرد ولی او را بی‌علاقه یافت. درواقع، خود سالیوان این ایده را خوب نمی‌دانست زیرا بیشتر این چهره‌های برجسته سیاسی را به سختی همدل می‌یافت. به جای آن، شاه به سالیوان گفت در نظر دارد یک دولت غیرنظامی از رهبران جبهه ملی تشکیل دهد و خودش فقط کنترل ارتش را به دست داشته باشد. او می‌خواست قبل از انجام این کار از خواست صریح ایالات متحده مطلع شود.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۱

بنوشته گری سیک، در ایران این اظهارات تصمیم کارتر تلقی شد برای کنار گذاشتن شاه هرچند کارتر چنین تصمیمی اتخاذ نکرده بود. درواقع، سیاست واقعی کارتر حفظ حکومت شاه بود به انحاء مختلف.

در ۱۳ دسامبر [چهارشنبه، ۲۲ آذر ۱۳۵۷/ ۱۲ محرم ۱۳۹۹] جلسه کمیته ویژه هماهنگی تشکیل شد برای بررسی نتایج تحقیق جرج بال. بال گفت که او فکر می‌کند آسیبی که بر شاه وارد آمده غیرقابل ترمیم است. او پیشنهاد کرد که شاه بلافاصله نقش کمتری به دست بگیرد، در حد پادشاه مشروطه که در قانون اساسی ۱۹۰۶ ایران تبیین شده، و قدرت را به شورایی مرکب از سیاستمداران سرشناس و متنوع ایرانی تفویض کند. این شورا باید تا انتخابات ۱۹۷۹ قدرت را در دست داشته باشد. و بهر طریق ممکن باید مانع شد تا شاه از نیروی نظامی برای تحکیم قدرت خود استفاده کند.

ونس با این تحلیل موافق بود و حمایت قاطع خود را از راه حل سیاسی بحران ایران اعلام کرد. برژینسکی، با اتکاء بر گزارش ۳۰ نوامبر [۹ آذر ۱۳۵۷] سیا، استدلال کرد که نیروهای معتدل بسیار ضعیف‌تر از آن هستند که اداره ایران را به دست بگیرند. بال معتقد بود که ارتش قادر نیست حکومت کند. برژینسکی از طرح حکومت نظامی در ایران دفاع می‌کرد و جیمز شلزینگر با او هم‌رأی بود. برژینسکی به رژیم‌های نظامی باثبات در ترکیه و برزیل استناد کرد در تأیید نظر خود. براون موضع میانه گرفت و فقط استدلال کرد که ارتش به مهمترین عامل در نظام سیاسی ایران تبدیل شده.

@abdollahshahbazi

دولت کارتر، شاه و انقلاب ۵۷
۲۰

گرى سیک می‌‏نویسد: «بدون شک نظر کارتر در مورد ایران، که رفته رفته زمان حساس عاشورا نزدیک مى‏‌شد، همین بود. هیچ کس حتى خود شاه از این که رژیم سلطنتى بتواند از تظاهراتى که در پیش رو داشت جان سالم بدربرد، اطمینان نداشت. اما این اظهارنظر رئیس جمهور در آن موقعیت حساس کار درستى نبود.» جان استمپل می‌نویسد: «یک توضیح غیرعمد از طرف پرزیدنت کارتر بدون تردید در فروریختن مفهوم مشروعیت سلطنت کمک کرد... این حرف در ایران و در ایالات متحده به عنوان عقب‌نشینى کارتر از سیاست قبلى خود مبنى بر حمایت کامل از شاه تلقى شد. گرچه پرزیدنت کارتر بر پشتیبانى ایالات متحده از شاه بعداً تأکید کرد اما صدمه قبلاً وارد آمده بود. حتى مقامات دولتى ایران متقاعد شده بودند که ایالات متحده آماده می‌‏شد تا از حمایت شاه دست بردارد.» [شهبازی]

@abdollahshahbazi

ماجرای کوزیچکین
قسمت چهارم از شش قسمت

طبق مندرجات مقاله راسبریجر، کوزیچکین از اوایل سال ۱۹۸۱/ زمستان ۱۳۵۹، یعنی تا زمان فرارش حدود ۱۸ ماه، برای سرویس اطلاعاتی بریتانیا کار کرد. ولی بنوشته دمیتری آسینوفسکی، لئونید شبارشین، مسئول ایستگاه کا. گ. ب. در ایران در سال‌های ۱۹۷۹- ۱۹۸۳، و سایر نیروهای قدیمی و کارکشته کا. گ. ب. تأکید می‌کنند که کوزیچکین از خیلی قبل‌ با سازمان اطلاعاتی بریتانیا کار می‌کرد.

Dmitry Asinovskiy, “A Priest does not consider the toppling of the Shah as an option,” The KGB and the revolution in Iran, Iranian Studies, Vol. 55 - Issue 4, October 2022, p. 945.

شبارشین اشاره می‌کند به ماجرای ولادیمیر گولووانف و خانواده‌اش که در اواسط ژوئن ۱۹۸۰، یعنی اواخر خرداد و اوایل تیر ۱۳۵۹، در اثر تعقیب و آزار مضاعف خود و خانواده‌اش و زیرورو کردن آپارتمان‌شان مجبور به خروج از ایران شدند. بنظر شبارشین این عملیات کار ام. آی. سیکس و ساواما بود. او می‌نویسد: انگلیسی‌ها با همکاری بقایای ساواک توطئه چیدند تا معاونش، «ولادیمیر گ.»‌، را از سر راه بردارند و مسیر را برای رسیدن کوزیچکین «خائن» به مقام بالاتر و نزدیک‌تر به شبارشین هموار کنند.

Leonid Shebarshin, The Hand of Moscow: Notes of a Chief of the Soviet Intelligence Service, 1992, 10 pages.

کوزیچکین در خاطراتش ماجرای آزار گولووانف و خانواده‌اش و خروج او از ایران را شرح داده است. گولووانف رئیس کوزیچکین بود و با رفتن او کوزیچکین به جایش در جایگاه رئیس شاخه N [مسئول فعالیت‌های غیرقانونی] قرار گرفت. ولادیمیر کوزیچکین، کا. گ. ب. در ایران، ترجمه اسماعیل زند و حسین ابوترابیان، تهران: اسماعیل زند، چاپ اول، ۱۳۷۰، صص ۴۷۶- ۴۸۰.

اسناد مربوط به کوزیچکین، هم در آرشیو اطلاعاتی شوروی سابق هم در آرشیو ام. آی. سیکس بریتانیا، تا به امروز طبقه‌بندی‌شده است و در دسترس محققین نیست.

Asinovskiy, ibid, p. 945.

معهذا، با توجه به قرائن فوق، بنظر می‌رسد این نظر درست است که کوزیچکین از مدت‌ها قبل، احتمالاً از سال ۱۳۵۸ یا اوایل ۱۳۵۹، با نیروهای اداره کل هشتم ساواک و از این طریق با ام. آی. سیکس بریتانیا همکاری می‌کرد.

@abdollahshahbazi

ماجرای کوزیچکین
قسمت دوم از شش قسمت

حبیب‌الله بیطرف (متولد ۱۳۳۵ در یزد) دانشجوی ورودی سال ۱۳۵۳ به رشته راه و ساختمان دانشکده فنی دانشگاه تهران بود و یکی از اعضای شورای مرکزی دانشجویان اسلام‌گرایی که در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ سفارت آمریکا را اشغال کردند و به «دانشجویان خط امام» معروف شدند. بیطرف سپس به عضویت سپاه پاسداران تازه تأسیس درآمد و با تشکیل سازمان اطلاعاتی نخست‌وزیری، با نام «دفتر اطلاعات و تحقیقات» در مهر ۱۳۵۹، مسئول امور مربوط به شوروی و حزب توده و از گردانندگان اصلی این سازمان شد. بیطرف از سال ۱۳۶۵ استاندار یزد بود و در سال‌های ۱۳۶۹- ۱۳۷۲ معاون آموزشی وزارت نیرو و در سال‌های ۱۳۷۶- ۱۳۸۴، در دولت خاتمی، وزیر نیرو. او در سال ۱۳۷۷‌ از بنیان‌گذاران «جبهه مشارکت ایران اسلامی» بود که سرشناس‌ترین سازمان اصلاح‌طلب بشمار می‌رفت.

از مفاد جلسه یا جلسات دو فرستاده اطلاعاتی ایران با کوزیچکین و مقامات سازمان اطلاعاتی بریتانیا در پاکستان مطلع نیستم ولی تصور نمی‌کنم اسناد یا اسناد مهمی دال بر فعالیت‌های غیرقانونی و مخفی حزب توده ارائه شده باشد. بعداً توضیح می‌دهم که کوزیچکین در جایگاهی نبود که از اطلاعات پنهان فعالیت حزب توده مطلع باشد‌ و اصولاً ارتباط حزب توده با ایستگاه کا. گ. ب. در تهران بنحوی نبود که اطلاعات پنهان حزب به آنان انتقال یابد.

سعید حجاریان در گفتگو با مجله اندیشه پویا (شماره ۲،‌ تیر و مرداد ۱۳۹۱) گفته است: یادم نمی‌آید آن‌ها اسنادی را همراه آورده باشند اما «اسم نفوذی‌ها را کوزیچکین آورده بود.» این ادعا نیز نادرست است. اسامی «نفوذی‌ها» در اختیار ایستگاه کا. گ. ب. نبود که کوزیچکین از آن مطلع شود و به مقامات اطلاعاتی بریتانیا و سپس ایران منتقل کند. در سال ۱۳۷۰، همزمان با انتشار متن انگلیسی خاطرات کوزیچکین، نقد مفصلی در ۸۵ صفحه (قطع وزیری) بر این کتاب نگاشتم. آنجا به تفصیل توضیح دادم که اینگونه ادعاها درباره اطلاعات کوزیچکین به چه دلیل نادرست است.*

----
* Vladimir Kuzichkin, Inside the KGB: My Life in Soviet Intelligence, New York: Pantheon Books, 1990.
[عبدالله شهبازی،] «آمیزه‌ای پیدا از جعل و واقعیت: سیری در خاطرات ولادیمیر کوزیچکین»، مطالعات سیاسی، کتاب اول، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، پائیز ۱۳۷۰، صص ۲۷۵- ۳۶۰.

▪️کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» منتشر شد

🔹️درباره‌ی کتاب
«حظ کردیم و افسوس خوردیم» گزارشی است از سفر دو جوان قاجاری که در سفر اول مظفرالدین شاه به فرنگ همراه او بوده‌اند. جوانانی که اگرچه نسبت نزدیکی با شاه داشتند اما با حفظ فاصله از او تلاش کردند تا به تنهایی این دنیای تازه را کشف کنند.
دوستعلی خان معیرالممالک و میرزاحسن خان مستوفی‌الممالک که بعدها چهره‌های مهمی در تاریخ فرهنگی و سیاسی ایران شدند، بخشی از خاطرات سفرشان را در قالب سفرنامه‌‌هایی در دو سوی یک دفترچه نوشتند. تعدادی از عکس‌های دیده‌نشده‌ی مسافران جوان فرنگ و همچنین مظفرالدین شاه قاجار نیز ضمیمه‌ی سفرنامه‌ها شده است. برای کامل‌‌تر شدن کتاب نامه‌هایی از این سفر و همچنین گزارشی از یک نشریه‌ی فرانسوی نیز از میان انبوه اسناد و عکس‌های به جا مانده از خاندان معیرالممالک انتخاب و برای نخستین بار منتشر شده‌اند.

🔹️درباره‌ی نویسندگان سفرنامه
میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک، نویسنده‌ی سفرنامه‌ی اول کتاب، فرزند میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک بود. مستوفی در جوانی با عصمت‌الملوک، نوه‌ی ناصرالدین شاه و دختر امیر دوست‌محمد خان معیرالممالک ازدواج کرد. او پس از پایان سفرش و بازگشت به ایران به عنوان وزیر جنگ به مجلس معرفی شد و بعدها و در دوره‌ی سلطنت محمدعلی شاه و احمد شاه قاجار بارها به وزارت جنگ، وزارت مالیه و ریاست وزرا منصوب شد. مستوفی در آغاز جنگ جهانی اول ریاست دولت را بر عهده داشت و بی‌طرفی ایران را در این جنگ اعلام کرد. او دو بار به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و در دوره‌ی حکومت رضا شاه پهلوی نیز سه دوره ریاست دولت را بر عهده گرفت.

نویسنده‌ی دوم این سفرنامه دوستعلی خان معیرالممالک، فرزند دوست‌محمد خان و نوه‌ی ناصرالدین شاه قاجار بود. او با دختر علی‌اصغر خان امین‌السلطان، صدراعظم وقت ناصرالدین شاه و دوست نزدیک پدرش، ازدواج کرد. دوستعلی خان در دوره‌ی صدارت امین‌السلطان منصب وزارت مخزن نظام یا سررشته‌داری قوای نظامی را بر عهده گرفت و محاسبه‌ی اموال و خرید و فروش مایحتاج وزارت جنگ را به او سپردند. معیرالممالک به خاطر اتفاقاتی از مناصب دولتی کناره‌گیری کرد و مشغول نقاشی، شکار، پرورش ماکیان و تشکیل محافل تفریحی و فرهنگی شد. از دیگر کارهای او نوشتن خاطراتش از دوران ناصرالدین شاه بود. کتاب‌های «رجال عصر ناصری»، «یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه» و «وقایع‌الزمان» از آثار اوست.

🔹️درباره‌ی سفرنامه‌های نشر اطراف
نشر اطراف با تمرکز بر روایت‌های واقعیت‌محور، از نخستین روزهای کارش به ژانر سفرنامه توجهی خاص داشته است. این فرم نوشتاری که قدمتی طولانی در ادبیات جهانی دارد، از نمونه‌های شاخص روایت‌های واقعی است. زبان روایی دوره‌ی قاجار نیز اهمیت سفرنامه‌های این دوران را بیشتر کرده است و تا کنون هشت سفرنامه‌ی قاجاری (مجموعه‌ی تماشای شهر و مجموعه‌ی سفرنامه‌های قدیمی زنان) منتشر و با استقبال خوب مخاطبان مواجه شده است. به علاوه، چهار سفرنامه‌ی مصور (در بخش ترجمه)، یک سفرنامه‌ی تألیفی معاصر و سفرنامه‌‌ای سه‌جلدی نیز در نشر ادامه (واحد کودک و نوجوان اطراف) برای علاقمندان این ژانر منتشر شده است.

📚اطلاعات کتاب
▫️حظ کردیم و افسوس خوردیم
▫️به کوشش فاطمه معزی و پدرام خسرونژاد
▫️تعداد صفحات: ۱۸۴
▫️خرید از کتابفروشی‌ها و سایت atraf.ir

@atrafpublication

صعود دشوار ضرغام‌الدوله ایلخانی
عبدالله شهبازی

اتمام مقاله: چهارشنبه، ۸ دی ۱۴۰۰/ ۲۹ دسامبر ۲۰۲۱
انتشار در وب: دوشنبه، ۲۷ فروردین ۱۴۰۳/ ۱۵ آوریل ۲۰۲۴

فایل ورد

@abdollahshahbazi

صعود دشوار ضرغام‌الدوله ایلخانی
عبدالله شهبازی

اتمام مقاله: چهارشنبه، ۸ دی ۱۴۰۰/ ۲۹ دسامبر ۲۰۲۱
انتشار در وب: دوشنبه، ۲۷ فروردین ۱۴۰۳/ ۱۵ آوریل ۲۰۲۴

فایل پی‌دی‌اف

@abdollahshahbazi

دوران پرآشوب سلطان محمد خان ایلخانی
عبدالله شهبازی

اتمام مقاله: پنج‌شنبه، ۲۰ آبان ۱۴۰۰/ ۱۱ نوامبر ۲۰۲۱
انتشار در کانال تلگرامی: شنبه، ۲۵ فروردین ۱۴۰۳/ ۱۳ آوریل ۲۰۲۴

فایل ورد

@abdollahshahbazi

دوران پرآشوب سلطان محمد خان ایلخانی
عبدالله شهبازی

اتمام مقاله: پنج‌شنبه، ۲۰ آبان ۱۴۰۰/ ۱۱ نوامبر ۲۰۲۱
انتشار در کانال تلگرامی: شنبه، ۲۵ فروردین ۱۴۰۳/ ۱۳ آوریل ۲۰۲۴

فایل پی‌دی‌اف

@abdollahshahbazi

خاطراتی از محمد خان ضرغامی
از کتاب خاطرات منتشرنشده عبدالله شهبازی
بازنویسی و انتشار در وب:
شنبه، ۱۸ فروردین ۱۴۰۳/ ۶ آوریل ۲۰۲۴

فایل ورد

@abdollahshahbazi

خاطراتی از محمد خان ضرغامی
از کتاب خاطرات منتشرنشده عبدالله شهبازی
بازنویسی و انتشار در وب:
شنبه، ۱۸ فروردین ۱۴۰۳/ ۶ آوریل ۲۰۲۴

فایل پی‌دی‌اف

@abdollahshahbazi

دو یادداشت جدید در کانال عبدالله شهبازی:

✔️ اردوی آبسکو: خاطراتی از ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷

https://t.me/abdollahshahbazi/5348

✔️ خاطراتی از بهمن‌بیگی

https://t.me/abdollahshahbazi/5354

@abdollahshahbazi

خاطراتی از بهمن‌بیگی
قسمت ششم

دو یادداشت روزانه آن دوران شاید مفید باشد برای تکمیل این بحث:

«دوشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۸۸/ ۱۵ فوریه ۲۰۱۰. دیشب به آقای بهمن‌بیگی تلفن کردم. از مقاله‌ام راضی بود... فرخ بی‌بی مادرم به مجلس ختم مرحوم حاج زکی حسامی که امروز بعد از ظهر بود رفته. سکینه بی‌بی، همسر آقای بهمن‌بیگی، او را خیلی بوسیده و به خاطر مقاله من تشکر کرده.»

«پنج‌شنبه ۲۰ اسفند ۱۳۸۸/ ۱۱ مارس ۲۰۱۰

دیدار با بهمن‌بیگی ساعت یازده صبح تا ۱۲:۳۰:

آقای بهمن‌بیگی و سکینه بی‌بی خیلی محبت و احترام کردند. بهمن‌بیگی کتاب "طلای شهامت" را به من هدیه داد. خاطرات کوتاهش است از دوره آوارگی بعد از انقلاب در تهران که در خانه عبدالعلی منتظمی و همسرش خانم رزا منتظمی پنهان بوده. گفت که صولت‌الدوله مدرسه سیاری در احشام خود داشت. شیخ حبیب‌الله، پدر دکتر حسین کاظم‌زاده، معلم فارسی بود و برادرش شیخ محمدحسن هم معلم احشام صولت‌الدوله بود. شیخ محمدحسن در دوره رضا شاه وکیل عدلیه معروف شیراز شد... عباس میلانی کتاب دو جلدی‌اش را فرستاده درباره چهره‌های نامداری که منادی مدرنیزاسیون بودند در ایران. بهمن‌بیگی و پرویز ناتل خانلری هم هستند در قسمت آموزش و پرورش. به انگلیسی است.

بهمن‌بیگی گله‌مند بود که زمانی که بزرگ علوی آمده بود شیراز و می‌خواست بهمن‌بیگی را ببیند من نگذاشته‌ام. سکینه گفت که حاتم قره‌غانی چادر زده بود و مهیای پذیرایی بود از بزرگ علوی. من انکار کردم. گفتم که اختیار دست دو تن از مدیران وزارت اطلاعات بنام محمد [...] و قاسم [...]بود و حتی زمانی که بزرگ علوی را برای ناهار بردم رستوران صوفی معترض بودند که جای گران رفته‌ایم برای غذا و ربطی به من نداشت... بهرحال، آن زمان نگاه خیلی مثبتی به بهمن‌بیگی نداشتم. الان نگاه یک‌بعدی گذشته را ندارم.»

در اینجا به مرحوم بهمن‌بیگی و سکینه بی‌بی دروغ گفتم و منکر شدم که مانع ملاقات آنان با بزرگ علوی شدم.

نمی‌دانم این یادداشت‌ها را روزی سکینه بی‌بی خواهد خواند، یا در زمان حیات من خواهد خواند، یا نه. برای اولین بار اعتراف کردم و از کردار خود شرمنده‌ام. تلافی آن سخنرانی مرحوم بهمن‌بیگی بود که در زمان خودش برای من نوجوان ۱۵ ساله بسیار سنگین بود. از سرکار خانم سکینه بی‌بی طلب بخشش دارم.

خدا رحمت کند مرحوم بهمن‌بیگی را. خدماتش بسیار ارزنده بود و سرنوشتش این بود که در اوج احترام در میان عشایر فارس فوت کند.

@abdollahshahbazi

خاطراتی از بهمن‌بیگی
قسمت پنجم

نسخه دوم این نامه را، که در میان اسناد پدرم بود، در فروردین ۱۳۸۸ برای آقای بهمن‌بیگی فرستادم. با بزرگواری یادداشت زیر را ارسال کرد:

جناب آقای عبدالله خان شهبازی

نامه‌ای به خط ابوی بزرگوارت به دستم رسید. از خط زیبا و مطالب محبت‌آمیزش لذت بردم. نامه را فوری، با آن‌که در بستر بیماری هستم، جواب دادم تا گمان نرود با کسی مشورتی کرده‌ام.

بنده نزدیک به نیم قرن است که شاهد احوال فارس و عشایر فارس می‌باشم. شهبازی‌ها را، پدر و پسر را، مردمان شجاعی می‌دانم و در همه جا ستوده‌ام.

وضع جغرافیایی سُرخی کوهمره به آسانی اجازه می‌داد با قوی‌ترین خوانین و طوایف تا این حدود شجاعانه رفتار کند.

پدرم نسبت به پدرتان احترام خاص داشت. در سال‌های شکست مرحوم دکتر مصدق وضع من طوری بود که نمی‌توانستم مطیع خان‌های مقتدر ایل باشم. وضعم اجازه مخالفت هم نمی‌داد. ناچار شدم که کسان خود و طایفه کوچک خود را به طایفه فارسیمدان برسانم. ضروری بود که حبیب خان شهبازی و طایفه‌اش کمکم کنند و از طریق کوهمره حمایت و اجازه عبور دهد. این حمایت به عمل آمد. ممنونم.

تماس بعدی من با حضرت ابوی کسب اجازه و جلب حمایت ایشان بود در ایجاد مدارس عشایری. شمار معلمان کوهمره به صدها رسید. عده‌ای از آنان مأمور باسواد کردن گروهی از بختیاری‌ها شدند. معلمان کوهمره غیرتمند، تیزهوش و موفق بودند.

بیش از این نمی‌نویسم. ارادت داشته‌ام و دارم.

محمد بهمن‌بیگی
شیراز، ١۶/ ١/ ٨٨

@abdollahshahbazi

خاطراتی از بهمن‌بیگی
قسمت چهارم

معهذا، تعلیمات عشایری به شکل نوین و سازمان‌یافته و مبتنی بر حمایت و بودجه دولت مرکزی از سال ۱۳۳۰، از زمان دولت دکتر محمد مصدق، آغاز شد و بهمن‌بیگی در سال ۱۳۳۱ اولین سیاه چادر خود را، به عنوان مدرسه سیار عشایری، به پا کرد. او مدیری توانا بود که تا بهمن ۱۳۵۷ زندگی خود را وقف آموزش عشایر نمود و از کیاست و سیاست خویش برای جلب توجه مقامات بلندپایه به این امر بهره برد. بدینسان، نام محمد بهمن‌بیگی به عنوان «بنیانگذار آموزش عشایری سازمان‌یافته» و به عبارت بهتر «پدر آموزش عشایری ایران» در تاریخ به ثبت رسید.

در میان اسناد بازمانده از پدرم دو نامه یافتم. یکی به دوران اقتدار او تعلق دارد زمانی که کلانتر کوهمره سُرخی است. در این نامه، به تاریخ اوّل خرداد ۱۳۳۸، پدرم از بهمن‌بیگی، که در آن زمان هنوز مدیرکل تعلیمات عشایری فارس بود نه ایران، درخواست اعزام تعداد بیشتری معلم به میان عشایر سُرخی کرده و از برخی نارسایی‌ها در این زمینه گله نموده است.

۳۸/ ۳/ ۱

ریاست محترم تعلیمات عشایری فارس

محترماً به عرض می‌رساند:

عشایر سُرخی که دارای پانزده هزار نفر جمعیت دارد فقط دارای دو نفر آموزگار و مدیر دبستان عشایری خواهد بود، یک نفر آنان موقتاً در دهات سیاخ مشغول انجام وظیفه است. علیهذا به مدیر دبستان سیاخ گفته شد که به مأموریت اصلی خود آمده و در ایلات و عشایر سُرخی مشغول انجام وظیفه گردد. متأسفانه به‌واسطه نداشتن چادر از حرکت به احشام عشایر خودداری و حضور خود را در طوایف سُرخی موکول به داشتن چادر می‌داند. بنابراین متمنی است مقرر فرمایند اولاً اقلاً دو نفر آموزگار دیگر به این عشایر اعزام، در ثانی برای هر دبستان اقلاً یک چادر مرحمت فرمایند.

رونوشت برای استحضار تیمسار فرماندهی معظم سپاه 5 تقدیم و استدعا دارد در مورد دو نفر آموزگار و دادن چادر به آموزگاران مربوطه اوامر مخصوص صادر فرمایند.

با تقدیم احترام [امضاء: حبیب‌الله شهبازی]

دوّمین نامه متعلق به زمانی است که پدرم در زندان است و در دادگاه ویژه زمان جنگ شیراز به مرگ محکوم شده. تیمسار اردوبادی، بازرس ویژه اعزامی شاه، در شیراز حضور دارد. پدرم خواستار کمک بهمن‌بیگی است به خانواده‌اش.


۴۲/ ۹/ ۱۸

جناب آقای محمد خان بهمن‌بیگی

دوست بزرگوارم تصدقت جانم

از خداوند توانا سلامت و سعادت وجود عزیزت را مسئلت می‌نماید و آرزومندم همیشه اوقات قرین حداعلای موفقیت و کامیابی و ترقیات روزافزون باشید. در این گرفتاری غیرمنتظره از دوستان وفادار و صمیمی و آن‌هایی که در مواقع عادی دم از غیرت و مردانگی می‌زدند همه چیز دیدیم و فهمیدیم. خلاصه اگر مفهوم مردانگی و دوستی و رفاقت این باشد باید به فکر تغییر واژه [بود] و کلمات دیگری را انتخاب کرد. مثلاً باید در جلوی تمام این اسم‌ها یک کلمه "نا" اضافه نمود مثل نادوست، نارفاقت، نامرد و الی آخر. بهرجهت، منظور از ذکر این عرایض معرفی دوستان امروزی می‌باشد.

از هر کس علاقه و محبت جنابعالی را می‌شنوم. البته از یک شخصیت ممتاز عشایری جز این نباید انتظار داشت با این‌که رشته دوستی و ارادت من با جنابعالی به‌طور متوسط بوده و با یکدیگر مانند سایر رفقا دوستان به‌قول امروزی‌ها جون جونی نبوده، اینک در عمل مشاهده می‌شود بیش از انتظارم عنایت و بزرگواری فرموده‌اید. امیدوار به خداوند هستم روزی برسد که فدوی موفق باشم متقابلاً جبران نمایم. اینک هم از حضور انورت استدعا می‌نمایم نظر عنایت و محبت تیمسار محبوب سرتیپ اردوبادی و جناب آقای سرهنگ جباری درباره خانواده و کسان فدوی جلب فرمائید که در مواقع مراجعات و کاری داشته باشند با نهایت لطف و بزرگواری ترتیب اثر بدهند. به‌طور کلی از آن وجود عزیز امید و انتظار همه نوع محبت و مساعدت درباره خانواده و کودکان خردسال و کسانم خواهم داشت. سروران عشایری خود را عموماً سلام تقدیم می‌دارم.

با تقدیم احترام
حبیب‌الله شهبازی

@abdollahshahbazi

بزرگ علوی و رئیس رضاقلی آذربهرام از طایفه بککی در کوهمره سرخی
@abdollahshahbazi

با بزرگ علوی در کوهمره سُرخی
@abdollahshahbazi

سکینه بی‌بی همسر گرامی مرحوم بهمن‌بیگی

@abdollahshahbazi