Əli Novruzovun kanalı

29 oktyabr saat 19:00-da
Muğam mərkəzində

Bir də belə xəbər gördüm ki, işəgötürənlər Gen Z nəsil işçilərdən narazıdır. İşdən daha tez qovurlar, işə götürmək istəmirlər və s. Bəhanə kimi də bizim Gen Z haqqında tez-tez eşitdiyimiz xüsusiyyətlər: kommunikasiya bacarıqları yoxdur, sosiallaşa bilmirlər, nejnı-marojnadırlar, hər şey tez xətirlərinə dəyir, motivasiya və həvəsləri tez ölür.

Digər tərəfdən, məqaləni diqqətlə oxudum, gördüm ki, bəzi şeylər həm də mənim birinci-ikinci iş yerlərimdə yaşadığım çətinliklərdir. İş həyatına yeni başlayan adamlar bir az da yeni həyat şərtlərinə (oxu: kapitalist istismarına) adaptasiya olmalıdır axı, elə deyilmi?

Məsələnin sadəcə bir tərəfi ilə razıyam ki, o da Gen Z nəslinin çox nejnı-marojna olmağıdır. Gen Z nəslindən bir nəfərə qarşı edə biləcəyin ən asan hərəkət xətrinə dəyməkdir. Əlbəttə, bunu deyəndə, Əhmədli kimi brutal yerlərin kəsbkar növcavanlarını yox, daha çox İnternet kapsullarında böyümüş adamları nəzərdə tuturam.

Belə bir xəbər gördüm ki, Google DeepMind proqramından alimlər böyük dil modelləri (LLMs) əsasında Habermas Machine adlı bir süni intellekt aləti düzəldib. Məqsəd onlayn diskussiyalarda, ağır söhbətlərin müzakirəsində insanların bir-biri ilə savaşmasının qarşısını almaq, mübahisələri həll etmək, insanların ortaq məxrəcə gəlməyinə vəsilə olmaqdır. Vallah, bu qədər pul töküb nəsə proqram yazmaqdansa, bir-iki nəfər sosioloq göndərsinlər, gəlib bizim kanalın çatına baxsınlar, görsünlər ki, sıfır moderasiya ilə ən ağır, ən təhlükəli mövzuları necə müzakirə edirik. Amma sonra fikiləşdim, dedim ki, yox, belə proqram da lazımdır, çünki qonşuluqda bir də, məsələn, Tural Həmidin kanalı var, haranın ki, çatında hətta mənim evdəki dilsiz-ağızsız pişik POTUSH da bloklanıb.

Heç gözləmədiyim halda, hətta ehtimal belə etmədiyim halda, Baku Revyu ətrafında skandal qopdu. Bu gün jurnalın təsisçilərindən Rəşad Səfər AYO üzvlüyündən və başqanlığından istefa verdi. Yox, bir dəqiqə, yazmışdım axı, əsl evkafdaki memuriyetden istifa ediləcək hâvâlar duyuram. Əli müəllimin proqnozu yenə düz çıxdı. Hərçənd mənim tənqidim daha çox üslub və mövzulara aid idi, məncə Baku Revyu ətrafında söhbətlər olacaqdısa, elə bu xətdə də olmalı idi. Son nəhayətdə, bizi ayıran da, birləşdirən də estetik dəyərlər olmalıdır. Fəqət amma və lakin ittihamlar havada uçuşdu, heç də xoş təəssürat buraxmadı. Bilərəkdən və ya bilməyərəkdən ara qatanları da gördük, ən azı şəxsən mən gördüm və özüm üçün protokollaşdırdım.

Keçək əsas suala, mənə görə əsas suala. Rasim bəy bəzən sərt, bəzən ütülü ifadələrlə Rəşad, Orxan və jurnalın rəhbərliyinə daxil olmayan Cavidi də nəyəsə görə onlara qatıb yazır ki, istedadsızdırlar, qorxaqdırlar və sair ifadələr. Tutaq ki, mən nə Rəşadı, nə Orxanı, nə Cavidi şəxsən tanımıram. Sıravi bir oxucu kimi girirəm kitab dükanına, görürəm ki, Rəşadı, Orxanı, Cavidi mənə və digər oxuculara və cəmiyyətə kim təqdim edir? Naşir Rasim Qaraca və onun Alatoran nəşriyyatı. Onların yazıçı olduğunu və onları oxumaq lazım olduğunu hamıdan əvvəl kim bəyan edir? Naşir Rasim Qaraca və onun Alatoran nəşriyyatı. Cəmi 15 gün əvvəl, oktyabrın 6-da Bakı Beynəlxalq Kitab Rəzalətində Sərgisində Orxan Əyyubun çıxışı var idi, təşkilatçılardan biri də naşir Rasim Qaraca idi. İndi nə dəyişdi ki, birdən-birə bu yazıçılar istedadsız, qorxaq və sair oldular? Bəs bu paradoksu necə həll edə bilərik?

Bizdə də Hafizin o məşhur qəzəlinin ilk misrasına bu kontektsdə istinad eləyirlər (əgər an torke Şirazi, yəni əgər o Şiraz türkü, əslində isə Şiraz gözəli, çünki türk = gözəl, yaraşıqlı), amma heç kim yada salmır ki, eyni qəzəlin başqa misrasında böyük şair yazır: ke torkan xane yəğma ra—türklər ev yağmaladığı kimi ürəyimdən səbrimi apardılar.

Mən Əmir Teymurun yerində olsaydım, ədəbi tənqidin əhatə dairəsini təkcə ilk iki misra ilə məhdudlaşdırmazdım, bir az aşağı düşüb bu mövzunu da qaldırardım ki, ey Hafiz, sənin Şirazından türklər nə vaxt bir kərpic vurub salıb, zəhmət olmazsa, bir mənbə göstər. Yaxşı olar ki, peer-reviewed jurnaldan olsun.

Müsəlman dünyasında türklərin gözəllik etalonu olması barədə belə bir maraqlı paylaşım. Gözəllik deyəndə ki, daha doğrusu, yaraşıqlılığın etalonu, çünki daha çox türk döyüşçülər vəsf edilir. Hətta keçən əsrə kimi qahirəli xanımlar yaraşıqlı bir kişi görəndə deyirmişlər ki, lap məmlük kimi yaraşıqlıdır.

Böyük İslam sivilizasiyası kontekstində türklərin həm də mədəni sferada çox böyük töhfələri var. Türklərin bu mədəni töhfələri, necə ki, siyasi, ictimai, hərbi və dini sahələrdə digər töhfələri kimi, ərəb, fars, kürd və sair müsəlman xalqların qaynayıb-qarışdığı bir kontekstdən ayrı təsəvvür edilə bilməz. Necə ki, digər xalqların da töhfələri həmin ümumi kontekstdən yaranıb və həmin ümumi kontekstdə baş verib. Problem onda yaranır ki, modernizasiya çərçivəsində bir-biri ilə rəqabətdə olan millətçiliklərin inşası zamanı ayrı-ayrı şəxsləri və ya dövlətləri və ya zamanları kəsib kontekstindən çıxarırsan.

Məsələn, Səlahəddin Əyyubi məgər ancaq kürddürmü? Hindistanın cənubunda qaraqoyunluların qurduğu Qolkonda sultanlığı vaxtilə Azərbaycan və İran ərazisində mövcud olmuş Qaraqoyunlular dövlətinin davamı sayılmalıdırmı? Qolkondo sultanlığı indi kimin milli tarixidir—Hindistanın yoxsa Pakistanın? Niyə eyni məntiqlə Azərbaycanın olmasın? Bu gün fars millətçiliyinin təməl daşı hesab olunan Şahnaməni Firdovsi yazıb, amma sifarişi ki türk Sultan Mahmud Qəznəvi verib? Şahnamənin bu gün ən məşhur iki orta əsrlər nüsxəsindən birini monqol Elxanilərin sarayında, digərini də Təbrizdə türk Şah İsmayılın sarayında hazırlayıblar, bunu müasir fars millətçiliyi kontekstində necə izah edirik? Səmərqənddə yaşamış əl-Maturidi indi kim sayılmalıdır? Özbəkistanın tarixi şəxsiyyəti, Tacikistanın tarixi şəxsiyyəti, yoxsa etnik fars, yoxsa ki, özünün də razılaşacağı kimi, sadəcə müsəlman alimi?

Belə bir qarışıq kontekstdə, bir də görürsən ki, yarım-yapalaq vesternizasiya prosesinin qurbanı olmuş hansısa bir Bizans türkü bir yunan və ya erməni kəndlisi görən kimi qaçıb ayağına yıxılır ki, aman vay, siz böyük və antik, əsl və həqiqi mədəniyyətlərin yeganə varisləri, biz köçəri türklər sizə çox şey borcluyuq, siz olmasaydız, biz indi Konstantinopolun xarabalıqlarında qımız içirdik.

Entel kanalların çatında nə entel söhbətlər olur. Necəsə açıldı ki, sovetlərə qədər tacik folkloru əslində türk folkloru olub, milli eposları da Koroğlu. Tacik millətçisi etiraz etdi ki, bizim kültür Avesta və Şahnamə üzərində dayanır. Ona mədəni şəkildə izah etdilər ki, sizin xalq qəhrəmanınız Koroğlu olub, sonra sovet məktəbində deyiblər Rüstəmdir. Koroğlu dastanını dəqiq şəkildə Səfəvi-Osmanlı sərhədi və kontekstində lokalizasiya etdilər, kopyalanan orijinalın böyük ehtimalla cənubi Azərbaycan versiyası olduğunu, taciklərə hansı yolla gəlib çıxdığını fərz etdilər. Səfəvi və Osmanlıda türk və fars dili dixotomiyası haqda iki cəsarətli hipotez irəli sürdülər: a) Osmanlıların farsca, Səfəvilərin türkcə danışıb yazması elitanın özünü xalqdan ayırması fenomenidir; b) Səfəvilərdən sonra İranda türklüyün basdırılması olmasaydı, bəlkə İran türkləşə bilərdi. Hörmətli tatar ziyalımız söhbətə qarışıb ikinci tezisə etiraz etdi. Birdən Rauf adlı bir istifadəçi peyda olub söhbətə p** qoymasınmı? 😁

Bir az yuxarıda paylaşdığım nümunə çox ibrətamizdir. Tez-tez yazıram ki, ən azı bir-iki xarici dil öyrənin, dünyaya başqa dillərin pəncərəsindən də baxmağı bacarın ki, YouTube-da türk hocalarından maariflənmiş adamlar gəlib sizin başınızı xamlamasın. Baxın, dostlar, hətta sayın İbrahim bəy kimi vətənpərvər, millətçi, atəşin azsektor təbliğatçısı Avropa fəlsəfəsi haqqında paylaşımı tərcümə edib sizinlə bölüşəndə azsektorun ehtimal etdiyi bilik səviyyəsinə görə ilkin materialı ixtisar edib. Orijinalda yumoristik mətn Vitgenşteyndə bitir. Sayın İbrahim bəy isə fəlsəfəni birbaşa Hegeldə kəsir. Yəni burada artıq nə Haydeqqer var, nə Frankfurt məktəbi, nə Arendtin siyasi fəlsəfəsi, nə də Vitgenşteyn. Öz epistemologiyanızı sorğusuz-sualsız başqa adamlara etibar edəndə, onlar da sizi «lazım olduğu qədər» biliklə təmin etməyə başlayacaq. Ona görə də geniş məzmun daşıyıcısı olan dillərdən ən azı bir-ikisini öyrənin—rus, ingilis, ərəb, fars, alman, fransız, çin, yapon, ispan, holland və sair.

Vallah, dostlar, burada Telegram-da rusdilli kanalların necə dəhşətli bir xəzinəsi var. Hər mövzuda, hər sferadan. Bir dəfə izləyə-izləyə görmüşdüm ki, izlədiyim rusdilli təkcə intellektual-fəlsəfi kanalların sayı 100-ü keçib. Hər gün də nəsə elə şeylər paylaşıb adamı şoka, təəccübə, təfəkkürə, heyrətə, sevincə, kədərə salırlar. Onlardan bir çırpışdreyşnlar eləmək olar, ölkənin bir nömrəli Telegram kanalına çevrilmək olar. Sadəcə statistik olaraq mümkün deyil ki, bizim kanaldan xəbəri olanlar arasında elə biri heç olmasın ki, oğurluq baş verən kanaldan da xəbəri olmasın. Mütləq bir nəfər çıxacaq, əvvəl-axır gəlib skrinşotları yapışdırıb məni ibrəti-aləm edəcək.

Hələ bu da var, dostlar. Yenə təxminən iki gün fərqlə paylaşmışdı. Amma azsektor üçün sadələşdirilmiş variantda.